ءبىر تاۋلىكتەگى 24 ساعات تۋرالى نە بىلەسىز؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ءبىزدىڭ دە بىلەرىمىز شامالى. «بىلگەنىڭ ءبىر توعىز، بىلمەگەنىڭ توقسان توعىز»، «كوپ بىلسەڭ دە، كوپتەن ارتىق بىلمەيسىڭ» دەگەن اتا ماقالى بار.

بىلگەندى ءبولىسىپ وتىرۋ - ۇلكەن ساۋاپ. «ادام ادامنان ءتالىم الادى، اعاش اعاشتان ماۋە الادى» ەمەس پە؟!

ءبىر تاۋلىك 24 ساعاتتان تۇرادى. ونى جۇرتىڭ ءبارى بىلەدى. ءبىراق 24 ساعات 4 ساعاتتان 6 كەزەڭگە بولىنەتىنىن، 6 كەزەڭ ءوز ءرولىن قالاي اتقاراتىنىن، ءبىز سول 6 كەزەڭگە قالاي سايكەسىپ، قانداي ءومىر وتكىزىپ جاتقانىمىزدى عىلىمي تۇرعىدان بىلە بەرمەيمىز- اۋ...

بۇل 6 كەزەڭ جىلدىڭ كوكتەم، جاز، كۇز، قىس سىندى 4 ماۋسىمىنداعى اۋىسىمدى كەزەڭدەرىنە ۇقساپ قالادى. ءبىزدىڭ دەنە مۇشەلەرىمىز بەن ىشكى اعزالارىمىز دا، مىنەز- قۇلقىمىز دا سوعان ساي وزگەرىپ ءومىر ءسۇرىپ، قۇبىلىپ وتىرادى. ءبىر جىل ون ەكى ايدان، ون ەكى اي 4 توقساننان، 4 توقسان 365-366 كۇننەن قۇرالادى. ونى قازاق «جىل ون ەكى اي» دەپ اتايدى. «التى اي جاز، التى اي قىس» دەپ تە جورامال جاسايدى.

ونىڭ دا عىلىمي نەگىزى بار. جازدا اۋادا وتتەگى كۇشتى بولسا، قىستا اۋادا سۋتەگى كۇشتى بولادى. سوعان بايلانىستى ادام دەنەسىنىڭ جۇمىسى 6 ءتۇرلى ەرەكشە قىزمەت اتقارىپ، ساعات وتكىزىپ، ۋاقىت اۋىسۋىنا قاراي بەيىمدەلىپ تۇرادى.

ءبىز سونى ءبىلۋىمىز كەرەك. ءار كۇنى تۇنگى ساعات 02:00-دەن تاڭعى 6-عا دەيىن تابيعات اياسىندا اۋا تۇنىپ، سالقىن تارتىپ، كۇن نۇرى كۇندىز اۋاعا قالدىرىپ كەتكەن جىلۋىنىڭ زياندارىنان ارىلىپ عاجايىپ قوزعالىس جاسايدى. وسى كەزدەگى اۋا وتە جەڭىل ءارى تازا كۇيگە وتەدى. بەينە تاڭعى شىقتاي مولدىرەپ تۇرادى. تاڭعى ساعات 05:00-تە ادام ورنىنان تۇرىپ، ساعات 07:00-گە دەيىن، ياعني كۇن شىققانعا دەيىن سىرتتا جاياۋ جۇرسە، اۋاعا ءتانى مەن جانىن سۋارسا، دەنە دە سول اۋامەن بىرگە تازارادى. ادامنىڭ ىشكى اعزالارى تاڭعى تازا اۋامەن بىرگە تىنىس الىپ، جاسارىپ ءوز قىزمەتىن بارىنشا كۇشەيتە تۇسەدى. تازا اۋادان قورەكتەنگەن ىشكى اعزالار بارىنشا شيراقى قىزمەت اتقارىپ، تانگە قۋات كىرەدى. ءبىر كۇن بويى ادام ءوز بويىنا كۇشتى ەنەرگيا جيناپ الادى دا، كەش باتقانعا دەيىن تالىقسىماي جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەدى. ۇيقى باسپايدى، باۋىر قاندى جاقسى ءسۇزىپ، قاندى قان تامىرلار بوگەۋسىز كۇشتى اينالدىرادى. وكپە ەركىن تىنىستايدى، بۇيرەك قۋاتتانادى. اسقازان قىزمەتى كۇشەيەدى. ىشەك، قۋىق جولدارى كەڭىپ وزىنەن وتەتىن زاتتاردى ەمىن- ەركىن سىرتقا شىعارادى. مي قىزمەتى قۋاتتانادى. كوزدىڭ كورۋ، قۇلاقتىڭ ەستۋ قابلەتى ارتادى.

ال ىشكى اعزالار عانا ەمەس، ادامنىڭ سىرتقى دەنە ءپىشىنى دە سۇلۋلانا تۇسەدى. قول- اياق جەڭىل تارتىپ، جۇمىسقا لىپىپ تۇرادى. بۋىن- بۋىندار تەز يكەمگە كەلەدى. بۇلشىق ەتتەر شىمىرلانىپ، سۇيەكتى قىسىپ ۇستاي باستايدى. جىلىك مايى مەن كالسي قورتاتىن سۇيەك شەمىرشەكتەرى ويانىپ، قالىپتى جۇمىسىن باستايدى. ادامنىڭ تەرىلەرى، اسىرەسە بەت تەرىسى سىلىقتانىپ، مايدالانا تۇسەدى. شاشتارى دا جىلتىراپ، تۇكتەرى دە وزىنە ءتان اۋا الماستىرۋ، ەنەگيا جيناۋ ءرولىن تولىق اتقارادى. تاڭعى اۋانىڭ ادام بالاسىنا بەرەتىن 99 مىڭ كەرەمەتى مەن حيكمەتى بار. بىزگە سونى بىلگەن ابزال بولماق. تاڭ اتتى، كەش باتتى دەپ جۇرە بەرسەك وزگەنى ەمەس، ءوزىمىزدى تانىماي، بۇل دۇنيەگە ءبىر كۇنى قوش ايتىپ وتە شىعارمىز-اۋ.

اتام قازاق «ەرتە تۇرعان ەردىڭ ىرىسى ارتىق، ەرتە تۇرعان ايەلدىڭ ءبىر ءىسى ارتىق» دەپ تەكتەن- تەككە ايتپاعانىن وسى جەردە تۇسىنەمىز. تاڭعى تازا اۋا ادامىڭ ءتانىن عانا جاقسارتىپ قالماي، رۋحاني كوڭىل- كۇيىن دە كەرەمەت كەرىمسال كۇيگە بولەيدى. تاڭعى تازا اۋادا جۇرگەن ادام ءوزىن ەرەكشە ءتىل جەتكىسىز سۇلۋ كۇيدە تۇسىنەدى. ءموپ- ءمولدىر تىنىشتىقتا تاپ- تازا بولىپ تازارادى. وڭاشادعى وقشاۋ سەزىم ادام جانىنا ءموپ- ءمولدىر ەرەكشە شابىت سىيلايدى. سوسىن كۇنى بويى رۋحى اسقاقتاپ، ءتاتتى تىلەكپەن ءومىر سۇرەدى. قايتالانباس عاجايىپ ويلار تۋىندايدى. سول ويلاردان شىعارماشىلىق جەمىس بەرەدى.

راس- اۋ، سوناۋ شىرقاۋ اسپانان جىلتىراپ جانىپ تۇرعان جارىق جۇلدىزدارعا كوز جىبەرگەندە ادام قيالى قىرانداي سامعاپ، الىس اسپان شىراقتارىنا بارىپ، سىرلاسىپ قايتىپ كەلگەندەي بولادى. جانىڭىز مولدىرەپ، سەزىمىڭىز تۇنىپ، كوڭىلىڭىز تازارىپ، ءتانىڭىز جەڭىلدەپ، بار مۇشەڭىز قاڭباقتاي جەڭىل تارتادى. كوڭىلىڭىزدىڭ كوك اسپانى اشىلىپ، كولدەي ءتۇنجىراپ تۇپ- تۇنىق اۋاداي تازا كۇيگە ەنەسىڭ. بۇل دەگەن تاڭعا جايىپ قۇبىلىس ەمەس پە؟ !

ءسىز تاڭ شاپاعىنا شومىلىپ، پاك تە اقجارقىن جۇزبەن تاڭعى اسقا ورالعاندا، ءوزىڭىزدى پەرىشتەدەي سەزىنەسىڭ. ارايلى اق تاڭنىڭ تازا بەسىگى ءسىزدى ءالى دە ايالى الاقانىندا الديلەپ وتىرعانداي كۇي كەشەسىز. كوڭىلدى وتىرىپ ىشكەن حالال استى ءسىزدىڭ اعزاڭىز كەدەرگىسىز قابىلدايدى. اسقازاندا اۋىرماي جەڭىل ءھام تولىق قورىتادى. بارلىق اعزا استان الاتىن دارۋمەندەردى دە تولىق جانە ەركىن اۋىرسىنباي بەلسەندى تۇردە قابىلدايدى.

بابالارىمىز «اس - ادامنىڭ ارقاۋى»، «اش ادام ۇرىسقاق، اۋىرۋ ادام تىرتىسقاق» دەپ ءۇش ۋاقىت تاماقتانۋدى دەنساۋلىق كەپىلى دەپ بىلگەن. ادامنىڭ دەنساۋلىعىنىڭ جاقسى- جامان بولماعى بۇتىندەي كوڭىل كۇيدىڭ اسەرىندە، جەتەگىندە بولادى.

اتام قازاق باياعى زامانداردا «اق تاڭمەن تەربەلىپ كۇلىپ ويان» دەپ ءبىر- بىرىنە تاڭعى تىلەك ايتاتىن بولعان. كۇلكى - كۇنگەي بەتكە تۇسكەن كۇننىڭ ساۋلەسى. جانناتتىڭ نۇرى. جاقسىلىقتىڭ سىرى. كۇلىپ جۇرگەن ادامنىڭ اجارى ايداي اشىلىپ، سۇلۋ شىرايلى بولىپ كورىنەدى. مىنەزى مايداي جۇمساق بولادى. ءبىر كۇن كۇلىمدەپ ءومىر وتكىزگەن ادامنىڭ توقسان كۇن ءومىرى ۇزارادى.

جۇمىسى دا ىلگەرلەپ، اينالاسىمەن بەرەكەلى قارىم- قاتىناس جاسايدى.

ال قايعىرۋ - ازاپ، توزاق وتى. ول جۇرەككە تۇسسە كۇيدىرەدى. اشۋلانعان، قايعىرعان، دولدانعان ادامنىڭ ديدارى قورقىنىشتى كۇيشە وتەدى. تىپتەن جامان بولىپ كەتەدى. ءبىر كۇن قايعىرعان ادامنىڭ توقسان كۇن ءومىرى قىسقارادى. اقىلى ازايىپ، تىنىسى تارايىپ، وكپەسى قىسىپ، جۇرەگى قاعىپ، كۇنى بويى اشۋ جۇتىپ قالىپسىز كۇي كەشەدى. جۇمىسى ماندىماي، دەنەسى سال تارىپ، ماڭىنداعىلارمەن دۇرىس قارىم- قاتىناس جاساي المايدى. بۇل دەنساۋلىققا زيانىن تيگىزىپ، جۇرەككە جۇك ارقالاتادى.

مىنە، تاڭعى اۋانى جۇتپاۋدان، تۇسكە دەيىن ۇيىقتاۋدان وسىنداي جامان اسەر تۋىندايدى. دەنساۋلىققا اۋىرلىق اكەلەدى. «ۇيقى باسقاندى ناس باسادى» دەگەن تاعىلىم وسىدان قالسا كەرەك.

جالپى العاندا تاڭعى اۋا - ادام دەنەسىنىڭ ءىشى- سىرتىنا جينالعان ۋ مەن ءزاردى، لاس نارسەلەردى تازالاپ، رۋحىنداعى ۇيالاعان جامان، ناشار ەنەرگيانى سىرتقا شىعارادى. ەرتە تۇرعان ادام كۇنى بويى سەرگەك جۇرەدى، ءونىمدى جۇمىس تىندىرادى. بۇنى قازاق «تاڭعى اۋادا تازارۋ» دەپ اتايدى.

ساعات 06:00-دەن 10:00-گە دەيىنگى ۋاقىت سۋدىڭ كەزەڭى. بۇل مەزگىدە سۋلار تازارادى، تۇنيدى. ادام دەنەسىندەگى جينالعان سۋلار ءوز قىزمەتىن اتقارا باستايدى. ادامنىڭ سىلەكەيى كوبەيىپ، دەنە سالماعى اۋىر تارتىپ، شارشاعانداي بولىپ، ۇيقى باسا بەرەدى. سەبەبى سۋ اۋىر زات. دەنەدەگى اۋانىڭ الماسۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. ادامنىڭ ىشىندەگى وتتەگىن ءسوندىرىپ، قالدىق استار ارقىلى قانىڭىزدى بىلعايدى. ءتاندى بارىنشا السىرەتە تۇسەدى. سوسىن ادامدى ماجاۋىراعان ۇيقى باسىپ، سالدانىپ السىرەتە بەرەدى. وسى كەزدە تاماق جەپ، اس ىشسە، دەنەدەگى سۋ ازايىپ، جەگەن تاماقتىڭ قورتىلىۋىنا قىزمەت اتقارادى.

اتام قازاقتىڭ «تاڭعى استى تاستاما، كەشكى اسقا قاراما» ، «تاڭعى استى تويا جە، كەشكى استى قويا جە» دەۋى بەكەر ەمەس.

تاڭعى اس كەشكى استان قالعان ىشكى اعىزالارداعى قالدىقتاردى سۋدىڭ كومەگىمەن سىرقا شىعارۋعا جۇمىس اتقارادى.

تاڭعى ساعات - 10:00-دەن 02:00-گە دەيىنگى ۋاقىت. وتتەگىنىڭ اسا كۇشەيگەن كەزەڭى. بۇل كەزدە تابيعاتتا دا، ادام ءتانى مەن جانىندا وتتەگى باسىم ورىنعا شىعادى. تۇسكى استى ساعات 12:00 مەن 01:30 ارالىعىندا جەگەن دۇرىس بودادى. بۇل «وت تەگى كەزەڭى» دەپ اتالادى. ادام بۇل كەزەڭدە وتتاي جانىپ، ءار جۇمىسقا بەلسەندى كىرىسەدى، ءونىمدى جۇمىس ىستەيدى. ءتان بارىنشا قۋاتتانادى. ادامنىڭ ناعىز وياۋ ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن كەزەڭى دە - وسى ءتۇس. اۋادا دا وتتەگى كوبەيگەن، جارىق ساۋلە دە جەر بەتىنە تولىق تۇسكەن شاق. «شاڭقاي ءتۇس»، «تال ءتۇس» دەپ وسى كەزدى ايتادى. بۇل كەزدە كولىك ءمىنىپ جولعا شىقپايدى. تۇسكى اس ءىشىپ دەنەنى تىنىقتىرىپ، تۇستەن كەيىنگى جۇمىسقا دايىندىق كورگەن دۇرىس بولادى.

ادامنىڭ دەنەسىندە وتتەگى كۇشەيگەن شاقتا، ادام كۇشتى ەنەرگيا جيناپ، قۋاتتى كۇيدە تۇرادى. تۇسكى اس ىشسە، دەنەدەگى وتتەگى سول جەگەن استى تولىق قورىتۋعا، اعزاداعى ارتىق سۋلاردى ازايتۋعا جۇمىس ىستەپ، دەنە مۇشەلەرىنىڭ تاماقتان الاتىن دارۋمەندەرىن قابىلدايدى. ونى اعزالاردىڭ قاجەتىنە تاسىمالداپ، جەتكىزىپ بەرۋگە دايىن تۇرادى. سوندىقتان تاماقتى ۋاقىتىن وتكىزىپ جىبەرمەي ىشكەن دۇرىس بولماق.

تۇستەن كەيىنگى ساعات 02:00-دەن 06:00-گە دەيىنگى اۋا، سۋ، وتتەكتەرى بىرىمەن- ءبىرى قابىسىپ قىزمەت اتقاراتىن كەزەڭ. بۇل كەزەڭدى قازاق «جاراسپالى كەزەڭ» دەپ تە اتايدى. بۇل كەزەڭدە ادامنىڭ تالعامپازدىق قابىلەتى جوعارىلاپ، تەرەڭ وي قورتادى. ءاربىر ىسكە قۇلشىنىپ تۇرادى. اپىرىپ- جاپىرىپ جۇمىس ىستەيدى، مىنەزى دە سىربىر تارتىپ قالادى. كەشكى استى ساعات 17:00-دەن 18:00-گە دەيىنگى ارالىقتا جەگەن دۇرىس بولادى. بۇل تۇنگى ۇيىقتارعا دايىندىق بولىپ سانالادى. ەرتە جەگەن تاماق ەرتەرەك قورىتىلادى دا، تۇندە جاتقاندا اسقازانعا اۋىرلىق سالمايدى. ادامنىڭ قالىپتان سىرت سەمىرىپ كەتۋىنىڭ الدىن الادى. تىنىش ۇيىقتاۋعا سەبەپ بولادى.

كەشكى ساعات 18:00-دەن 22:00-گە دەيىنگى ۋاقىت - توپىراق كەزەڭى. بۇل كەزدە جەردەگى توپىراق اۋانى، وتتى، سۋدى وزىنە ءسىمىرىپ الىپ، قايدادان جەر بەتىنە اۋاعا وزگەرتىپ شىعارادى. ادام ءتانى دە توپىراقتان جارالعان زات. ادام بالاسى دا، جان جانۋار دا، وسىمدىكتەر مەن قۇستار دا ۇيقىعا بەتتەيدى. ون سەگىز مىڭ عالام وت، سۋ، اۋا، توپىراقتان قۇرام تابادى. ال ادام تانىندە دە وسى اتالعان ءتورت قۇرام بار. ادامنىڭ مىنەزى، جانى، ءتانى، تۇتاس بولمىس ءبىتىمى بەينە جەردەگى توپىراق سياقتى. ادامنىڭ ەتى، سۇيەگى، بارلىق قاڭقاسى مەن 12 مۇشەسى توپىراق تەكتى. باحيعا قايتقان سوڭ دا سول توپىراققا اينالادى. رۋحى عانا اللانىڭ الدىنا جول تارتادى.

بۇل مەزگىلدە ادام بالاسى ۇيىقتاپ، دەم الۋى كەرەك. كۇنىنە 8 ساعات ۇيىقتاۋ دەنساۋلىققا وتە پايدالى. تۇندە ۇيىقتاپ جاتقان ادام جەرگە، توپىراققا جاقىن جاتادى. اۋانى دا، سۋدى دا، وتتەگىن دە ازايتىپ توپىراق كۇيىن كوبەيتەدى. وسى تۇستا عانا بالبىراپ ءتاتتى ۇيقىعا شومادى.

تۇندە ساعات 19:00-دەن تاڭعى ساعات 05:00-كە دەيىن تىنىعىپ ، ۇيىقتاپ ويانعان ادام اجەپتاۋىر سەرگىپ قالادى. بۇل كەزدە اۋاعا توپىراق ەنەرگيا تاراتادى. اۋا كۇندىزگىدەن گورى اۋىرلاۋ بولادى دا، اۋاداعى وتتەگى ءسال ازايادى. سوعان بايلانىستى ادامدى ۇيقى باسادى. ۇيقىنىڭ سىرى وسىندا جاتىر دەۋگە بولادى...

ءبىز ءبىلىپ جۇرۋگە ءتيىستى ءىس وتە كوپ. تۇسكى ساعات 02:00-دەن 06:00-گە دەيىن تاڭعى تازارعان اۋا وسى مەزگىلدەن باستاپ، كۇن شۇعىلاسىنىڭ جارىق نۇرىنان وزوندىق وتتەگىمەن ارالاسىپ، جىلى اۋا اعىنىنا وزگەرەدى. ادامنىڭ بويىنداعى اۋا دا ءدال سولاي قىزمەت اتقارادى. دەنە جىلى كۇيىن ساقتاپ، دەنەدەگى قان دا تەز اينالا باستايدى. باۋىر قىزمەتى كۇشەيەدى.

ادامنىڭ جۇمىسقا بەلسەندىلىگى ارتادى. كەشكى 06:00-دەن 10:00-گە دەيىن سۋ ارەكەتكە كوشەدى. ادام ساناسىندا جەڭىل شابىت پايدا بولادى. مي قىزمەتى بارىنشا كۇشەيە تۇسەدى. ويلاۋ قابىلەتى ارتادى. تۇنگى ساعات 10:00-دە ۇيقىعا بەرىلىپ، جاستىققا باس قويعان ابزال. 11:00-گە دەيىن ۇيىقتاماسا، ۇيقى اشىلىپ كەتەدى دە، ۇيقى ءتارتىبى بۇزىلادى. ۇيقىسى بۇزىلعان ادامنىڭ مىنەزى سىن كوتەرمەيدى، تەز شامداناتىن بولىپ قالادى. ۇنەمى وسىلاي جالعاسقاندا ەرتەسى باسى اۋىرىپ تۇراتىن، جۇيكە السىزدىگى قالىپتاسادى. ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ قابلەتى بىرتىندەپ تومەندەي بەرەدى. سوندىقتان ەرتە ۇيىقتاپ ادەتتەنگەن ءجون.

ۇيقى دەمالىستىڭ، ادام اعزالارىنىڭ دەمالۋىنىڭ ەڭ ۇلكەن كەپىلى بولىپ سانالادى. ادام ۇيىقتاعاندا بارلىق اعزا جاقسى دەمالادى. ادامنىڭ جانى تازارعاندا بۇكىل جولى اشىلىپ، دەنساۋلىعى دا تاماشا، ءوڭ، شىرايى دا ادەمى بولىپ كەتەدى. ول كەزدە كوزى جۇلدىزداي جانىپ، كەۋدەسى كۇندەي نۇرلانادى.

ءجا، وقىرمانىم، مەن بىلگەنىمدى، حاقتان ەستىگەنىمدى جانە كىتاپتان وقىعانىمدى سىزدەرمەن ءبولىستىم. كادەلەرىڭىزگە جاراپ جاتسا قۋانار ەدىم. تامشىداي پايداسى بولسا دا جەتكىلىكتى.

ق ر جازۋشىلار وداعىنىڭ، قر جۋرناليستيكا وداعىنىڭ مۇشەسى،

قازاق ۇلتتىق سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى،

ەتنوگراف جازۋشى: بولات بوپاي ۇلى