سايلاۋ-2019: پرەزيدەنتتىككە كانديداتتاردى ۇسىنۋ اياقتالدى
ۇمىتكەر كانديداتتاردىڭ ەڭبەك جولدارىن قاراپ وتىرساق، ەلىمىزدىڭ ساياسي-قوعامدىق ومىرىنە تىكەلەي قاتىسى بار ازاماتتاردىڭ ەل باسقارۋعا نيەتتى ەكەندىگىن بايقاۋعا بولادى. اتاپ ايتقاندا، ەلىمىزدە تىركەلگەن بارلىق دەرلىك ساياسي پارتيالاردىڭ وكىلدەرىمەن قاتار، رەسپۋبليكا ەڭبەككەرلەرىنىڭ قۇقىعىن قورعايتىن كاسىپوداقتار فەدەراتسياسىنان، رۋحاني-پاتريوتتىق بىرلەستىكتەردەن كانديداتتار تىركەلىپ وتىر.
وسىلايشا كەشە رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ ەندى ءبىر ايدان استام ۋاقىتتان كەيىن وتەتىن كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا كانديداتتاردى ۇسىنۋى اياقتالدى. قازىرگى ۋاقىتتا رەسپۋبليكانىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتى لاۋازىمىن قولعا الىپ، مەملەكەتىمىزدى وركەندەتۋ جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتۋگە نيەت تانىتىپ وتىرعان 9 كانديدات، ناقتى ايتقاندا «Nur Otan» پارتياسى» قوعامدىق بىرلەستىگىنەن قاسىم-جومارت توقايەۆ، «اۋىل» حالىقتىق-دەموكراتيالىق پاتريوتتىق پارتياسىنان تولەۋتاي راحىمبەكوۆ، قازاقستان كوممۋنيستىك حالىقتىق پارتياسىنان جامبىل احمەتبەكوۆ، «اق جول دەموكراتيالىق پارتياسى» قوعامدىق بىرلەستىگىنەن دانيا ەسپايەۆا، «ۇلت تاعدىرى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنەن ءامىرجان قوسانوۆ، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كاسىپوداقتار فەدەراتسياسى» رەسپۋبليكالىق كاسىپوداقتار بىرلەستىگىنەن امانگەلدى تاسپيحوۆ، «قازاقستان قۇرىلىسشىلار وداعى» رەسپۋبليكالىق زاڭدى تۇلعالار بىرلەستىگىنەن تالعات ەرعاليەۆ، «ۇلى دالا قىراندارى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق مادەني-الەۋمەتتىك بىرلەستىگىنەن سادىبەك تۇگەل، «حالىق دەموگرافياسى» قوعامدىق بىرلەستىگىنەن جۇماتاي اليەۆ ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنا قاجەتتى 7 قۇجات توپتاماسىن تولىق تاپسىرعان.
اتى اتالعان ۇمىتكەرلەردىڭ ىشىنەن قاسىم-جومارت توقايەۆ، جامبىل احمەتبەكوۆ، دانيا ەسپايەۆا، سادىبەك تۇگەل، تولەۋتاي راحىمبەكوۆ، امانگەلدى تاسپيحوۆ كانديداتتاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەندىگىن انىقتاۋ ءۇشىن ارنايى قۇرىلعان لينگۆيستيكالىق كوميسسيا الدىندا ەمتيحان تاپسىرىپ، سىننان سۇرىنبەي ءوتتى. قالعان ۇمىتكەر الداعى ۋاقىتتا قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەندىگىن دالەلدەيتىن بولادى.
كانديداتتار جايلى دەرەكتەر...
وسى اپتانىڭ باسىندا ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى، «Nur Otan» پارتياسىنىڭ ءتوراعاسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن پارتيانىڭ كەزەكتەن تىس ⅩⅨسەزى ءوتتى. وندا ەلباسى قاسىم-جومارت توقايەۆتى «Nur Otan» پارتياسىنان الداعى سايلاۋعا ق ر پرەزيدەنتتىگىنە كانديدات رەتىندە ۇسىنىپ، دەلەگاتتار ءبىراۋىزدان قولدادى. «ەلىمىزدىڭ جان-جاقتى دامۋى تۇرعىسىندا ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى - ەلباسىنىڭ ستراتەگيالىق باعدارىن جالعاستىرۋ ءۇشىن مەن سايلاۋعا قاتىسامىن»، - دەگەن ەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى - ماسكەۋ مەملەكەتتىك حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى، عىلىم دوكتورى. اعىلشىن جانە قىتاي تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەن. باسشىلىق لاۋازىمداردا قىزمەت ەتىپ، مول تاجىريبە جيناعان. ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ قالىپتاسۋ جىلدارىندا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى جانە پرەمەر-مينيستر، سەنات ءتوراعاسى قىزمەتتەرىن اتقاردى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇمىس ىستەدى. بۇل - ونىڭ ديپلومات رەتىندە سىڭىرگەن ەڭبەگىنىڭ جانە قازاقستانعا دەگەن زور سەنىمنىڭ جەمىسى.
«اق جول» پارتياسىنىڭ كەزەكتەن تىس XV قۇرىلتايىندا كانديدات رەتىندە بەكىگەن ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى دانيا ەسپايەۆا پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسەتىن قازاقستانداعى ءبىرىنشى ايەل ادام بولماق. مۇنداي شەشىمگە قالاي كەلگەنىن ول: «جاقىندا ورتالىق كەڭەس پلەنۋمىندا پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەرلەر ماسەلەسى تالقىلانعان بولاتىن. ازات تۇرلىبەك ۇلى ماعان كانديداتۋرامدى شىعارۋعا ۇسىنىس جاسادى. سول كەزدە «سايلاۋعا ايەل ادام قاتىسسا، قالاي بولادى ەكەن؟» دەگەن سۇراقتار دا قويىلدى. قازاق قوعامىندا ايەلدەر ءوز ورنىن ءبىلۋى كەرەك دەپ قارسى شىققاندار دا بولدى. سوندا مەن نامىستانىپ كەتتىم. ايەلدىڭ دە بيلىكتە وتىرا الاتىنىن دالەلدەپ بەرەيىنشى دەدىم. ءسويتىپ، پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا قاتىسۋعا بەل بۋدىم»، - دەپ تۇسىندىرگەن ەدى.
دانيا ءمادي قىزىنىڭ بانك سالاسىندا 34 جىلدىق جالپى ەڭبەك ءوتىلى بار. ونىڭ 17 جىلىن باسشىلىق قىزمەتتە وتكىزگەن. اقتوبە وبلىستىق ءماسليحاتىنا ەكى رەت دەپۋتات بولىپ سايلانعان. «اتامەكەن» ۇ ك پ فيليالىنىڭ باسقارماسىنا كىرەدى. وبلىس اكىمدىگىنىڭ جانىنداعى ايەلدەر جانە وتباسى ىستەرى جونىندەگى كوميسسيانىڭ قۇرامىندا 14 جىل بولعان. ءوڭىردىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىنە بەلسەنە ارالاسقانى جانە ايماق ەكونوميكاسىن دامىتقانى ءۇشىن 2011-جىلى «قۇرمەت» وردەنىمەن ماراپاتتالعان.
قازاقستان كوممۋنيستىك حالىقتىق پارتياسىنىڭ ۇمىتكەرى جامبىل احمەتبەكوۆ وسىعان دەيىن 2011-جىلعى سايلاۋدا ق ر پرەزيدەنتتىگىنە كانديدات بولعان. سول سايلاۋدا سايلاۋشىلاردىڭ 1,36 پايىز داۋىسىن جيناعان.
جامبىل ءاۋجان ۇلى - ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى. سەلينوگراد اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن بىتىرگەن. سونىمەن قاتار ول كوممۋنيستىك حالىق پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقارادى.
«اۋىل» حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسى اتىنان ۇمىتكەر تولەۋتاي راحىمبەكوۆ ساياسي بىرلەستىكتىڭ 300 مىڭنان استام مۇشەسىنىڭ سەنىمىن ارقالاپ وتىر.
«مەن ۇمىتكەر رەتىندە الدارىڭىزدا جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن تولىق سەزىنەمىن. اۋىل پارتياسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە پارتيانىڭ ساياسي ۇستانىمدارى مەن نەگىزگى قۇجاتتارى جانە سىزدەر ايتقان بۇگىنگى ۇسىنىستار مەنىڭ كەلەشەكتەگى سايلاۋالدى باعدارلاماما نەگىز بولادى»، - دەگەن ەدى ت. راحىمبەكوۆ پارتيالاستارىنىڭ الدىندا سويلەگەن سوزىندە.
تولەۋتاي ساتاي ۇلى قازاق اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن، ماسكەۋدەگى بۇكىلوداقتىق اۋىل شارۋاشىلىعىن ەلەكترلەندىرۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن، ە. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. قاراعاندى وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان. تكش ۇلتتىق پالاتاسىن، «اتامەكەن» ۇ ك پ اگروبىرلىك ورتالىعىن باسقارىپ، ق ر اۋىل شارۋاشىلىعى ۆيتسە-ءمينيسترى قىزمەتىندە بولعان. قازىر «ۇلتتىق اگرارلىق عىلىمي-ءبىلىم بەرۋ ورتالىعى» ا ق باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى.
ق ر كاسىپوداقتار فەدەراتسياسى الداعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا امانگەلدى تاسپيحوۆتىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىنعان بولاتىن. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنا بارلىق قاجەتتى قۇجاتتارىن وتكىزىپ، مەملەكەتتىك ءتىل سىناعىنان دا سۇرىنگەن جوق.
امانگەلدى ساتىبالدى ۇلى قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەن. ءار جىلدارى مەملەكەتتىك قىزمەتتە باسشىلىق لاۋازىمداردا جۇمىس ىستەپ، بيزنەس- قۇرىلىمداردا دا ەڭبەك ەتكەن. باتىس قازاقستان وبلىستىق ءماسليحاتىنىڭ، سونداي-اق ق ر پارلامەنتى سەناتى مەن ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولعان. 2019-جىلدان باستاپ باتىس قازاقستان وبلىسى كاسىپوداقتارىنىڭ اۋماقتىق بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى. «قۇرمەت» وردەنىمەن، مەدالدارمەن ماراپاتتالعان.
«ۇلت تاعدىرى» ر ق ب قۇرىلتايىندا كانديداتۋراسى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ۇسىنىلعان ساياساتكەر ءامىرجان قوسانوۆتىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتتە 7 جىلدىق تاجىريبەسى بار. وسى اپتادا بارلىق قۇجاتىن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنا تاپسىرعان. الداعى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەندىگىن دالەلدەۋ ءۇشىن لينگۆيستيكالىق كوميسسياعا ەمتيحان تاپسىرادى.
«بارلىق قاجەتتى قۇجاتتى جيناپ تاپسىردىق. ولار ەكى كۇن قاراستىرىلاتىنى ايتىلدى. دۇيسەنبى كۇنى ساعات 11 دە مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ سىناعىنان وتەمىن»، - دەدى ءامىرجان قوسانوۆ ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىندا جۋرناليستەرگە بەرگەن سۇحباتىندا.
ءامىرجان ساعيدراحمان ۇلى س. كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە ءبىلىم العان. ءتۇرلى جىلدارى كوممۋنيستىك جاستار وداعىندا، ق ر مەملەكەتتىك ورگاندارىندا، ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق قوزعالىستاردا ەڭبەك ەتكەن.
قازاقستاننىڭ قۇرىلىسشىلار وداعى ق ر پرەزيدەنتتىگىنە ۇسىنعان كانديداتى تالعات ەرعاليەۆ اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن. 2010-جىلدان بەرى «اق جول» قازاقستان دەموكراتيالىق پارتياسى ورتالىق كەڭەسىنىڭ وڭىرلىك ساياسات بويىنشا حاتشىسى. 2012-2016-جىلدارى بەسىنشى شاقىرىلعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولدى. 2017-جىلدان «قازاقستان قۇرىلىسشىلار وداعى» رەسپۋبليكالىق زاڭدى تۇلعالار بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارادى.
24- ساۋىردە ق ر ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىندا سادىبەك تۇگەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەنىن انىقتاۋ جونىندە لينگۆيستيكالىق كوميسسيانىڭ وتىرىسى ءوتىپ، وندا ۇمىتكەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەنى جونىندە شەشىم قابىلدانعان بولاتىن.
« ۇلى دالا قىراندارى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق مادەني-الەۋمەتتىك بىرلەستىگى اتىنان الداعى ساياسي دوداعا ءتۇسىپ وتىرعان سادىبەك تۇگەل شىعىس قازاقستان وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. 1998-2003-جىلدارى استانا قالاسى اكىمىنىڭ باسپا ءسوز حاتشىسى، باسپا ءسوز ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، استانا حالىقارالىق باسپا ءسوز ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى، ق ر پارلامەنتى سەناتى بۇقارالىق اقپاراتپەن بايلانىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان.
ال بۇگىن ق ر پرەزيدەنتى لاۋازىمىنا ۇمىتكەر رەتىندە 9 كانديدات بولىپ «حالىق دەموگرافياسى» قوعامدىق بىرلەستىگى اتىنان جۇماتاي اليەۆ ۇسىنىلعانى بەلگىلى بولدى.
جۇماتاي ءالي ۇلى لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن، الماتى حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن بىتىرگەن. فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇ ع ا اكادەميگى. ق ر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى حاتشىلىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ق ح ا ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولعان. قازىرگى ۋاقىتتا ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنان سايلانعان. 3، 2- دارەجەلى «بارىس» وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان.
سايلاۋ كورىگى قىزار ءسات...
سونىمەن پرەزيدەنتتىككە ۇسىنىلعان كانديداتتار بەلگىلى. ءبىراق ولاردىڭ بارلىعىنىڭ بىردەي كانديدات رەتىندە تىركەلۋ نە تىركەلمەۋى الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە. سەبەبى ولار كانديدات رەتىندە تىركەلۋ ءۇشىن الدىمەن ءوزىن قولدايتىن سايلاۋشىلاردىڭ بەلگىلى ءبىر قولىن جيناۋى ءتيىس. قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىندا جانە «سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭدا قويىلاتىن تالاپتارعا ساي كەلگەن كانديداتتارعا وبلىستاردىڭ، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى استاناسىنىڭ سايلاۋ كوميسسيالارىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتتىگىنە كانديداتتى قولداپ قول جيناۋعا ارنالعان قول قويۋ پاراقتارى بەرىلگەن.
پرەزيدەنتتىككە كانديداتتاردى قولداۋ وبلىستاردىڭ، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ جانە استانانىڭ كەم دەگەندە 2/3 بولىگىن تەڭ دارەجەدە بىلدىرەتىن سايلاۋشىلاردىڭ كەم دەگەندە 1 پايىزىنىڭ قولدارىن جيناۋمەن راستالۋى ءتيىس. اعىمداعى جىلدىڭ 1- قاڭتارىنداعى دەرەككە سايكەس ق ر ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى 11814019 داۋىس بەرۋگە قۇقىعى بار ازاماتتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سايلاۋشىلار تىزىلىمىنە ەنگىزگەن. وسىلايشا، ءاربىر كانديداتتى قولداۋ ءۇشىن 118140 سايلاۋشىنىڭ ءتۇپنۇسقالى قولى جينالۋى قاجەت. قول جيناۋدى پرەزيدەنتتىككە كانديداتتاردىڭ سەنىم بىلدىرگەن ادامدارى ۇيىمداستىرادى.
سەنىم بىلدىرىلگەن ادامداردى تىركەۋدى، سونداي- اق قولداردىڭ ءتۇپ نۇسقالىلىعىن تەكسەرۋ ءراسىمىن اۋماقتىق سايلاۋ كوميسسيالارى پاسپورتتىق قىزمەتتەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن تارتا وتىرىپ جۇرگىزەدى.
وسىدان كەيىن پرەزيدەنتتىككە كانديداتتار رەتىندە تىركەلۋ ءۇشىن ۇسىنىلۋشىلار 2019-جىلدىڭ 1- ساۋىرىندەگى جاعداي بويىنشا ءوزىنىڭ جانە جۇبايىنىڭ (زايىبىنىڭ) كىرىستەرى مەن مۇلكى تۋرالى دەكلاراتسيالار تاپسىرعانى جونىندە مەملەكەتتىك كىرىس ورگانىنىڭ انىقتاماسىن، سونداي-اق ءوزىنىڭ دەنساۋلىق جاعدايى تۋرالى مەديتسينالىق قورىتىندىنى ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنا تاپسىرۋى قاجەت. كانديداتتاردى تىركەۋ اعىمداعى جىلدىڭ 11- مامىرى كۇنگى ساعات 18:00 گە دەيىن جالعاسادى. تاپسىرىلعان دەكلاراتسيالاردا كانديداتتاردىڭ كىرىستەرى مەن مۇلكى تۋرالى مالىمەتتەردىڭ راس ەمەستىگى انىقتالعان جاعدايدا ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى كانديداتتاردى تىركەۋدىڭ كۇشىن جويا الادى.
كانديداتتاردىڭ سايلاۋ الدىنداعى ۇگىت جۇمىستارى تىركەۋ كەزەڭى اياقتالعاننان كەيىن، 11- مامىر كۇنى ساعات 18:00 دەن كەيىن دەرەۋ باستالادى جانە داۋىس بەرۋ كۇنى الدىنداعى كۇنگى 00:00 ساعاتقا دەيىن، ياعني 8 ماۋسىم كۇنگى 00:00 گە دەيىن جالعاسادى. داۋىس بەرۋ 9- ماۋسىمدا جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا 07:00 دەن 20:00 گە دەيىن بولادى. داۋىس بەرۋ اياقتالعان كەزدەن باستاپ 12 ساعاتتان كەشىكتىرمەي سايلاۋ ۋچاسكەلەرىندە داۋىستاردى ساناۋ جۇرگىزىلەدى. اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىكتەر بويىنشا داۋىستاردى ساناۋ ناتيجەلەرى اۋماقتىق كوميسسيالاردىڭ وتىرىستارىندا بەلگىلەنەدى جانە ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىن ەكى كۇن مەرزىم ىشىندە، ياعني 11- ماۋسىمنان كەشىكتىرىلمەي جەتكىزىلەدى.
سونىمەن كىمنىڭ ەل پرەزيدەنتى بولاتىندىعى 9- ماۋسىمدا وتەتىن تاريحي ساتتە انىقتالادى.