دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى: 19 جىلعى كەلىسسوزدەن نە ۇتتىق؟
ارينە، تاۋەلسىزدىك العانىنا بەس جىل تولار-تولماس ۋاقىتتا، اتا زاڭىنىڭ ءوزى ەندى عانا قابىلدانعان، ەكونوميكالىق قاۋقارى زەينەتاقى مەن جالاقىنى تولەۋگە ارەڭ جەتىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ بۇل ۇيىمعا بىردەن مۇشە بولماسى انىق تا ەدى.
دەگەنمەن، الەم ەلدەرى ساياسي-ەكونوميكالىق شەكارالاردى ەندى شەگىنتپەيتىنىن، باستى ساياسي ۇستانىم رەتىندە ىنتىماقتاستىققا بەتتەيتىنىن تۇسىنگەن قازاق ەلى سول كەزدە دامۋشى ەلدەردىڭ، بولاشاقتا، دامىعان ەلدەردىڭ كوشىنەن قالمايىن دەپ وسى تاۋەكەلگە بەكىندى.
از با، كوپ پە، ارادا 19 جىل وتكەن سوڭ دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى قازاقستاندى وسى ۇيىمنىڭ باقىلاۋشى ەلى رەتىندەگى ستاتۋسىنان ۇيىمعا مۇشە ەلدىڭ مارتەبەسىنە شىعارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. جۋىردا جەنيەۆادا قازاقستاننىڭ د س ۇ- عا مۇشەلىگى تۋرالى قورىتىندى قۇجاتتارعا قول قويعان سوڭ مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تا ەلىمىزدىڭ 19 جىلعى تاباندى ەڭبەگىن باسا ايتىپ، حالقىنا ارنايى ۇندەۋ جولدادى.
«ەلىمىز اسا ماڭىزدى تاعى ءبىر تاريحي وقيعا قارساڭىندا تۇر. ءبىز د س ۇ- عا كىرۋ جونىندەگى كەلىسسوزدەردى تابىستى اياقتادىق. د س ۇ- عا مۇشە بولۋ ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدى جاڭا كوكجيەكتەرگە باستايدى. كاسىپورىندارىمىزدىڭ شەت ەل نارىقتارىنا شىعۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ال تۇتىنۋشىلار ءۇشىن تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ كەڭ اۋقىمىنا تاڭداۋ جاساۋعا جول اشادى. بۇگىندە ساۋدا-ساتتىعىمىزدىڭ 90 پايىزى د س ۇ- عا مۇشە ەلدەرگە تيەسىلى. قازاقستان شەتەلدىك ينۆەستورلار مەن سەرىكتەستەر ءۇشىن بۇرىنعىدان دا تارتىمدى ەل بولا تۇسەدى. ءبىز بۇل ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن 19 جىل تاباندى تۇردە جۇمىس جۇرگىزدىك. وڭاي بولعان جوق. بۇل رەتتە ۇلتتىق مۇددەلەرىمىزدى دە قورعاي بىلدىك»، - دەدى سول ۇندەۋىندە پرەزيدەنت.
راسىمەن، ەلباسى اتاپ وتكەندەي، 19 جىل بۇرىنعى قازاقستان مەن قازىرگى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي ۇستانىمدارىنداعى ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي. ەندەشە، د س ۇ- عا مۇشە بولۋعا ءوتىنىش بەرگەن كەزدەگى ەل الدىندا تۇرعان ەلەۋلى تاۋەكەلدەر مەن بۇگىنگى قازاقستان د س ۇ- عا قانداي ارتىقشىلىقتارمەن قوسىلىپ وتىرعانىنا از-كەم شولۋ جاساپ وتەيىك.
سونىمەن، دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى - 1995-جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ جۇمىسقا كىرىسكەن حالىقارالىق ەكونوميكالىق ۇيىم. ال، سول 1991-1995-جىلدارداعى قازاقستان ەكونوميكاسى كوڭىل كونشىتەتىن نارىق ەمەس ەدى. ەلىمىزدە ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ قاتتى بايقالدى. حالىقارالىق كەلىسىم-شارتتار، شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار، بانكتتەردەگى نەسيەنى بىلاي قويعاندا، دۇكەن سورەلەرىندە ساۋداعا قوياتىن دۇنيە دە تاپشى ەدى.
بىلايشا ايتقاندا، قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىندا وتە جوعارى ينفلياتسيا بايقالدى، بيۋدجەت جۇيەسىندەگى كىرىس پەن شىعىس تەپە-تەڭ بولمادى، ءتىپتى، ءبىراز ۋاقىت ەل وڭىرلەرى اپتالاپ، ايلاپ جارىقسىق وتىردى. بۇل قيىن كەزەڭنەن ءوتۋ ءۇشىن قازاقستان جاڭا ءارى وتە ۇقىپتى اقشا-نەسيە ساياساتىن ازىرلەپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن ەنگىزۋگە مۇددەلى بولدى. 1993-جىلى ءتول تەڭگەمىزدى اينالىمعا ەنگىزگەن سوڭ قازاقستان ينفلياتسيا دەڭگەيىن ازايتىپ، ەكونوميكالىق قۇلدىراۋدى توقتاتۋ تۋرالى ماقسات قويدى. نەبارى ەكى جىل ىشىندە قازاقستان 1993-جىلعى ينفلياتسيانىڭ 2265 پايىزدىق كورسەتكىشىن 1995-جىلى 60 پايىزدىق كورسەتكىشكە جەتكىزدى. ال، 1996-جىلدىڭ سوڭىندا ەلدەگى ينفلياتسيا دەڭگەيى 28 پايىزدى قۇراعان.
قازاقستان د س ۇ- عا مۇشە بولۋعا ءوتىنىش بىلدىرگەن 1996-جىلدارى بۇل ۇيىم سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ سيپاتىنا كەلەتىن، ياعني، حالقىنىڭ سانى از، ىشكى نارىعى وتە تار، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دەڭگەيى تومەن ەلدەردى مۇشە ەلدەر قاتارىنا قابىلدادى. مىسالى، 1996-جىلى د س ۇ- عا مۇشەلىككە قابىلدانعان بولگاريا حالقىنىڭ 60 پايىزى 1995-جىلى كەدەيلىكتىڭ ەڭ تومەنگى شەگىنەن دە ناشار جاعدايدا ءومىر سۇرگەن. ال، 1998-جىلى د س ۇ- عا قوسىلعان قىرعىز رەسپۋبليكاسىندا كەدەيلىك دەڭگەيى 60 پايىزعا جەتكەن. دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا قوسىلۋ بۇل ەلدەر ءۇشىن تاۋەكەلسىز بولدى دەپ ايتۋ قيىن. 1996-جىلدان باستاپ ۇيىمعا قوسىلعان ەلدەردىڭ كوبىنە اۋىل شارۋاشىلىعى بويىنشا ەكسپورتتى سۋبسيديا بەرىلمەدى دە. ءبىراق قازاقستان ءۇشىن حالىقارالىق ەكونوميكالىق ۇيىمنىڭ تالابى ءالسىز بولدى دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. كەرىسىنشە، ەكونوميكاسى تۇراقتانعان ءارى دامۋعا بەت العان شاعىندا، الەم ەلدەرىنىڭ الدىندا ينۆەستيتسيالىق تارتىمدى ەل بولىپ وتىرعان كەزىندە قازاقستانعا قويىلاتىن تالاپ تا قاتتى، الىس-جاقىن ەلدەردىڭ نازارى دا كوپ بولدى.
«وسى ون توعىز جىل ىشىندە قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى وزگەرىستەرگە بەت الدى: ىشكى جالپى ءونىمنىڭ جان باسىنا شاققانداعى كولەمى 18 ەسە ارتتى، سىرتقى ساۋدامىز 120 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى. ەگەر دە 1990- جىلدارى ءبىز بۇرىنعى كەڭەستىڭ ەلدەرمەن عانا ساۋدا جاساسساق، بۇگىن الەمنىڭ 185 (!) ەلىمەن ساۋدا قارىم-قاتىناسىن ورناتتىق»، - دەدى ن. نازاربايەۆ قازاقستاننىڭ د س ۇ- عا قوسىلۋ تۋرالى كەلىسسوزدەر وڭتايلى اياقتالعاننان كەيىنگى جيىن بارىسىندا. سوندىقتان، بۇل 19 جىل ۋاقىت ۇتىلىپ كەتتى دەۋگە بولمايدى، كەرىسىنشە وسى 19 جىل ىشىندە قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى دا، ساياساتى دا، قوعامى دا كوپ دۇنيەدەن ۇتا ءتۇستى.
ەڭ باستىسى، قازاقستان ءىرى ەكونوميكالىق ۇيىمعا مۇشە بولا وتىرىپ، ەلدىك مۇددەنى بارىنشا ساقتاپ قالۋعا تىرىستى. ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا ىستەرى جونىندەگى مينيستر جانار ايتجانوۆانىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى بەس جىلدا د س ۇ مەن قازاقستان اراسىنداعى كەلىسسوزدەر نەگىزگى ءتورت باعىتتا ءجۇرىپ وتىرعان. اتاپ ايتساق، قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعىنا قولداۋ كورسەتۋ، باسقا جۇيەلى ماسەلەلەر، قىزمەتتەر مەن تاۋارلاردىڭ نارىعىنا قاتىستى قازاقستان ءۇشىن ءتيىمدى شارتتاردى «ۇستاپ» قالۋعا تىرىسقان. ناتيجەسى جامان ەمەس. ءبىر عانا مىسال كەلتىرسەك. «سوڭعى بەس جىلداعى كەلىسسوزدەردىڭ ارقاسىندا قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ جالپى قۇنىنىڭ 8,5 پايىزى كولەمىندە مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتە الاتىنداي مۇددەسىن ساقتاپ قالدى.
ال، بۇل كورسەتكىش د س ۇ- عا مۇشە ەلدەر ءۇشىن ءبىر ستاندارتتا، ياعني، 5 پايىزدىق دەڭگەيدە ساقتالعان»، - دەيدى ج. ايتجانوۆا. ەندىگى ماقسات، ەلباسى ايتقانداي، د س ۇ نورمالارى بويىنشا جۇمىس ىستەۋ. «د س ۇ- عا قوسىلۋ ىقپالداستىقتىڭ تالاپتارىنا ساي، قازاقستاننىڭ قارجى سەكتورىنا قوسىمشا مۇمكىندىكتەر اشادى. بۇل رەتتە ايتا كەتەتىن جايت، ەكونوميكالىق ىقپالداستىق ساتى-ساتىسىمەن جۇزەگە اسىپ وتىرادى. قازاقستان - وڭىرلىك ينتەگراتسيانىڭ لوكوموتيۆى. ءبىز الداعى ۋاقىتتا دا اشىق قارىم-قاتىناستاردى ۇستانا وتىرىپ، ەلدىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىن د س ۇ نورمالارىنا ساي جۇرگىزەتىن بولامىز. د س ۇ بەرەتىن ارتىقشىلىقتاردى پايدالانا الاتىنىمىزدى دالەلدەۋ كەرەك. بۇل قازاقستاننىڭ قولىنان كەلەدى»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى حالقىنا كەزەكتى مارتە سەنىم بىلدىرە وتىرىپ.
كۇنىمجان جانات