تاۋەلسىزدىك شەجىرەسى: 1996 -جىل - ەگەمەن ەلدىڭ العاشقى بەسجىلدىعى

استانا. قازاقپارات - 1996 -جىل - تاۋەلسىزدىكتىڭ بەسىنشى جىلى. جاھاننىڭ كارتاسىنان كۇنى كەشە عانا ورىن العان جاڭا مەملەكەت وسى جىل ىشىندە نە تىندىرا الاتىن ەدى؟

شىندىعىندا قازاقستاننىڭ العاشقى بەس جىلدىعىندا تاۋەلسىز ەلدەرگە قويىلاتىن تالاپتاردىڭ بارلىعى جۇزەگە استى. الەم مەملەكەتتەرى قازاقستاندى تانىدى. حالىقارالىق ىقپالداستىق ارتىپ، ديپلوماتيالىق قاتىناستار ورنىقتى.

بەسجىلدىقتاعى ەڭ باستى جەتىستىگىمىز نە ەدى؟ بۇل - بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق. راس، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇتكىل الەمنىڭ ءاربىر ەلى ءۇشىن ەڭ باستى، ماڭىزدى دۇنيە بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق بولىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، ەگەمەندىككە قولى جاڭا جەتكەن قازاقستان ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى بۇل ماسەلە كۇن تارتىبىنەن ەش تۇسكەن ەمەس. ويتكەنى سول كەزدىڭ وزىندە كوپۇلتتى قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا بال اشقانداردىڭ ءبارى قانداي دا ءبىر بەرەكەسىزدىكتىڭ بولاتىنىن ابدەن سەنىمدىلىكپەن بولجايتىن. العاشقى جىلدان باستاپ سىرتقى كۇشتەردىڭ ارانداتۋشىلارى تاراپىنان «تاۋەلسىزدىك قازاققا قول ەمەس» دەگەنگە ساياتىن ساراپتارى ساندىراققا اينالدى. قازاقستان قانشاما اۋىرلىقتاردى باسىنان وتكەرگەنىنە قاراماستان، بىرلىك پەن تاتۋلىقتىڭ ورداسىنا اينالدى. ەندەشە بەس جىلدىڭ بەلەسىندەگى ەڭ باستى جەتىستىك تە قازاقستانداعى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق بولاتىن. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا‑اق ساپالى قالانعان وسى ۇستانىم ءالى كۇنگە دەيىن ەلىمىزدىڭ جەتىستىگىنە عانا ەمەس، حالىقارالىق قاۋىمداستىق قىزىعا قارايتىن ۇلگىلى جولعا اينالدى.

سونىمەن، 1996 -جىلعا قايتا ورالساق، بۇل جىل دا مەملەكەتتىگىمىز ءۇشىن اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي وقيعالارعا تولى بولدى. جاڭعىرعان كونستيتۋتسيانىڭ ارقاسىندا جاڭا تۇرپاتتاعى مەملەكەتتىك قۇرىلىم جاساقتالىپ، قيراعان وداقتان «مۇراعا» قالعان قالىڭ پروبلەمالاردان تازارۋ جۇمىستارى جالعاسا ءتۇستى. وركەنيەتتىك دامۋعا ساي قوس پالاتالى كاسىبي پارلامەنت ءوز جۇمىسىن باستاپ، بيلىكتىڭ باسقا تارماقتارىمەن ىنتىماقتاسقان زاڭ شىعارۋشى بيلىك قوعام ءۇشىن ساپالى قۇجاتتاردى قابىلداۋعا كىرىستى. وسى كەزدەرى قابىلدانعان ومىرشەڭ زاڭداردىڭ ءوزى مەملەكەتتىڭ ساياسي- ەكونوميكالىق جاڭارۋىنا ۇلكەن سەپ بولدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەلدىڭ تاۋەلسىز دامۋىنداعى 1996 -جىلدىڭ ەنشىسىندەگى جەتىستىكتىڭ ءوزى ءبىر توبە.

تاۋەلسىزدىكتىڭ بەسىنشى جىلىنداعى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە كوز جۇگىرتە وتىرىپ، بۇل جىلى دا ەلىمىزدەگى ىشكى جاعدايدىڭ، اسىرەسە الەۋمەتتىك قامتۋدىڭ ونشا جاقسارا قويماعانىن بايقايمىز. جالاقى ايلار بويى بەرىلمەدى، كۇنكورىستىڭ تومەندەپ، كەڭەس وداعىندا سۇمدىق بولىپ كورىنەتىن جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى شىنىمەن جاعادان الدى.

وتپەلى كەزەڭ حالىقتى قاجىتا ءتۇستى. ايتسە دە، بۇقارا كەلەشەكتەن كۇدەرىن ۇزبەدى. ەكونوميكانىڭ تىعىرىقتان شىعىپ، قولعا الىنعان رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىنە ۇمىتتەنە قاراي باستادى. ستاتيستيكا مىنالاردى كورسەتتى: 1996 -جىلعى قاڭتاردىڭ 1 ىنەن باستاپ Ⅱ رازريادتى مەكتەپ مۇعالىمىنىڭ تاريفتىك ستاۆكاسى - 2255 تەڭگە، مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار مەكەمەسى تاربيەشىسىنىڭ ستاۆكاسى - 2101 تەڭگە،  Ⅱ ساناتتاعى دارىگەردىڭ ستاۆكاسى - 2420 تەڭگە، ساناتسىز مەدبيكەنىڭ ستاۆكاسى - 1573 تەڭگە بولىپتى. 1996 -جىلى ەلىمىزدە 12 مىڭ شاعىن كاسىپورىن، 18,7 مىڭ جەكەمەنشىك كاسىپورىن، 2 مىڭنان استام كووپەرتيۆتەر جۇمىس ىستەگەن ەكەن. ال وسى جىلدىڭ 1 -اقپانىندا زەينەتاقى قورىنىڭ زەينەتكەرلەرگە قارىزى 4,7 ميلليارد تەڭگەنى قۇراعان. رەسپۋبليكادا كاسىپورىندار مەن ۇيىمداردىڭ 70 پايىزى جالاقى تولەۋدى كەشىكتىرۋىنىڭ سالدارىنان جالاقى جونىندەگى جالپى قارىز 31,5 ميلليارد تەڭگەگە جەتكەن. 1996 -جىلدىڭ 1 -قاڭتارىنداعى جاعداي بويىنشا رەسپۋبليكا ەمدەۋ مەكەمەلەرىندە تىركەلگەن تۋبەركۋلەزبەن اۋىراتىن ادامداردىڭ سانى 45 مىڭعا جەتكەن.

سونداي- اق، بۇل كەزدە ءىرى قارا مالدىڭ تۋبەركۋلەزبەن اۋرۋى 4,4 پايىزدى قۇرادى. رەسپۋبليكادا جالپى ءبىلىم بەرەتىن 8368 مەكتەپ جۇمىس ىستەسە، ونىڭ 3328 ى قازاق تىلىندە، 2484 ى ورىس تىلىندە ساباق جۇرگىزدى. 92 مەكتەپتە ساباق نەمىس، ۇيعىر، كورەي جانە باسقا تىلدەردە وتكىزىلدى. وسى جىلى ەلىمىزدە 66 جوعارى وقۋ ورنى جۇمىس ىستەسە، مۇنداعى ستۋدەنتتەردىڭ تەك 20 پايىزى عانا قازاق تىلىندە وقىتىلدى. سونىمەن قاتار، رەسپۋبليكادا باسىلاتىن 1227 گازەت- جۋرنالدىڭ 275 ى قازاق تىلىندە، 497 سى ورىس تىلىندە، 412 سى ەكى تىلدە جارىق كورگەن. ال 200 دەن استام تەلەراديو ۇيىمدارىنىڭ تەك بەسەۋىندە عانا قازاق تىلىندە حابارلار دايىندالىپتى.

ءدال وسى 1996 -جىل تۋرالى جازۋشى- پۋبليتسيست، مەملەكەت قايراتكەرى مارقۇم كامال سمايىلوۆ اعامىز «تاۋەلسىزدىك تولعاۋى» اتتى باسپا سوزدە جاريالانعان ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازادى: «1996 -جىلى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بەس جىلدىعىن العاش رەت سالتاناتپەن اتاپ وتكەنبىز. ءجۇرىپ وتكەن جولىمىزدى قورىتىندىلاپ، قۋانىشتار مەن قيىندىقتاردى ساراپتاپ، تاعى دا ءبىر شولۋ، تالداۋ جاساپ شىققانبىز. سوندا تاۋەلسىزدىكتىڭ بەس جىلدىعىنا ارنالىپ الماتىدا وتكەن سالتاناتتى جيىندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاق حالقىنىڭ، ونىڭ باسشىلارى مەن باتىرلارىنىڭ عاسىرلار بويى ارمانداعان ماقساتىن ايتا كەلىپ، بىلاي دەدى: «21- عاسىردا قازاق ساحاراسىندا جاسىنداي جارقىلداعان ابىلاي ارمانداپ وتكەن، مۇڭدى شەرگە تولى  ⅩⅨ عاسىردا كەنەسارى قارۋمەن كۇرەسكەن، جاپپاي قىرىپ- جويۋعا قارسى باس كوتەرگەن بوكەيحان مەجەلەپ كەتكەن اسىل مۇراتتار ولگەن جوق، سونىڭ ءبارى 1991 -جىلى 16 -جەلتوقساندا جۇزەگە استى. وسى بەس جىلدا ءبىز تولىققاندى تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ بار نىشاندارىنا يە بولا الدىق».

بۇل - تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى تويى ەدى. بۇل بەس جىلدا الەم قاۋىمداستىعىنداعى جاڭا مۇشە - تاۋەلسىز قازاقستان الەمگە بەلگىلى، تانىمال بولىپ ۇلگەردى. قازاقستاندى 117 مەملەكەت تانىدى، 105 ەلمەن ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناس ورنادى. 26 ەل بىزدە وزدەرىنىڭ ەلشىلىكتەرىن اشسا، قىرىق ەلدە ءبىزدىڭ ەلشىلىكتەرىمىز بەن وكىلدىكتەرىمىز جۇمىس ىستەي باستادى. وسى ۋاقىتتا شەتەلدەرمەن، حالىقارالىق ۇيىمدارمەن سەگىز جۇزدەن استام كەلىسىمشارتتارعا قول قويىلدى...».

 

 1996 -جىلدىڭ تاۋەلسىز ەلدەگى ىشكى دۇنيە وسىلاي بولسا، حالىقارالىق ارەنادا قازاقستانعا قاتىسى بار شارالار دا بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءتىزىلىپ ءوتىپ جاتتى. وسى جىلى قازاقستاننىڭ دا ارالاسۋىمەن شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ ىرگەسى قالاندى. وسىناۋ ۇيىمنىڭ قۇرىلۋىنا سول كەزدە ءبىراز جۇرت كۇمانمەن قاراعانىمەن، شىۇ ءوزىنىڭ شىنايىلىعىن، قاجەتتىلىگىن تانىتتى. ۇيىمنىڭ وڭىردەگى عانا ەمەس، الەمدەگى بەدەلى دە ايتارلىقتاي بەدەلى جوعارى. سونىمەن قاتار، تاۋەلسىزدىكتىڭ بەسىنشى جىلى مەملەكەت باسشىسىنىڭ شەتەلدەرگە ساپارى جالعاسىپ، حالىقارالىق ىقپالداستىقتىڭ العاشقى باسپالداقتارى قالانا باستادى. ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتار نەگىزىندە پرەزيدەنت ءۇندىستان، اقش، مالايزيا، سينگاپۋر، اۆستراليا ەلدەرىنە ساپار جاساپ، ولاردىڭ ءبارى دە دەرلىك ءساتتى ءوتتى. ونىڭ جەمىسى دە كەيىنگى جىلدارى بىلىنە باستادى.

1996 -جىل:

‑ 17-18 -قاڭتار - ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ بەلارۋس رەسپۋبليكاسىنا رەسمي ساپار جاسادى؛

 

 ‑ 19 -اقپان - ق ر سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ بۇيرىعىمەن ق ر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ القاسى قۇرىلدى. ق ر س ءى م القاسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جانىنداعى كەڭەستىك ورگان بولىپ تابىلادى؛

‑ 21 -اقپان ‑ رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ە. پريماكوۆ قازاقستانعا ساپارمەن كەلدى. ول ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆپەن جانە سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ق. توقايەۆپەن كەزدەستى. اڭگىمە بارىسىندا ولار ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق، تمد شەڭبەرىندەگى ينتەگراتسيالىق پروتسەستەردى جانە ءبىرقاتار حالىقارالىق ماسەلەلەردى تالقىلادى؛

‑ 26 -ءساۋىر - ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ قىتايعا رەسمي ساپارمەن باردى. قازاقستان، قىرعىزستان، ق ح ر، رەسەي جانە تاجىكستان باسشىلارى شەكارا ايماعىنداعى اسكەري سالالاردا سەنىمدىلىكتى نىعايتۋ تۋرالى كەلىسىمگە (شاڭحايلىق كەلىسىم) قول قويدى. قازاقستان ءۇشىن بۇل قۇجاتتىڭ ماڭىزى اسا جوعارى بولاتىن. وسى جىلدان باستاپ ءوزارا سەنىم جانە ىنتىماقتاستىق پرينتسيپىندە قازاقستاننىڭ قىتايمەن ءوزارا قارىم- قاتىناستارىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى؛

‑ 27 -ءساۋىر ‑ الماتىدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جانە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتتەرى كاسپيي بويىنشا بىرلەسكەن مالىمدەمەگە قول قويدى. قۇجاتتا كاسپيدەگى مۇناي- گاز كەن ورىندارىن يگەرۋ قۇقىعى قازاقستانعا بەرىلگەن، ال رەسەي بۇل سالادا بارىنشا جاردەمدەسەدى دەپ بەلگىلەنگەن؛

‑ 11 -مامىر - ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ يران يسلام رەسپۋبليكاسىنا رەسمي ساپارمەن باردى. پرەزيدەنتتەر كاسپي تەڭىزى بويىنشا بىرلەسكەن مالىمدەمە قابىلدادى؛

‑ 25 -مامىر ‑ قازاقستان رەسپۋبليكاسى جانە رەسەي فەدەراتسياسى اراسىندا دوستىق، ىنتىماقتاستىق جانە ءوزارا كومەك تۋرالى شارتقا، سونىمەن قاتار بايقوڭىر عارىش ايلاعىن پايدالانۋ ءتارتىبى تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى؛

‑ 25-29 -مامىر - ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ مالايزيا مەن سينگاپۋر مەملەكەتتەرىنە رەسمي ساپار شەكتى. پرەزيدەنت ن. ءا. نازاربايەۆ مالايزيانىڭ جوعارعى باسقارۋشىسى تۋانكۋ دجافار ابدۋل راحمانمەن جانە ەلدىڭ پرەمەر- ءمينيسترى ماحاتحير موحامادپەن كەزدەستى. ەكىجاقتى كەزدەسۋ بارىسىندا قازاقستان مەن مالايزيا اراسىنداعى ەكونوميكالىق، عىلىمي جانە تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىق تۋرالى، ينۆەستيتسيالاردى كوتەرمەلەۋ جانە قورعاۋ تۋرالى، ساۋدا كەلىسىمى تۋرالى قۇجاتتارعا قول قويىلدى؛

 

‑ 27 -مامىر - ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ سينگاپۋر مەملەكەتىنە باردى. قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ سينگاپۋردىڭ اعا ءمينيسترى لي كۋان يۋمەن جانە پرەمەر- مينيستر گوح چون تونگپەن كەزدەستى؛

‑13-15 -ماۋسىم‑ ق ر باسشىلىعىنىڭ شاقىرۋى بويىنشا يسلام دامۋ بانكىنىڭ (ي د ب) پرەزيدەنتى احمەد مۋحامەد الي باستاعان ي د ب- نىڭ دەلەگاتسياسى رەسمي ساپارمەن كەلدى؛

‑ 24 -ماۋسىم - ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ ب ۇ ۇ باس حاتشىسى بۋتروس گاليمەن كەزدەستى؛

‑ 4-6 -شىلدە - ق ح ر ءتوراعاسى جياڭ زىمين قازاقستانعا العاشقى رەت رەسمي ساپارمەن كەلدى. ەل باسشىلارى بىرلەسكەن دەكلاراتسيا قابىلدادى. پرەزيدەنتتەر ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ نيەتىن ءبىلدىردى؛

‑ 6 -شىلدە - ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ الماتىعا جۇمىس ساپارىمەن كەلگەن قىرعىزستان پرەزيدەنتى ا. اقايەۆپەن، وزبەكستان پرەزيدەنتى ي. كارىموۆپەن كەزدەستى؛

‑ 18-20 -شىلدە ‑ قازاقستانعا مالايزيانىڭ پرەمەر- ءمينيسترى ماحاتحير موحامادتىڭ رەسمي ساپارى بولدى؛

‑ 23 -تامىز ‑ الماتىدا ورتالىق ازيا وداعىنا قاتىسۋشى مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋى بولدى. كەزدەسۋ بارىسىندا 1996-1998 -جىلدارعا ارنالعان ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرۋ بويىنشا ءىس- شارا باعدارلاماسى بەكىتىلدى، قاتىسۋشى مەملەكەتتەر شەكارالىق اۋماقتارىندا ارنايى ەكونوميكالىق ايماق قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى؛

‑ 10 -قىركۇيەك - ق ر ۇكىمەتى قاۋلىسىمەن قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ جوعارعى ديپلوماتيالىق مەكتەبى (ديپلوماتيالىق اكادەميا) قۇرىلدى؛

‑ 16-17 -قىركۇيەك - ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنا العاشقى رەت رەسمي ساپار شەكتى. ونىڭ بارىسىندا ءبىرقاتار ەكىجاقتى قۇجاتتارعا قول قويىلدى؛

‑ 17 -قىركۇيەك - ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ گرۋزياعا رەسمي ساپارمەن باردى. كەلىسسوزدەر بارىسىندا 13 قۇجاتقا قول قويىلدى؛

‑ 30 -قىركۇيەك ‑ قازاقستان يادرولىق سىناقتارعا جاپپاي تىيىم سالۋ شارتىنا قوسىلدى؛

‑ 21 -قازان - ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ تۇركى تىلدەس مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋىنە قاتىسۋ ءۇشىن تاشكەنتكە ساپارمەن باردى؛

‑ 28-30 -قازان ‑ پاكىستان يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ساردار فارۋك احمەد حان لەگاريدىڭ قازاقستانعا العاشقى ساپارى ءوتتى؛

‑ 8 -قاراشا - ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ الماتىعا كەلگەن جوعارى مارتەبەلى ۋەلس حانزاداسى چارلزدى قابىلدادى؛

‑ 11-12 -قاراشا ‑ تۇركىمەنستاندا كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى جونىندەگى جاعالاۋداعى بەس مەملەكەتتىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ ءبىرىنشى كەڭەسى ءوتتى؛

‑ 3 -جەلتوقسان - ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ ليسسابوندا وتكەن ە ق ى ۇ- نىڭ سامميتىنە قاتىسىپ، سامميتتىڭ العاشقى كۇنگى جۇمىسىنا ءتوراعالىق ەتتى؛

‑ 9-11 -جەلتوقسان - ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ رەسمي ساپارمەن ءۇندىستانعا باردى. ساپار بارىسىندا ول ءۇندىستان پرەزيدەنتى ش. د. شارمامەن، ۆيتسە- پرەزيدەنتى ك. ر. نارايانانمەن پرەمەر- مينيستر ح. د. ديەۆە گوۆدامەن جانە سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ي. ك. گۋدجارالمەن كەزدەستى. كەزدەسۋ سوڭىنان ەكىجاقتى ءبىرقاتار قۇجاتتارعا قول قويىلدى؛

‑ 12-14 -جەلتوقسان - ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ اۆسترالياعا العاشقى رەسمي ساپارى باستالدى. ساپار بارىسىندا اۆستراليانىڭ گەنەرال- گۋبەرناتورى ۋ. حەيدەنمەن جانە پرەمەر- ءمينيسترى دج. حاۋاردپەن كەزدەستى؛

‑ 16 -جەلتوقساندا ‑ الماتىداعى رەسپۋبليكا الاڭىندا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ بەس جىل تولۋىنا بايلانىستى «تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتى» اشىلدى. مونۋمەنت اۆتورلارى: ساۋلەتشىسى ش. ءۋاليحانوۆ (توپ جەتەكشىسى، مۇسىنشىلەر: ن. دالباي، ءا. جۇماباۆ، ساۋلەتشىلەر ق. جارىلعاپوۆ، ق. مونتاقايەۆ ت. ب) .

اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى