ءاز تاۋكەنىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعىنداعى شاھارلار سانى 32 گە جەتكەن
قازاق حاندىعىنىڭ كەرەگەسىن كەڭەيتىپ، بىتىراپ جاتقان حالىقتى ءبىر شاڭىراق استىنا بىرىكتىرە بىلگەنى ءۇشىن تاريحشىلار تاراپىنان جوعارى باعالانعان.
شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنسەك، تاۋكە جاڭگىر حاننىڭ قالماق ايەلىنەن تۋعان ەكەن. ونىڭ تۋعان جىلى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق. 1652 -جىلى جاڭگىر حان سوعىستا قازا تابادى. ال، تاۋكەنى تاريحشىلار 1680 -جىلى تاققا وتىردى دەيدى. وسى ارالىقتا ەلدى كىم بيلەدى؟ بۇل ماسەلەگە قاتىستى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بەرەكەت كارىبايەۆ بىلاي دەپ ءوزىنىڭ بولجامىن كەلتىرەدى: «ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ەل ىشىندەگى تاقتالاس 28 جىلعا، ياعني جاڭگىر حان قازا تاپقان 1652 -جىلدان تاۋكە حان بيلىككە كەلگەن 1680 -جىلعا دەيىن سوزىلعان. جاڭگىر حاننان تاۋكە حانعا دەيىنگى جىلدار - ءبىزدىڭ تاريحىمىزداعى ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم بولىپ قالعان كەزەڭ. بولاشاقتا تابىلار تىڭ دەرەكتەر عانا وسى كەزەڭدى تۇسىنۋگە جانە وسى كەزەڭدەگى قازاق حاندارىنىڭ نەمەسە حانىنىڭ ەسىمىن انىقتاۋعا جول اشادى».
سوندىقتان دا، قازاق تاريحىن جەتە زەرتتەگەن تاريحشى ا. ي. لەۆشين تاۋكەنىڭ تاريحي تۇلعاسىنا باعا بەرەردە: «ول بىرنەشە جىلدارعا سوزىلعان قانتوگىس سوعىستاردى، ءوزارا قىرقىسۋلاردى توقتاتتى، ءوزىنىڭ اقىلىمەن جانە ادىلەتتىلىگىمەن باسقالاردى باعىندىرا ءبىلدى، مىقتىلاردى تىنىشتاندىرىپ، السىزدەردى بىرىكتىرۋ ارقىلى كۇشتىلەرگە قارسى تۇرا الاتىنداي ەتتى» دەپ جازدى. ال، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى جاڭگىردىڭ تاعى ءبىر ۇلى، حان بولۋعا تاۋكەمەن بىردەي قۇقىلى ءۋاليباقىنىڭ وكپەلەپ، ۇرگەنىشكە كەتىپ قالعانى تۋرالى دەرەكتى ايتادى. دەمەك، تاۋكە بيلىككە كەلمەي تۇرىپ، بيلىك جولىنداعى قانتوگىستەر ءبىر ءسات تولاستاماعان سىقىلدى.
سونىمەن، تاۋكە ورتا جاستان اسىپ، كەمەلدەنگەن شاعىندا بيلىككە كەلدى. ونىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعى ساياسي جاعىنان نىعايعان، ءبىر ورتالىققا باعىناتىن ءبىرتۇتاس ەلگە اينالدى. سىر بويىنداعى قالالار سانى 32 گە جەتتى. ورداسى - تۇركىستان قالاسى بولدى.
سىرتقى ساياساتتا بۇقار حاندىعىمەن ارادا ساۋدانى دامىتۋ ءۇشىن ەلشىلىك قارىم- قاتىناستار ورناتتى. ال، كورشى رەسەيمەن مامىلەگەرلىك بايلانىس جاساپ وتىردى. قازاق- ورىس قاتىناستارى ساۋدا جانە شەكارالىق ىستەر توڭىرەگىندە ءوربىدى. تاۋكە حان 1686-1693 -جىلدار ارالىعىندا رەسەيگە 5 رەت ەلشى جىبەرىپتى. رەسەيدىڭ شىعىس ەلدەرىمەن جۇرگىزگەن ساۋدا جولدارىنىڭ ءبىر تارماعى قازاقستان ارقىلى وتكەندىكتەن كەرۋەندەردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك، تاۋارلارعا سالىناتىن باج سالىعىنىڭ كولەمى مەن مولشەرى جانە رەسەي مەن قازاقستان شەكاراسىنىڭ ماڭىندا تۇراتىن تۇرعىندار اراسىنداعى ءارتۇرلى داۋ- دامايلار مەن ءىرىلى- ۇساقتى جانجالدار دا ەلشىلىكتەر ارقىلى شەشىلەتىن. ماسەلەن، 1693 -جىلى ساۋدا جاساسۋ تۋرالى شارتقا قول قويۋ ءۇشىن شەكارا اسقان تاۋكە حان ەلشىلەرى رەسەيدە تۇتقىنعا الىنادى. تاۋكە حان تەز ارادا ورىس پاتشاسىنا حات جازىپ، «ادام اتادان وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇرىلار ءۇشىن ەلشى قاماۋعا الۋ دەگەندى قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن ەدى»، - دەپ ءوز رەنىشىن بىلدىرەدى. اقىرى، تاۋكە حاننىڭ تاباندىلىعى ارقاسىندا قازاق ەلشىلەرى بوساتىلعان ەكەن.
اكەسى جاڭگىر سەكىلدى سوعىس ءادىس- تاسىلدەرىن جاقسى مەڭگەرگەن، اسكەري قارىم- قابىلەتىن ورنىمەن قولدانا بىلەتىن مىقتى قولباسشى، ەرجۇرەك باتىر بولا ءبىلدى. ونىسى حاننىڭ ويراتتارمەن شايقاستارعا بەلسەنە قاتىسقانىنان بايقالادى. 1689, 1702 -جىلدارى قازاق جاساقتارى ويرات جەرىن شابۋىلداسا، 1711-1715 -جىلدارى كەرىسىنشە، ويراتتار قازاق جەرىنە شاپقىنشىلىق ۇيىمداستىردى. سونىڭ بارىندە، اسىرەسە باسقىنشىلىق جورىقتارعا تاۋكە حان جاساعى لايىقتى تويتارىس بەرىپ وتىردى.
ايتسە دە، تاۋكە حاننىڭ قازاق حاندىعى تاريحىنداعى ەلەۋلى ەڭبەگى - «جەتى جارعى» سەكىلدى دالا زاڭىن ومىرگە اكەلىپ، قازاقتىڭ تىرشىلىگىنە، سالت- ساناسىنا دەندەپ ەنگىزۋى ەدى. قۇقىقتىق ەرەجەلەر سول كەزدەگى قازاقتار ءومىرىن رەتتەپ، ءبىر تارتىپكە باعىندىرۋ ءۇشىن قاجەت بولعانعا ۇقسايدى. «تاۋكە حان 1652-1680 -جىلدارى قازاق قوعامىنداعى قىرقىسۋلار مەن داۋ- دامايلاردى بولدىرماۋدىڭ جولىن ىزدەستىرىپ، ولاردى الىمجەتتىك پرينتسيپپەن ەمەس، قۇقىقتىق نەگىزدە شەشۋگە كۇش سالعان. بۇرىننان كەلە جاتقان قاسىم حان، ەسىم حان تۇستارىنداعى زاڭداردىڭ كەيبىر باپتارىن جاڭا تالاپتارعا ساي بەيىمدەيدى، جاڭا باپتار ەنگىزەدى. ءسويتىپ، ومىرگە «جەتى جارعى» اتتى زاڭدى ەنگىزەدى. ال ءوزى ءاز تاۋكە، ياعني «ءادىل»، «قايىرىمدى» حان اتانىپ كەتەدى. تاۋكە حاننىڭ زاڭى ارقىلى قازاق قوعامىنداعى ىشكى بىرلىك تولىق بولماسا دا، ءبىرشاما ساقتالادى»، - دەيدى عالىم ب. كارىبايەۆ.
ءاز تاۋكە 1715 -جىلى قايتىس بولعان. دەنەسى تۇركىستان قالاسىنداعى ازىرەتى سۇلتان قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى ماڭىنا جەرلەنەدى. مۇندا ونىڭ اكەسى جاڭگىر حان، اتاسى ەسىم حان، سونداي- اق قازاق حاندىعىنداعى كوپتەگەن بەلگىلى تۇلعالار جەرلەنگەن. تاۋكەدەن كەيىنگى تاق مۇراگەرى - ۇلى بولات بولدى.
زەرتتەۋشى ا. ي. لەۆشين ءاز تاۋكەنى سپارتانىڭ اقىلگوي زاڭگەرى ليكۋرگكە تەڭەگەن ەكەن. تاۋكە قايتىس بولعان سوڭ قازاق حاندىعىنىڭ ءار ءجۇزىن بولەك- بولەك حاندار بيلەيتىن سۇراپىل زامان تۋدى.