تۇرار رىسقۇلوۆ تۇركىستان ولكەسىندەگى اشارشىلىق كەزىندە 1 ميلليون ادامنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالعان
سول اشارشىلىقتان ەلدى امان الىپ قالۋدا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ەڭبەگى وراسان. قازاقپارات ءتىلشىسى زۇلماتتى جىلدارداعى دەرەكتەرمەن بولىسەدى.
ت. رىسقۇلوۆتىڭ بىشكەك اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكۋىن بىتىرگەن سوڭ، 1914 -جىلى تاشكەنتكە كەلىپ، ءتۇرلى جۇمىستار اتقاعانى جايلى درەكتەر بارشىلىق. 1916 -جىلى پاتشالىق رەسەيگە قارسى باستالعان ۇلت- ازاتتىق كۇرەسكە بەلسەنە قاتىسىقانى تۋرالى اقپار جەكە ىسىندە جازۋلى تۇر. ول 1916-1917 -جىلدارى تاشكەنت مۇعالىمدەر ينستيتۋتىندا وقيدى.
1918-1924 -جىلدارى ت. رىسقۇلوۆ تۇركىستان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىندا ماڭىزدى قىزمەتتەر اتقاردى: تۇركىستان دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارى (1918-19) ، اشتىقپەن كۇرەس جونىندەگى ورتالىق كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى (1918-19) ، تكپ ركپ (ب) مۇسىلمان بيۋروسى (1919-20)، تۇركىستان ا س س ر و ا ك ءتوراعاسى (1920 ج. قاڭتار-1924 ج. شىلدە)، تۇركىستان ا س س ر-ىنىڭ ءتوراعاسى (1922 ج. قىركۇيەك - 1924 ج. قاڭتار). ت. رىسقۇلوۆ تۇركىستانداعى اشارشىلىقپەن جانە ونىڭ جان تۇرشىگەرلىك زارداپتارىن جويۋ ءۇشىن كۇرەسكەن ساناۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. سونداي-اق، ول بولشيەۆيكتەردىڭ بايىرعى حالىقتاردىڭ اشتىققا ۇشىراۋىنا نەمقۇرايلى قاراۋىن اشىق سىناعانى دا تاريحتان بەلگىلى. ت. رىسقۇلوۆ باستاعان كەيبىر ۇلت كوممۋنيستەرى ورتالىقتىڭ شوۆينيستىك ساياساتىن، تۇركى بيۋروسى مەن تۇرىككوميسسيانىڭ زورلىق- زومبىلىق پيعىلدارىن، قىزىل اسكەردىڭ باسقىنشىلىق ارەكەتتەرى مەن توناۋلارىن اشكەرەلەدى. گۋبەرنيالىق مۇسىلماندار بيۋروسىنىڭ ءتوراعاسى رەتىندە ورتالىقتىڭ ساياسي باسشىلىعىمەن «تۇرىك رەسپۋبليكاسى» مەن «تۇرىك كومپارتياسىن» قۇرۋ ماسەلەسىن كوتەردى.
ءبىراق ورتالىقتىڭ نۇسقاۋىمەن تۇرىك كوميسسياسى تۇركىستان حالىقتارىنىڭ بىرىگۋىنە مۇمكىندىك بەرمەدى. ت. رىسقۇلوۆ تۇركىستانداعى 1916 -جىلعى كوتەرىلىس پەن تاۋەلسىزدىك قوزعالىسى تۋرالى جانە باسقا دا تاقىرىپتاردا ءبىرقاتار ماقالالار مەن ەڭبەكتەر جازدى.
اسىرەسە، ونىڭ «توڭكەرىس جانە تۇركىستاننىڭ بايىرعى حالقى» (1-ءبولىم، تاشكەنت، 1925) اتتى ەڭبەگى سول الاساپىران جىلداردىڭ جىلناماسى ىسپەتتى.
1917-1924 -جىلداردا بۇحارا، حورەزم حالىق سوۆەت رەسپۋبليكالارىندا اشارشىلىق بولماعانىن ەسكەرسەك، تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگى ءۇشىن كۇرەسكەن تۇركىستان ا س س ر- ىنداعى اشارشىلىق ەلدى ىدىراتۋ، ۇلتتىق كوزقاراسى دامىعان حالىقتى جويۋ ءۇشىن ادەيى جاسالعان ءتارىزدى.
ورتالىقتاعى ساياساتكەرلەردىڭ جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ وسال جەرىن پايدالانعانىن تاريحي دەرەكتەر دالەلدەي تۇسەدى. 1917 -جىلعى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن دە تۇركىستان ولكەسى جەرگىلىكتى استىقپەن ءوزىن قامتاماسىز ەتە المايتىن جاعدايدا ەدى.
ويتكەنى، پاتشالىق رەسەي تۇركىستاندا بيداي، باۋ- باقشا ءوسىرۋدى شەكتەپ، ماقتا مونوپولياسىنا جول اشقان-دى. 1915 -جىل ولكەدە دايىندالاتىن ماقتا شيكىزاتىنىڭ ۇشتەن ەكى بولىگى فەرعانا ءۋالاياتىندا وندىرىلگەن.
سۋارمالى جەردىڭ 60-80، كەي بولىستاردا 95 پايىزىندا ماقتا ەگىلگەن. سامارقان، جەتىسۋ ءۋالاياتتارىندا ءتيىستى استىقتىڭ وتە از بولشەگى وسىرىلگەن. 1916 -جىلدان باستاپ تۇركىستانعا رەسەيدەن استىق جىبەرۋ قىسقارادى. 1917 -جىلدىڭ ساۋىرىندە اشارشىلىق باستالدى. جەرگىلىكتى ازىق- تۇلىك كوميتەتتەرى ۋاقىتشا ۇكىمەتكە «اشارشىلىقپەن كۇرەسۋگە قاۋقار جوق» ەكەنىنىن ايتىپ، جەدەلحاتتاردى قارشا بوراتقان. 1917 -جىلدىڭ جازىندا تۇركىستاندا قۇرعاقشىلىق بولدى. استىقتىڭ تورتتەن ءۇش بولىگى جينالدى. 1918 -جىلى دا قۇرعاقشىلىق بولىپ، جاعدايدى ءتىپتى قيىنداتىپ جىبەردى. سامارقان ۋەزىنىڭ كەي جەرلەرىندە تۇرعىندار بەدەدەن(جوڭىشقا) تاماق دايىنداپ ءىشىپ، جان باققانى جايلى دەرەكتەر ساقتالعان.
1917 -جىلدا تۇركىستاندا ەگىلەتىن القاپتار 2,8 ميلليون دەسياتينا بولعان بولسا، 1923 -جىلى 1,6 ميلليون دەسياتيناعا دەيىن ءتۇسىپ كەتكەن. فەرعانا اڭعارىندا 1915 -جىلى 994000 دەسياتينا القاپ ەگىلسە، 1917 -جىلى 596381 دەسياتيناعا دەيىن ءتۇسىپ كەتكەن. بۇعان كوپتەگەن فاكتورلارمەن بىرگە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ 1916 -جىلى رەسەيگە «قارا جۇمىسشى كۇشى» رەتىندە الىنۋى دا سەبەپ بولعان. تۇرار رىسقۇلوۆ 1919 -جىلى 6-ماۋسىمداعى تۇركىستان كومپارتياسى III ولكەلىك سەزىندە: «فەرعانادا سوۆەت ۇكىمەتى جوق، ول تەك ورىس حالقى تۇراتىن قالالاردا عانا بار. مۇسىلمان اۋىلدارىندا سوۆەت وكىمەتى جوق، بۇل جەردە نيكولاي داۋىرىندەگى ءتارتىپ ورناعان، پريستاۆ پەن بولىستاردىڭ ورنىنا كوميسسارلار مەن قاراقشىلار توبى كەلگەن» دەپ سوۆەت بيلىگىن اشىق سىنادى.
ويتكەنى، ونسىز دا اشارشىلىقتان قىرىلىپ جاتقان حالىقتى بولشيەۆيكتەر توناعان. ال بىردە- ءبىر مەملەكەتتىك قايراتكەردىڭ تۇرار رىسقۇلوۆ سياقتى ءوز پىكىرىن اشىق ايتىپ، ورتالىقپەن كۇرەسۋگە باتىلى جەتپەدى. سەزدە فەرعانا ماسەلەسى تۋرالى ارناي كوميسسيانىڭ ەسەبى كەزىندە ءبىر مۇسىلمان كوممۋنيستىڭ حاتى وقىپ بەرىلگەن. حاتتىڭ تولىق ءماتىنى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ «توڭكەرىس جانە تۇركىستاننىڭ بايىرعى حالقى» كىتابىندا جاريالانعان.
حاتتا: «ءبىز سورلى مۇسىلمانداردى قانىشەر نيكولاي داۋىرىندە مال ورنىندا كورسە، كەدەيلەر وكىمەتى داۋىرىندە دە سونداي... ءالى كۇنگە قاراڭعىلىقتا، اش، جالاڭاش، يتتەي ولۋدەمىز. بۇعان كىم كىنالى؟ مىسالى، ءبىر كەدەيدىڭ ات- ارباسى بار ەدى، وتباسىن اسىراپ وتىرعان، ونىڭ ۇيىنە ءبىر قىزىل اسكەر كىرىپ كەلىپ، وتباسىن باعىپ وتىرعان جالعىز اتىن تەگىنگە الىپ كەتەدى، ەندى وتباسى قالاي كۇنەلتەدى، مۇنى سۇراپ تا وتىرمايدى. وسى جايت پارتيا باعدارلاماسىندا كورسەتىلگەن بە.. . ولار تەك وز ورىستارىن ءبولىپ الىپ قامقورلىق كورسەتەدى، جاقسى ءتاۋىر تاماق بەرىپ، جاقسى كيىندىرەدى، وزگەلەردىڭ جىبەك ماتاسى، باعالى زاتتارىمەن ءۇيىن بەزەندىرەدى. ءبىز مۇسىلماندارعا نە بەردى؟ تاماق بەردى مە؟ جوق! كيىم بەردى مە؟ جوق! ەگەر كيىم بەرسە، كەدەيلەر جالاڭاياق جۇرەر مە ەدى، ەگەر تاماق بەرسە، ون مىڭداعان ادام اشتان ولەر مە ەدى...»، دەگەن سياقتى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جانايقايى بار.
1918 -جىلى ر س ف س ر- دا ازىق- تۇلىك ديكتاتۋراسى جاريالانىپ، تۇركىستاندا سول جىلى 15-ماۋسىمدا ءۇش كىسىدەن تۇراتىن ولكەلىك ديرەكتسيا قۇرىلدى. بۇل جەتپەگەندەي، «استىق مونوپولياسى تۋرالى»، «تاپتىق نان پايەگى تۋرالى»، «تۇركىستان ولكەسىندە ازىق- تۇلىك ساياساتى كوميسسارىنا توتەنشە وكىلەتتەر بەرۋ تۋرالى» ت. ب. دەكرەتتەر نەگىزىندە 1919 -جىلدىڭ 4-ماۋسىمىندا تۇركىستاندا دا ازىق- تۇلىك ديكتاتۋراسى جاريالاندى. تۇرار رىسقۇلوۆ حالىق كوميسسارلارىنىڭ وتىرىسىندا «استىق مونوپولياسى ساياساتىن تۇركىستاندا جۇزەگە اسىرۋعا بولمايدى.. . استىقتى حالىقتان ەركىن باعادا ساتىپ الۋىمىز كەرەك. مەجەدەن ارتىق استىقتى ديقانداردان تالاپ ەتپەۋگە ءتيىستىمىز»، دەپ، دەرەۋ ديكتاتۋراعا قارسىلىق تانىتتى.
بۇل سايىپ كەلگەندە، بولشيەۆيكتەر كوسەمى ۆ. ي. لەنينگە اشىق قارسىلىق بولاتىن. سونداي- اق، سول وتىرىستا تۇركىستان ا س س ر تەمىر جول حالىق كوميسسارى «استىق مونوپولياسىن جۇرگىزۋدە قارۋ پايدالانباۋىمىز كەرەك. ولكەدە 7,5 ميلليون كىسى ءومىر سۇرەدى، ولاردىڭ ءار بىرىنە 10 پۇت استىق تۋرا كەلەدى دەپ ەسەپتەسەك، جىل سايىن 75 ميلليون پۇت استىق قاجەت. ءىس جۇزىندە 35 ميلليون پۇت استىق جينالدى. ازىق-تۇلىك ديرەكتسياسى بۇل استىقتىڭ 15 ميلليون تونناسىن قالاداعى جۇمىسشىلارعا بەرمەك. ناتيجەدە، 5 ميلليون مۇسىلمان حالقى اشتىق قۇرساۋىندا قالدى». «تاپتىق نان پايەگى تۋرالى» دەكرەتكە سايكەس تۇركىستاندا كارتوچكا سيستەماسى جاريالاندى. حالىق 3 تاپقا اجىراتىلدى: 1- تاپ - جۇمىسشىلار، قىزىل اسكەرلەر مەن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر كۇنىنە 1 پۇت(1 پۇت - 409,5 گرام)، 2-تاپ، قىزمەتشىلەر، قارا جۇمىسشىلار جارتى قاداق(205 گرام)، 3-تاپ جۇمىسشىلار مەن بۋرجۋازيا شيرەك قاداق(102 گرام) نان الاتىن بولدى.
جەرگىلىكتى حالىق وزىنە تەسىلى 100 گرام ناندى الا المادى. بۇل جايلى تۇركىستان ا س س ر سوۆەتتەرىنىڭ VII سەزىندە تۇرار رىسقۇلوۆ «بۇكىل ءبىر ۇلتى جويىلىپ كەتۋ الدىندا تۇرعانى» جايلى بايانداما جاسادى. 1919 -جىلدىڭ قىركۇيەك- قازان ايلارىندا بولىپ وتكەن تۇركىستان ا س س ر سوۆەتتەرىنىڭ IIV سيەزىندە ءاندىجاننان كەلگەن دەلەگات «ازىق- تۇلىك بولىمىنە تۇسكەن ونىمدەر ەۋروپالىق تۇرعىندارعا تارقاتىلۋدى. جەرگىلىكتى حالىق ەشتەڭەنى پايدالانباي جاتىر»، دەپ اشىق ايتقان.
ورتالىقتاعى جانە تۇركىستانداعى بولشيەۆيكتەرمەن قارسىلاسا وتىرىپ، ت. رىسقۇلوۆ اشارشىلىقپەن قاتاڭ كۇرەس جۇرگىزدى. قالالاردا ارزان نەمەسە تەگىن قىزمەت كورسەتەتىن اسحانالار اشىلدى. 1918 -جىلى تۇركىستان بويىنشا 3 ميلليون، 1919 -جىلدىڭ 5 ايىندا 32 ميلليون تۇسكى اس ازىرلەندى. 1918 -جىلى اش قالعاندارعا كومەكتەسەتىن قوعامدىق ۇيىمدار قۇرىلدى.
وعان عالىم ر. شرەدەر باسشىلىق ەتتى. اشارشىلىقپەن كۇرەس جونىندەگى ورتالىق كوميسسيا تىزىمىندە 1919 -جىلدىڭ باسىندا 800 مىڭ، ءساۋىر ايىندا 1 ميلليون كىسى بولعان. 1920 -جىلى تامىز ايىندا تۇركىستان كوميسسياسى مۇشەلەرى ۆ. ۆ. كۋيبىشەۆ پەن ف. ي. گولوشەكيننىڭ ۇسىنىسىمەن تۇركىستان ا س س ر-ى اۋماعىندا ازىق- تۇلىك تاراتۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداندى.
بۇل جەرگىلىكتى حالىقتى اشىقتان-اشىق توناۋعا ۇلاسىپ كەتتى. 1920 -جىلدىڭ سوڭىندا تەك جۇمىسشىلاردان ازىق- تۇلىك جينايتىن 42 وترياد قۇرىلدى. ونىڭ قۇرامىندا 3 مىڭعا جۋىق كىسى بولدى. ازىق- تۇلىك جيناۋشى وتريادتار 1920-1921 -جىلداردا جەرگىلىكتى حالىقتان 9708703 پۇت استىق، 1606210 پۇت ەت جانە باسقا ونىمدەردى تارتىپ الدى.
1921 -جىلدىڭ 18 -شىلدەسىندە ازىق- تۇلىك حالىق كوميسسارلىعى كوللەگياسى وتىرىسىندا ماليۋتين 10 كۇن ىشىندە 250000 پۇت استىق جيناپ، ورتالىققا جىبەرۋ جايلى ۆ. ي. لەنيننىڭ بۇيرىعىن وقىعان. 1917-1923 -جىلعى اشارشىلىق سالدارىنان فەرعانادا - 1 ميلليون، سامارقاندا – 200000، جەتىسۋ مەن قاز ا س س ر- ىندا 1 ميلليوننان اسا كىسى ولگەن.
1921 -جىلدىڭ قاراشا ايىنداعى دەرەكتەر بويىنشا، قازا س س ر- ىندا 1,3 ميلليون، 1922 -جىلدىڭ ناۋرىزىندا 1,5 ميلليون كىسى اشارشىلىق قۇرساۋىندا قالعان. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قىناداي قىرىلۋى ت. رىسقۇلوۆ سياقتى ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ جۇرەگىن اۋىرتتى.
سوندىقتان، جەكە باسىنا تونەر قاتەردى ويلاپ وتىرماي، ورتالىقپەن دە، تۇركىستانداعى شوۆينيستەرمەن دە قارسىلاسىپ باقتى. ارينە، ءارقانداي كۇرەس ناتيجەسىز بولمايدى. ت. رىسقۇلوۆ قۇرىلۋىنا مۇرىندىق بولعان اشارشىلىقپەن كۇرەس جونىندەگى كوميسسيا 1922 -جىلدىڭ 10-قازانىندا جابىلعانعا دەيىن 1 ميلليون كىسىنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالعانى جايلى وزبەكستان ارحيۆتەرىندە دەرەكتەر بار. بۇگىنگى كۇنگە امان-ەسەن جەتكەن ۇرپاق تۇتاس ءوڭىردىڭ امان قالۋىنا اتسالىسقان تۇرار رىسقىلوۆ سىندى تۇلعالاردى ۇمىتپاي، ەسكە الىپ تۇرعانى ءجون.
اۆتور: بەگابات ۇزاقوۆ