تاۋەلسىزدىك شەجىرەسى: 1991 -جىل - ازاتتىق تاڭى اتقان جىل

استانا. قازاقپارات - كەز- كەلگەن ۇلتتىڭ باقىتى - تاۋەلسىزدىك.

عاسىرلار بويى تاريحتىڭ قاساڭ قاسىرەتىن، زوبالاڭىن تارتىپ، «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن»، ازالى اشارشىلىقتان، ءتۇرلى قىرعىننان امان ءوتىپ، اقىر سوڭىندا تاۋەلسىزدىككە دە قول جەتكىزگەن قازاق ەلى ءۇشىن ەڭ ۇلى قۇندىلىق - تاۋەلسىزدىك.

ويتكەنى وسى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا قازاق حالقى ۇلت رەتىندە ساقتالىپ قانا قالعان جوق، ءدىنى مەن ءدىلىن، سالت- ءداستۇرىن، ۇلتتىق مادەنيەتىن جاڭعىرتتى.

بيىلعى جىلى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ مەرەيلى مەرەكەلى كەزەڭى - 25 جىلدىعى. الاشتىڭ ايبىنىن اسىرىپ، اتا- بابا ارمانداعان كۇنگە جەتىپ، جاسامپازدىقتىڭ داڭعىل جولىنا تۇسكەنىمىزگە 25 جىل تولىپ وتىر. بۇل تاريح اۋقىمىمەن الىپ قاراعاندا از عانا مەرزىم. الايدا الاش مۇراتى جۇزەگە اسقان وسىناۋ ەرەكشە كۇننەن بەرگى كەزەڭدە مەملەكەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋدىڭ ۇلكەن ۇلگىسى ارتتا قالىپ، جاڭا قازاقستان تاريحىنىڭ ايقىن بەتتەرى اشىلدى. وسىدان 25 جىل بۇرىن قازاقستان حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ارقاسىندا الەم كارتاسىندا جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەت - قازاقستان رەسپۋبليكاسى پايدا بولدى.

سودان باستاپ تامىرى تەرەڭگە تارتقان بابا تاريحىنا باي، عاسىرلار قويناۋىنان سىر شەرتەتىن مادەني مۇراسى مول، جاڭاشىلدىققا ۇمتىلاتىن ەكونوميكالىق جانە رۋحاني الەۋەتى زور قازاق ەلى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ تولىققاندى مۇشەسى بولىپ، وركەنيەتتىك دامۋعا ءوز ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. ال قازاقستاننىڭ بۇگىنگى جەتىستىگى - تۇتاستاي قازاق حالقىنىڭ جەتىستىگى.

1991 -جىلعى 16 -جەلتوقسانىندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قول قويعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق زاڭىنان باستاۋ العان تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ءاربىر جىلىندا اتقارىلعان جالىندى ىستەر، كەشەگى جۇرگەن تاريحىمىزعا تاعى ءبىر ءۇڭىلىپ شىعۋ - تاۋەلسىزدىككە ءتاۋ ەتۋمەن بىردەي. وسىنى ەسكەرە كەلە، «قازاقپارات» اگەنتتىگى «تاۋەلسىزدىك شەجىرەسى» اتتى سەريامەن 25 جىل بويى ەل بولىپ جۇمىلا اتقارعان باستى شارالارعا، الاش ۇلى بىرىگە باعىندىرعان اسۋلارعا شولۋ جاساپ شىعۋدى ءجون ساناپ وتىر. بۇگىنگى ءھام كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلعى كەزەڭى - ەل تاريحىنداعى ەرەكشە كەزەڭ.

جالپى توقتالا كەتەتىن جايت، قازاق ەلىنە تاۋەلسىزدىك «وڭاي، ەشبىر قانتوگىزسىز، جەڭىل كەلدى» دەگەنگە ساياتىن پىكىرلەردى بۇگىندە قوعام اراسىنان اراكىدىك ەستىپ جاتاتىنمىز دا شىندىق. استە بۇنداي پىكىرگە كەلىسپەك ەمەسپىز. بۇل ارعىسىن ايتپاعاندا كۇنى كەشە ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى الاش ارىستارىنىڭ قانىمەن، جىلدار بويى بوداندىقتان ارىلۋدى اڭساعان اعا ۇرپاقتىڭ جانىمەن، ودان قالسا 1986 -جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىندا الاڭعا شىققان جاستاردىڭ ەرىك- جىگەرى، كوز جاسىمەن كەلگەن - تاۋەلسىزدىك. ءتىپتى باسقاسىن بىلاي قويىپ، ۇلكەن وقيعالارعا تولى بولعان 1991 -جىلدىڭ قيىنشىلىقتارىن قالاي ۇمىتپاقپىز؟ سوندىقتان دا، تاۋەلسىزدىك شەجىرەسىن باستاماس بۇرىن 1991 -جىلعى كەڭەس وداعىنداعى ورىن العان وقيعالارعا ءبىرشاما توقتاپ وتسەك.

1991 -جىلدىڭ تامىزىنداعى توتەنشە جاعدايلار جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتتىڭ «ايگىلى» ارەكەتىنەن كەيىن مەملەكەتتىك دۋمادا بوريس ەلتسين رەسەي اۋماعىندا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالۋ تۋرالى جارلىعىنا قول قويادى.

ءسويتىپ قۇر قاعاز جۇزىندە عانا تىرشىلىگى قالعان كەشەگى مىزعىماس كسرو ىدىراۋدىڭ سوڭعى شىڭىندا تۇردى. ال بۇنداي جاعدايدا ەڭ الدىمەن قاراپايىم حالىق قيىندىققا ۇشىراعان ەدى. ءبىر كەزدەگى ۇلى دەرجاۆانىڭ حالقى - جاپپاي جۇمىسسىز قالدى، وڭىرلەردە زەينەتاقى مەن جالاقى تولەنبەيتىن بولا باستادى. ۇلتارالىق قاقتىعىستار دا ءار جەردە بوي كوتەرىپ جاتتى. بۇنداي تۇراقسىز، الدىن بولجامسىز تۇمان باسقان قيىن- قىستاۋدان شىعۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە كوپتەگەن وداقتاس رەسپۋبليكالاردا 1991 -جىلدىڭ كۇزىندە پرەزيدەنتىك ينستيتۋتتىڭ، پرەزيدەنتتىك بيلىكتىڭ ءرولى ارتا باستاعان بولاتىن.

ءدال وسى كەزەڭدەردە قازاقستانداعى نەگىزگى وزگەرىستەر دە بۇرىنعى كەڭەستىك پارتيالىق جۇيەنىڭ ورنىنا قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىن قامتاماسىز ەتەتىن جاڭا جۇيەنى قۇرۋعا باعىتتالعان ەدى. سوندىقتان دا، قالىپتاسقان احۋالدى ساۋاتتى سارالاعان ەل باسشىلىعىنداعى ن. ءا. نازاربايەۆ تۇڭعىش رەت بۇكىلحالىقتىق پرەزيدەنت سايلاۋىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇرىندىق بولدى. جالپى بۇل يدەيا 1991 -جىلعى 16 -قازاندا «قازاق ك س ر پرەزيدەنتىنىڭ سايلاۋى تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلدانۋىمەن بىرگە جۇزەگە اسقان بولاتىن. سول جىلى قابىلدانعان زاڭعا سايكەس، 1991 -جىلعى 1 -جەلتوقساندا تۇڭعىش رەت جۇزەگە اسقان بۇكىلحالىقتىق رەسپۋبليكا باسشىسىنىڭ سايلاۋى بولىپ ءوتتى. سايلاۋشىلاردىڭ 88,23 پايىزى قاتىسقان بۇكىلحالىقتىق شارادا ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتى جاقتاپ جۇرتشىلىقتىڭ 98,78 پايىزى داۋىس بەردى.

وسىلايشا، قازاقستان حالقى سايلاۋ ارقىلى نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا ءوز تاعدىرىن سەنىپ تاپسىرعانداي ەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇنداي قادامنىڭ ءوزى شايقالىپ تۇرعان ك س ر و- نىڭ تاعدىرىنا، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى ماسەلەلەردە كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە، سونداي- اق ءتۇرلى جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قۇرىلىم بويىنشا جەدەل ءارى راديكالدى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋعا پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىن نىعايتقان بولاتىن. ال 8 -جەلتوقسان 1991 -جىلى بەلارۋس، رەسەي جانە ۋكراينا ەلدەرىنىڭ باسشىلارى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن (ت م د) قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى، بۇنىڭ ءوزى ك س ر و- نىڭ ناقتى قۇلاعانىن بىلدىرگەن ەدى. 10 -جەلتوقسان 1991 -جىلى جوعارعى كەڭەس «قازاق س س ر- ىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ اتاۋ تۋرالى» شەشىم قابىلدادى. ال 16 -جەلتوقسان 1991 -جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جاريا ەتىلدى.

1991 -جىل.

- 1991 -جىلى تامىز ايىنداعى ماسكەۋدە وتكەن دۇمپۋدەن كەيىن، كوممۋنيستىك پارتيا تاراتىلىپ، قوعامدىق مۇلىك بيلىككە بەرىلدى؛

- 1991 -جىلى 24 -تامىزدا قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسى «اعىمداعى جاعدايدى باعالاۋ جانە رەسپۋبليكا ەگەمەندىگىن نىعايتۋ شارالارى تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى؛

 

 - 1991 -جىلدىڭ 29 -تامىزىندا قازاق كسر پرەزيدەنتىنىڭ «سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جابۋ تۋرالى» جارلىعى شىقتى. قازاق جەرىندە 40 جىلدان استام ۋاقىت بويى سىناق جۇرگىزىلگەن يادرولىق قارۋعا نۇكتە قويىلدى. ەلباسىنىڭ وسى تاريحي شەشىمى، باتىل قادامى بۇگىندە دۇنيە جۇزىنە ءمالىم تاريحي فاكتىگە اينالدى. ال بىلتىر بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسامبلەياسى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ۇسىنىسىن ماقۇلداپ، 29 -تامىزدى حالىقارالىق يادرولىق قارۋ- جاراققا قارسى كۇرەس كۇنى دەپ جاريالادى.

 - 1991 -جىلدىڭ تامىز- قازان ايلارىندا پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن مىناداي قايتا قۇرۋلار بولدى: پروكۋراتۋرا، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك، ىشكى ىستەر، ادىلەت جانە سوت ورگاندارى ءبولىندى. قازاق ك س ر مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى قۇرىلدى. وداققا باعىنىشتى كاسىپورىنداردىڭ قازاق ك س ر ۇكىمەتىنىڭ قاراماعىنا تۇبەگەيلى ءوتىپ، رەسپۋبليكادا التىن قورى مەن الماس قورى، ت. ب. قۇرىلدى؛

 

- 1991 -جىل 2 -قازان - اۋباكىروۆ توقتار وڭعارباي ۇلى - قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى وسى كۇنى بايقوڭىردان «سويۋز ت م-13» كەمەسىمەن عارىشقا ۇشتى؛

- 1991 -جىلى 16 قازاندا - «قازاق ك س ر- ىنىڭ پرەزيدەنتىن سايلاۋ تۋرالى» قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى قابىلداندى؛

 

 - 1991 -جىلى 1 -جەلتوقساندا - قازاق ك س ر- ىنىڭ پرەزيدەنتىن سايلاۋى ءوتتى. سايلاۋ ناتيجەسى بويىنشا داۋىس بەرۋگە قاتىسقانداردىڭ 98,78 پايىز داۋىسىنا يە بولعان نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى؛

 - 1991 -جىلى 10 -جەلتوقساندا قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسى «قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ تۋرالى» زاڭىن قابىلداندى. وسى زاڭعا سايكەس جاڭا قۇرىلعان تاۋەلسىز مەملەكەت قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ اتالدى؛

- 1991 -جىلى 12 -جەلتوقسان كۇنى - «قازاقستانداعى 1986 -جىلعى جەلتوقساننىڭ 17-18 ىندەگى وقيعالارعا قاتىسقانى ءۇشىن جاۋاپتىلىققا تارتىلعان ازاماتتاردى اقتاۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعى قابىلداندى؛

- 1991 -جىلى 16 -جەلتوقسان كۇنى - «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى قابىلداندى. وسى كۇنى 1991 -جىلى جەلتوقساننىڭ 16 سىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى جاريالاندى. وسىدان 45 مينۋت وتكەن سوڭ تۇركيا رەسپۋبليكاسى ءبىرىنشى بولىپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن تانىدى. وسىلايشا الەم كارتاسىندا تاۋەلسىز قازاقستان اتتى جاڭا مەملەكەت پايدا بولدى. ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ سايلاندى. ءسويتىپ قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ⅩⅤ پلەنۋمى قابىلداعان شەشىم قازاق قوعامىنا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ەنگىزدى؛

- 1991 -جىلعى 17 -جەلتوقسان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەموكراتيالىق جاڭعىرۋ كۇنى بولىپ جاريالاندى؛

- 1991 -جىلى 20 -جەلتوقساندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ قاۋلىسى قابىلداندى؛

- 1991 -جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەدەن كوميسسياسىن قالىپتاستىرۋ تۋرالى»، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى 1992 -جىلعى شارۋاشىلىق بايلانىستاردى ۇيىمداستىرۋ تۋرالى»، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى حالىقتى الەۋمەتتىك قولداۋدىڭ قوسىمشا شارالارى تۋرالى» ءبىرقاتار ق ر پرەزيدەنتىنىڭ جارلىقتارى شىقتى.

- 1991 -جىلى 21 -جەلتوقساندا الماتى قالاسىندا بۇرىنعى ك س ر و قۇرامىنا ەنگەن ون ءبىر مەملەكەت باسشىلارى تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن (ت م د) قۇرۋ تۋرالى الماتى دەكلاراتسياسىنا قول قويدى. ءسويتىپ، ت م د- عا مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك، تەڭ قۇقىلىق جانە ەگەمەندىك قاعيداتتارىمەن كىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى؛

- 1991 -جىلعى جەلتوقساندا الماتىعا قىسقا مەرزىمدى جۇمىس ساپارىمەن ا ق ش مەملەكەتتىك حاتشىسى دجەيمس بەيكەر كەلىپ كەتتى؛

- 1991 -جىلدىڭ سوڭىندا رەسەي فەدەراتسياسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىن تانىدى.

اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى