قازاقستاندا 2023-جىلى قانداي ساياسي رەفورمالار جۇزەگە اسىرىلادى
ساياسي رەفورمالار باعدارلاماسىندا سايلاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ، سايلاۋ ۇدەرىسىن جاڭعىرتۋ، پارتيا جۇيەسىن دامىتۋ مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ ماسەلەلەرى قاراستىرىلعان ەدى. وسىلايشا، 2023-جىل جاڭا جۇيە بويىنشا سەنات دەپۋتاتتارىن سايلاۋمەن باستالدى. ناتيجەسىندە، ءار وڭىردەن 1 وكىلدەن 20 سەناتور سايلاندى. سونىمەن قوسا 19- قاڭتاردا مەملەكەت باسشىسى جەتىنشى سايلانعان پارلامەنتتىڭ ءماجىلىسىن تاراتۋ تۋرالى جانە ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ وكىلەتتىكتەرىن مەرزىمىنەن بۇرىن توقتاتۋ تۋرالى جارلىقتارعا قول قويدى. وسىلايشا، ەلىمىزدە ەكى بىردەي ساياسي ناۋقان ءبىر كۇندە – 19- ناۋرىزدا وتەدى. قارجى مينيسترلىگىنىڭ مالىمدەۋىنشە، بيىل ساياسي رەفورمالارعا 1 تريلليون تەڭگە جۇمسالۋى مۇمكىن.
سەنات دەپۋتاتتارىنىڭ سايلاۋى قالاي ءوتتى؟ ءماجىلىس جانە ءماسليحات دەپۋتاتتارىن كەزەكتەن تىس سايلاۋىندا قانداي وزگەرىستەر بولادى؟ بۇل تۋرالى تولىعىراق قازاقپارات ساراپشىسىنىڭ ماتەريالىنان وقي الاسىزدار.
قازاقستاندى قانداي ساياسي رەفورمالار كۇتىپ تۇر؟
2022-جىلعى 5- ماۋسىمدا وتكەن رەفەرەندۋمدا كونستيتۋتسياعا پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسى - سەنات پەن ءماجىلىس اراسىنداعى قاتىناستاردى رەتتەيتىن نورمالار ەنگىزىلگەن بولاتىن. بۇل پارلامەنتتە زاڭداردى قاراۋ ۇدەرىسىن جىلدامداتادى. دەپۋتاتتار رەگلەمەنتتى تولىقتىرۋ جانە وزگەرتۋ بويىنشا ۇسىنىستارىن بەردى. قۇجاتتا ءماجىلىستىڭ زاڭ جوبالارىن قالاي قارايتىنى، قۇجاتتاردى قاراۋ مەرزىمى، سونداي-اق ولاردى بەكىتۋ نەمەسە قايتارۋ تالاپتارى ەسكەرىلگەن. وسى تۇرعىدا قوس پالاتانىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلىنا قاتىستى وزەكتى ماسەلەلەر قارالىپ، رەگلامەنت قابىلداندى.
بۇعان دەيىن ق ر مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى ەرلان قارين 2022-جىلدىڭ كۇزىندە باستالعان جاڭا سايلاۋ تسيكلى ءارى قاراي جالعاساتىنىن ايتقان بولاتىن. 2023-جىلدىڭ ساياسي كۇن ءتارتىبى مەملەكەت باسشىسى بەلگىلەگەن ساياسي رەفورمالار ۆەكتورىمەن جانە ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىن جاڭارتۋ بويىنشا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم ناتيجەلەرىن ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋمەن ايقىندالاتىنىنا توقتالدى.
مەملەكەتتىك كەڭەسشىنىڭ ايتۋىنشا، 1- قاڭتاردان باستاپ سايلاۋ زاڭناماسى مەن سايلاۋ جۇيەسىنە ەنگىزىلگەن جاڭا تۇزەتۋلەر كۇشىنە ەنگەن. ءبىر مانداتتى وكرۋگتەر مەن سايلاۋ كوميسسيالارىن قۇرۋ پروتسەسى ءوتىپ جاتىر. ەندى اۋماقتىق سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ مۇشەلەرى ءوز وكىلەتتىكتەرىن تۇراقتى كاسىبي نەگىزدە جۇزەگە اسىراتىن بولادى. بۇل سايلاۋ جۇيەسىنىڭ ساپاسىن ارتتىرادى. سونىمەن قوسا ەرلان قارين ساياسي جۇيەنى ۇدەمەلى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ پرەزيدەنتتىك جوسپارى، ءماجىلىس پەن بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋى وتكىزىلۋى ءتيىس ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
ونىڭ ايتۋىنشا، بيىلدان باستاپ اۋدان جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالا اكىمدەرىن تىكەلەي سايلاۋ پيلوتتىق رەجيمدە وتەدى.
«اۋىل اكىمدەرى كورپۋسىن جاڭارتۋ جالعاسادى. 350 دەن اسا كەنت، اۋىل جانە اۋىلدىق وكرۋگ اكىمدەرىنىڭ تىكەلەي سايلاۋىن وتكىزۋ جوسپارلانىپ جاتىر. بۇل سايلاۋ مىڭنان اسا اۋىلدىق ەلدى مەكەندى قامتيدى. ەڭ باستىسى، پرەزيدەنتتىك جاڭعىرتۋ باعدارلاماسىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرۋ جالعاسىپ جاتىر. بۇل 2023-جىلعى ساياسي كۇن ءتارتىبىنىڭ نەگىزى بولادى»، - دەدى ەرلان قارين.
بيىل ساياسي رەفورمالارعا 1تريلليونتەڭگە جۇمسالۋى مۇمكىن
قارجى مينيسترلىگى وكىلىنىڭ مالىمدەۋىنشە، بيىل ساياسي رەفورمالاردى ىسكە اسىرۋ شارالارىنىڭ ۇلەسى ۇلعايىپ، 1 تريلليون تەڭگە جۇمسالۋى مۇمكىن.
«2023-جىلعا ارنالعان نەگىزگى مىندەت ساياسي، كونستيتۋتسيالىق رەفورمالاردى ودان ءارى قارجىلاي قامتاماسىز ەتىپ، ەكونوميكانى قولداۋ بولىپ تۇر. الدىن الا ەسەپ بويىنشا بيىل قوسىمشا 1 تريلليون تەڭگە ىزدەۋ تالاپ ەتىلۋى مۇمكىن»، - دەدى قارجى ۆيتسە-ءمينيسترى تاتيانا ساۆەليەۆا.
سونداي-اق، ول 2024-2026-جىلدارعا ارنالعان بيۋجەتتى قالىپتاستىرۋ كەزىندە مەملەكەت باسشىسىنىڭ جولداۋىن، سايلاۋ الدىنداعى باعدارلامانى، وڭىرلەرگە جاساعان ساپارلار كەزىندە تۋىنداعان تاپسىرمالاردى ورىنداۋ، جاڭا ۇلتتىق جوبالار، اۋداندار مەن قالالار اكىمدەرىنىڭ تىكەلەي سايلاۋىن وتكىزۋ جونىندەگى ماسەلەلەردىڭ ۇلكەن بلوگى پىسىقتالاتىنىن ايتتى.
سەنات دەپۋتتارىن سايلاۋ قالاي ءوتتى؟
2023-جىل سەنات دەپۋتتارىن سايلاۋمەن باستالدى. 14- قاڭتاردا پارلامەنتتىڭ جوعارى پالاتاسى - سەنات دەپۋتاتتارىنىڭ كەزەكتى سايلاۋى ءوتىپ، ەلىمىزدىڭ 20 وڭىرىنەن 20 مانداتقا 55 كانديدات باسەكەگە ءتۇستى. سەنات دەپۋتاتتىعىنا كانديداتتاردى ۇسىنۋدىڭ ەكى جولى بار. ول وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ جانە استانانىڭ، اۋداندىق ءماسليحاتتاردىڭ سەسسيالارىندا ساياسي پارتيالار جانە وزگە دە قوعامدىق بىرلەستىكتەر ءماسليحاتتاردىڭ وكىلدەرى ارقىلى جانە كانديداتتىڭ ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋى. سەناتورلاردىڭ دەپۋتاتتىق وكىلەتتىك مەرزىمى - 6 جىل. سەنات دەپۋتاتتارىنىڭ جارتىسى ءار 3 جىل سايىن قايتا سايلانادى. وسك مالىمەتىنشە، 3167 تاڭداۋشىنىڭ 2904 ءى نەمەسە 91,7 پايىزى داۋىس بەرۋگە قاتىسقان.
ايتا كەتەيىك، كانديداتتاردى ۇسىنۋ 29- قاراشادا باستالىپ، 14- جەلتوقساندا اياقتالدى. ال ولاردى تىركەۋ 29- قاراشادان 24- جەلتوقسان ساعات 18.00 گە دەيىن جالعاستى. ۇسىنىلعان 130 كانديداتتىڭ 66 سى تىركەلدى.
سونىمەن ءار وڭىردەن سايلاۋشىلاردىڭ 50 پايىزدان استام داۋىسىن جيناعان 20 سەناتور سايلاندى. جاڭا قۇرامدا ءۇش ايەل بار. 4 دەپۋتات قايتا سايلاندى. ولار: الماتى، جەتىسۋ، ۇلىتاۋ وبلىسى مەن شىمكەنت قالاسىنان. وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ 5 حاتشىسى، وبلىس اكىمىنىڭ 4 ورىنباسارى جانە ەكى اۋدان اكىمى، مەملەكەتتىك ورگاننىڭ ەكى قىزمەتكەرى، وقۋ ورنىنىڭ باسشىسى بار. دەپۋتاتتاردىڭ ورتاشا جاسى 53. سايلاۋ كۇنى ەل اۋماعىندا ەشقانداي زاڭبۇزۋشىلىقتار تىركەلمەگەن.
ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ مانداتى قىسقارادى
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ 19- قاڭتاردا جەتىنشى سايلانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ ءماجىلىسىن تاراتۋ جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسى دەپۋتاتتارىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىن تاعايىنداۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. سونىمەن قوسا پرەزيدەنت پارلامەنت ءماجىلىسى جانە ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىن تاعايىنداۋ تۋرالى مالىمدەمە جاسادى. وسىلايشا، ەلىمىزدە ەكى بىردەي ساياسي ناۋقان باستالدى.
بۇعان دەيىن، ياعني جەتىنشى سايلانعان پارلامەنتتىڭ ماجىلىسىندە 107 دەپۋتات بولدى. ال جاڭادان جاساقتالاتىن ماجىلىستە ماندات سانى 9 عا قىسقارىپ، 98 ءدى قۇراپ وتىر. قىسقارتىلعان بۇل 9 ماندات وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى اتىنان سايلاناتىن دەپۋتاتتارعا تيەسىلى بولاتىن. الايدا، وتكەن جىلدىڭ ماۋسىمىنداعى رەفەرەندۋمنان كەيىن قابىلدانعان زاڭعا سايكەس، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى اتىنان ەلىمىزدىڭ جوعارى زاڭ شىعارۋشى ورگانىنا بەرىلەتىن ماندات سانى بەسكە قىسقارىپ، ونىڭ ءوزى سەناتقا بەرىلگەن ەدى. بۇل رەسپۋبليكانىڭ اتا زاڭىندا دا جازىلدى. ياعني، بۇعان دەيىن پرەزيدەنت 15 سەنات دەپۋتاتىن تاعايىندايتىن بولسا، ول سان 10 عا دەيىن قىسقارىپ، ەندى سونىڭ بەسەۋىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ۇسىنۋى ءتيىس. بۇل نورما 8-سايلاناتىن پارلامەنت ءماجىلىسى دەپۋتاتتارىنىڭ سايلاۋىنان باستاپ قولدانىلادى.
ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ وكىلەتتىك مەرزىمى - بەس جىل. ءماجىلىستىڭ دەپۋتاتتارىن سايلاۋ جالپىعا بىردەي، تەڭ جانە توتە سايلاۋ قۇقىعى نەگىزىندە جاسىرىن داۋىس بەرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى.
«ەندى ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ 70 پايىزى پارتيالىق ءتىزىم ارقىلى، ال قالعان 30 پايىزى ءبىر مانداتتى وكرۋگتەردەن سايلانادى»، - دەگەن ەدى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىنا قاتىستى حالىققا جاساعان مالىمدەمەسىندە.
ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ بۇل سايلاۋىندا وزگە دە وزگەشەلىكتەر بار. ناقتىراق ايتار بولساق، ەلىمىزدە جۇرگىزىلگەن كونستيتۋتسيالىق رەفورما اياسىندا ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ ءراسىمى ايتارلىقتاي جەڭىلدەتىلدى. پارتيا مۇشەلەرىنىڭ سانىنا قاتىستى تالاپ تا تۇبەگەيلى وزگەردى دەسەك بولادى. ايتالىق، بۇعان دەيىن پارتيا قۇرۋ ءۇشىن وعان مۇشە ازاماتتاردىڭ سانى 20 مىڭ بولۋ ءتيىس بولسا، رەفورمادان كەيىن ول شەك 5 مىڭعا دەيىن قىسقارتىلدى. تاعى ءبىر وزگەرىس پارتيالاردىڭ ايماقتارداعى وكىلدىكتەرىنىڭ مۇشەلەرىنە قاتىستى. ياعني، بۇعان دەيىن پارتيا قۇرۋ ءۇشىن ءار وڭىردە كەمىندە 600 جاقتاسىڭ بولۋ شارت ەدى. ال قازىر 200 ادام پارتياڭىزدى قولداسا، ساياسي ۇيىمنىڭ تىركەلۋىنە جەتكىلىكتى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ اتاپ وتۋىنشە، سايلاۋ ناۋقانىن ۇيىمداستىرۋ جانە ونى وتكىزۋ ىسىندە اۋماقتىق سايلاۋ كوميسسيالارى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ەندى وبلىستىق سايلاۋ كوميسسيالارى كاسىبي تۇردە تۇراقتى جۇمىس ىستەيدى. بۇل شەشىم سايلاۋعا قاتىستى ءىس- شارالاردىڭ ساپالى اتقارىلۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ايتا كەتەيىك، ءماجىلىس پەن ءماسليحات دەپۋتاتتارىن سايلاۋ ءبىر كۇندە - 19 ناۋرىزدا وتەدى.
«جاڭادان سايلاناتىن دەپۋتاتتار دا جۇمىستى وسى قارقىنمەن جالعاستىرىپ، ەلىمىزدىڭ جان-جاقتى جاڭعىرۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسادى دەپ سەنەمىن. ءماجىلىستىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋى 2023-جىلعى 19- ناۋرىزدا وتەدى. بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتاردىڭ سايلاۋىن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى بەلگىلەيدى»، - دەگەن ەدى پرەزيدەنت.
ايتا كەتەيىك، ق ر «سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭىنىڭ 101-بابىنىڭ 3-تارماعىنا سايكەس، وكىلەتتىكتەرى مەرزىمىنەن بۇرىن توقتاتىلعان ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىن و س ك ءتوراعاسى ءتيىستى جارلىعى نەگىزىندە تاعايىندايدى.
«ءماجىلىس پەن ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىن سايلاۋ-ماڭىزدى ساياسي ناۋقان»
وسى تۇستا، ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ (ق س ز ي) ساياسي زەرتتەۋلەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەرمەك توقتاروۆتان ءماجىلىس پەن ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋى تۋرالى سۇراپ كوردىك.
«2023-جىلدىڭ نەگىزگى ساياسي ناۋقانى - ءماجىلىس پەن ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىن سايلاۋ. وسى كەزدە، پارلامەنتتىك سايلاۋ جاڭا تارتىپپەن وتەدى. بىلتىر ەنگىزىلگەن نورماعا ساي، دەپۋتاتتار ارالاس سايلاۋ جۇيەسىمەن سايلانادى. ەندى دەپۋتاتتىق قىزمەتكە كانديدات رەتىندە سايلاۋعا ساياسي پارتيالاردان تىس ازاماتتار ۇمىتكەر بولا الادى»، - دەدى ەرمەك توقتاروۆ.
ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، ءماجىلىستىڭ جاڭا قۇرامىندا ماجوريتارلىق جولمەن سايلانعان دەپۋتاتتار 30 پايىزىن، وبلىستىق ءماسليحاتتاردا 50 پايىزىن، ال قالعان ءماسليحاتتاردا تولىقتاي 100 پايىزىن قۇرايدى. بۇل دەپۋتاتتار ءبىر مانداتتى سايلاۋ وكرۋگتەرى بويىنشا سايلانادى.
«جاڭا «بايتاق» جانە «Respublica» پارتيالارى سايلاۋشىلاردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن ءوز جاعىنا تارتا الادى. بيىلعى تاعى ءبىر ساياسي جاڭالىق - 170 اۋدان مەن 38 وبلىستىق ماڭىزى بار قالا اكىمدەرىن سايلاۋ بولماق. سونىمەن قاتار بۇل تىكەلەي سايلاۋ بولادى، ياعني ازاماتتار ءوز ەلدى مەكەنىن كىم باسقاراتىنىنا داۋىس بەرەدى. 2023-جىل ساياسي وقيعالارعا تولى بولادى. مۇنىڭ ءبارى - ەلدىڭ ساياسي جۇيەسىن جاڭعىرتۋ جونىندەگى دايەكتى ساياسات»، - دەدى سارپاشى.
مەملەكەتتىك كەڭەسشى ەرلان قارين الداعى سايلاۋدىڭ 10 جاڭالىعىن اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. اتاپ ايتساق، 2004-جىلدان كەيىن العاش رەت ماجىلىسكە دەپۋتاتتار ءبىر مانداتتى وكرۋگتەر ارقىلى سايلانادى. ۇمىتكەرلەرگە پارتيالار مەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار اتىنان عانا ەمەس، ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋعا مۇمكىندىك اشىلدى. بۇل كەزەكتەن تىس سايلاۋ بولعانىمەن، ونىڭ وتەتىن مەرزىمى جارتى جىل بۇرىن بەلگىلى بولدى. پارتيالاردىڭ پارلامەنتكە ءوتۋى ءۇشىن بەلگىلەنگەن تومەنگى شەگى 7 پايىزدان 5 پايىزعا تومەندەتىلدى. ايەلدەر، جاستار جانە ەرەكشە مۇقتاجدىعى بار ادامدار ءۇشىن قاراستىرىلعان 30 پايىزدىق كۆوتا پارتيالىق ءتىزىم مەن مانداتتاردىڭ ءبولىنىسى كەزىندە ساقتالادى. ءماجىلىستىڭ جاڭا قۇرامىندا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ كۆوتاسى بولمايدى. العاش رەت ءماجىلىس پەن ءماسليحاتتار سايلاۋىندا «بارىنە قارسىمىن» دەگەن باعان ەندى. سايلاۋعا 7 ساياسي پارتيا قاتىسۋعا قۇقىلى. ونىڭ ەكەۋى پارتيالار تۋرالى زاڭنىڭ جاڭا نورمالارى كۇشىنە ەنگەننەن كەيىن تىركەلدى. وبلىستارداعى ايماقتىق سايلاۋ كوميسسيالارى ەندى كاسىبي تۇردە جۇمىس ىستەيدى. سايلاۋشىلار بەس بيۋللەتەن بويىنشا داۋىس بەرەدى.