قوستاناي وبلىسىنداعى كولگە 25 ميلليون جىل بۇرىن مەتەوريت قۇلاعان
عارىشتىق دەنەلەردىڭ اسەرىنەن الەمدەجۇزدەن استام ءىرى تابيعي نىسان پايدا بولعان دەسەدى. «قوڭىرتاۋ استروبلەماسى» -سولاردىڭ ءبىرى. بۇل شامامەن 25 ميلليون جىل بۇرىن مەتەوريتتىڭ جەر بەتىنە اسەرەتۋ كەزىندە پايدا بولعان ەرەكشە ورىن. «استروبلەما» عىلىم تىلىنەن اۋدارعاندا«جۇلدىز جاراسى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. تەرميندى العاش امەريكالىق گەولوگ ر.ديتس ەنگىزگەن.
ايتا كەتەيىك، بىرەگەي نىسانتورعاي ءۇستىرتىنىڭ باتىس جاعىندا، قامىستى اۋدانى، تالدىكول اۋىلىنان 24شاقىرىمدا جاتىر. «قوڭىرتاۋ استروبلەماسى» قامىستى اۋدانىنىڭ كيەلى ورىندارىساناتىنا ەنگەن.
تالدىكول نەگىزگى مەكتەبىنىڭ گەوگرافيا جانەبيولوگيا پاندەرى مۇعالىمى روزا دوسمۇحامەدوۆانىڭ سوزىنشە، «قوڭىرتاۋاستروبلەماسىن» ءوڭىردىڭ قۇپياعا تولى ورنى عانا ەمەس، الەمدىك ەكوجۇيەنىڭ كوشباسىندا تۇرعان قۇندىلىعى دەپ ساناۋعا بولادى. ءتىپتى، روزا دوسمۇحامەدوۆا 2017-جىلى وبلىسىمىزدا وتكەن الەۋمەتتىك يدەيالار مەن باستامالار جارمەڭكەسىندە«گەولوگو- ەكولوگيچەسكايا ەكسكۋرسيا «كۋنگۋرتاۋسكايا استروبلەما وزەرا كرۋگلوگو»تاقىرىبىنداعى زەرتتەۋ جۇمىسىمەن جەڭىمپاز اتاندى.
«بۇل اۋماق جايىلما اۋىلىنا قارايدى. ىرگەسىندەگى «كرۋگلوە» اتالىپكەتكەن شاعىن كولشىك بار. ءدال سونىڭ ەتەگىندە شەڭبەر بولىپ ۇلكەن جازىق جاتىر.ءبىر قاراعان ادامعا ەڭىس جازىقتاردان ەش ايىرماشىلىعى جوق، تارتىلىپ، ورنىنوسىمدىك باسىپ كەتكەن سۋدىڭ تابانىنا ۇقسايدى. انىعىندا وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشىجىلدارى ن. سكريابين مەن گ. بەرسەنيەۆ ەسىمدى گەولوگتار وسى ارالىقتا بارلاۋجۇرگىزۋ كەزىندە ليتوسفەرا سالاسىندا سيرەك كەزدەسەتىن قىزىققا تاپ بولادى. ءدالوسى «كرۋگلوە» كولشىگىنىڭ اۋماعىندا 200 مەتر تەرەڭدىككە دەيىن توپىراق قىرتىسىنىڭبورپىلداق، جۇمساق ەكەنى انىقتالعان. زەرتتەۋشىلەر گەولوگيالىق، پالەوبوتانيكالىق،ءاەروفوتوتۇسىرىلىم ماتەريالدارىنىڭ ءبىر- بىرىمەن بايلانىسىنا جانە عىلىمداعىباسقا دا گيپوتەزاعا سۇيەنىپ، بۇل مەكەن اسپان دەنەسى قۇلاعان ورىن دەگەن بايلامعاتوقتاپدى. وليگوتسەن- ميوتسەن داۋىرىندە مەتەور سىنىعى جەرگە كەلىپ سوعىلعان كەزدەديامەترى ءبىر شاقىرىم شۇڭقىر بولىپ ۇڭىرەيىپ قالعان»، - دەپ ءتۇسىندىردى روزادوسمۇحامەدوۆا.
ۋاقىت وتە كەلە شۇڭقىر ءىشى توپىراققاتولىپ، تەگىستەلىپ قالادى. وسى اۋماققا قۇلاعان مەتەوريتتىڭ ءپىشىنى، سالماعى،كولەمى تۋرالى ناقتى مالىمەت جوق. ءبىر انىعى، تاس قۇلاعان ورىنعا سۋ جينالىپ،كولگە اينالعان. ديامەترى ەكى شاقىرىمداي.
قوڭىرتاۋ توبەسى - قوستانايدىڭ ەڭ بيىكنۇكتەسىنىڭ ءبىرى. گەوفيزيكتەردىڭ تۇجىرىمىنا سۇيەنسەك، وتە ىستىق تەمپەراتۋراداعىجۇلدىز جارىقشاعى سول توبەنى تەگىستەپ كەتكەن. ال ودان شاشىراعان ۇشقىندار جەتى-سەگىز شاقىرىمعا دەيىن اتقىلاپ، تاس بولىپ قاتىپ قالعان.
«كرۋگلوە» كولشىگىنىڭ ورنىنا مەتەور تاس قۇلاعانى جونىندە انىقدالەل وسى. سول ورىننان ءبىر- ءبىر جارىم شاقىرىمداعى كوتەرمە جول بويىندا شاشىلىپجاتقان بالقىعان تاستاردى بايقاۋعا بولادى. ءپىشىنى ادەتتەگى تاستارعا ۇقسامايدى،كادىمگى اق بالشىقتى يلەپ- يلەپ قاتىرىپ تاستاعان سياقتى» ، - دەدى تالدىكولاۋىلىنىڭ اكىمى ءابىلدا اقداۋلەتوۆ.
ولكە تانۋشى روزا دوسمۇحامەدوۆا «قوڭىرتاۋاستروبلەماسىن» مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تالقىلاۋدى ۇسىنادى.
«ءبىز العاش عىلىمي جوبانى جازا باستاعاننان «كرۋگلوە» جەرى ۇكىمەتتاراپىنان تابيعي رەزەرۆات ەتىپ قورعاۋعا الىنسا دەگەن ۇسىنىسىمىزدى ءبىلدىرىپكەلەمىز. ەگەر بۇل كيەلى مەكەن مەملەكەت قورعاۋىندا بولسا، ءتۇرلى ەكسپەديتسيالارمەن عىلىمي جاڭالىقتار اشاتىن ورىنعا اينالار ەدى. ماسەلەن، ءبىزدىڭ قۋلىكول،تالدىكول باستاعان ءىرى كولدەرىمىزدى قوسىپ، تاۋىنسور مەملەكەتتىك تابيعيقاۋمالدار اۋماعىنا دەيىن سوزىلاتىن كەڭ اۋماقتى الىپ جاتقان مەملەكەتتىك تابيعيرەزەرۆات ەتىپ اشۋعا بولادى. بۇل جەر كوكتەم- كۇزدە ءتۇرلى قۇستاردىڭ دامىلدايتىنورنى. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز - الەمدىك گەوگرافيانىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندەءوزىمىزدىڭ ولكەمىزدى تانىپ- ءبىلۋ، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ بويىنا تۋعان جەرىنىڭتاريحىن، مادەنيەتىن ءسىڭىرۋ، وتكىر پروبلەمالارىن شەشۋ جولدارىن ۇيرەتۋ ارقىلىولاردى پاتريوتيزمگە باۋلۋ. ءوز ولكەمىزدىڭ تاريحى، ونىڭ وسىنداي قۇندىلىقتارىوقۋشىلارىمىزدىڭ ماقتانىشى، تۋريستەردىڭ كوز تىككەن ورنىنا اينالۋى كەرەك»، -دەيدى روزا دوسمۇحامەدوۆا.
قوڭىرتاۋ تاسى جونىندە تەرەڭ زەرتتەۋجۇرگىزىلسە، وتاندىق گەولوگيا، پالەونتولوگيا، پالەوبوتانيكا، پالەوفاۋنيستيكا،كليماتولوگيا، راديولوگيا، زوولوگيا، ەكولوگيانىڭ جاھاندىق ماسەلەلەرى بويىنشاءبىراز ماعلۇماتتار الىنار ەدى دەيدى ولكەتانۋشىلار.
اۆتور: قاسقىرباي قويشىمانوۆ