مۇحتار اۋەزوۆ 1918- جىلى بىلاي دەپتى
... ال ەندى قازاقتىڭ رۋحى، مىنەزى، تالابى، جىگەرى قانداي؟ مادەنيەتتى ەۆروپاعا، تەز جەتىلگەن جاپونياعا قازاقتىڭ مىنەزى جاناسا ما؟
ەۆروپا ادامى تاباندى. جابىسقاق، ءىسشىل، زەرەك، ەرىنبەيتىن جانسەبىل كەلەدى.
جاپونيا دا سونداي ءتىرى، پىسىق، جىگەرلى جۇرت. ءبىزدىڭ قازاق شە؟ وزىمىزدەن وزىق جۇرتتاردا جوق «جاقسى» مىنەزدىڭ ءبارى بىزدە: كەرەناۋ، كەجىر جالقاۋ، سالقام، تابانسىز، باسىن باستاپ، اياعىن تاستاپ جۇرە بەرەتىن، جۋىردا سەلت ەتىپ ۇمتىلمايتىن، وزىنە ءوزى سەنبەيتىن، ءولى سۇيەكتىك، ەزدىك - ءبارى ءبىزدىڭ اۋىلدا، قايتىپ ءۇمىت قىلارسىڭ؟!
ادامشىلىق، كىسىگە پايدا تيگىزۋ، ەل قامىن ويلاۋ، ونەر، بىلىمگە ۇمتىلۋ دەگەن سياقتى جاقسى وي، تازا نيەت قازاقتا ءالى جوق. باس پايداسى، قۇلقىن، ماقتان، اتاقتان باسقا قاسيەتتى جوعارى ماقسات از. وقىعاندار بولماسا، جالپى جۇرتقا كىرگەن جوق. جازىلعان، ايتىلعان جاقسى اقىل، شىن ءسوز جەلگە كەتكەنمەن بىردەي، جۇقپاي وتە شىعادى. باسپاسوزگە قۇمار بولىپ، قولتىقتاپ، قالامى، قارجىسىمەن كەمەك كورسەتۋشى از، بۇل نەنى كورسەتەدى؟
قامىڭدى قىل، بالاڭدى وقىت، ميليتسيا بول، قازىنا تولتىر، شارۋا تۇزەت، ۋاق قارىز سەرىكتىگىن، ۇيىم دۇكەندەرىن اش، بىرىك، سىباعاڭدى جىبەرمە، مالىڭدى ءبىر قولدان وتكىز، پۇل الساڭ ەلگە ادىلدىكپەن تارات، بىرلىك قىل، پارتيانى تاستا، ارازدىقتى قوي، ۇرلىعىڭدى جوي، اۋرۋدان ساقتان، تازا بول دەگەن سياقتى تالاي قامقورلىق سوزدەر ايتىلىپ جاتىر. بۇلاردى ورىنداعان جۇرت قانشا؟.. بىلگەنى ىستەمەيدى، نادانى بىلمەيدى، بىلەيىن دەپ ۇمتىلمايدى. جۇرتتا جاپاتارماعاي ويانعان ءبىر سەزىم، وزگەشە ءبىر ۇمتىلىس، بۇلقىنىس ارتىق بايقالمايدى. پارتياسىن قويعان، ۇرلىعىن تىيعان، بەرەكە قىلعان ەل بار ما؟ بۇل حالىقتىڭ رۋحىن مادەنيەتكە دايار ەمەستىگىن، ءالى تۇنىق جاتقاندىعىن، جۋىردا قاتارعا كىرە المايتىندىعىن كورسەتەدى.
قازاقتى جۋىردا جەتىلدىرمەيتىن تاعى ءبىر سەبەپ ءدىني فاناتيزم، ناداندىق، ەسكى عۇرىپ، عادات. بۇل قاشاننان بويعا سىڭگەن دەرت. ەسكى مولدامەن الىسىپ، ەلدى اداستىرعان قاتەسىن جويعانشا، تىرشىلىك جۇمىسىنىڭ بارلىعىن دىنگە بايلاعانىن قويعىزعانشا، جاڭا وقۋ حارام، جاڭا مۇعالىم كاپىر دەگەنىن توقتاتقانشا، تالاي زامان وتەر. اقىل مەن ادامشىلىق سىيعىزبايتىن نادان اتانىڭ ەسكى عۇرىپ- عاداتىن جوعالتۋ دا وڭاي ەمەس. بۇلار كۇشتى تۇرعاندا مادەنيەت كىرمەيدى.
ءتارتىپتى مەكتەپ- مەدرەسەلەر جاڭا اشىلعالى جاتىر. ولاردىڭ بوگەتسىز ىسكە اسىپ، قانداي جەمىس بەرۋى ءار ءتۇرلى مادەني، ماعلۇم، ساياسي شارتتارعا بايلاۋلى.
ساياسات جۇزىندە ءھار حالىقتىڭ ءوز بيلىگى وزىندە بولۋى باسەكەلەسىپ، تەز جەتىلۋىنە ءبىر ۇلكەن سەبەپ. قازىرگى ساياسي ءقالىمىز، مەملەكەت قۇرىلىسىمىز نە بولارى ءازىر بەلگىسىز. اۆتونوميا الۋ ماسەلەسى مەن قازاقتىڭ تەز جەتىلۋ ماسەلەسى بايلاۋلى دەۋگە بولادى. وسى ۋاقىتتا روسسيادا نەشە ءتۇرلى ۇكىمەت تۋىپ وتىر. ولاردىڭ ىشىندە قازاققا اۆتونوميا بەرگىسى كەلمەي وتىرعانى دا بار. ءىشىپ- جەپ، ازىق قىلىپ ۇيرەنىپ قالعان جۇرت تىلىنە ءتاتتى، تىسىنە جۇمساق قازاقتان ايرىلعىسى كەلمەيدى. قازاق سياقتى جۇرتتار اۆتونوميا بولسا، روسسيا بولەك- بولەك مەملەكەت بولسا، كۇشى ازايادى دەپ ويلايدى. ول اداسقاندىعى، روسسيانى تەز جەتىلسىن دەمەگەنى. گەرمانيا، سيەۆەرنىي امەريكانسكي سوەد شتات، شۆەيتساريا نەشە اۆتونوميالى حالىقتاردان قۇرالعان مەملەكەتتەر. ولار كىمنەن وسال بولىپ وتىر. بىزگە اۆتونوميا بەرمەيمىن دەگەنى - جەرىمىزگە، ەلىمىزگە قىزىققانى، قوماعايلىعى، وزىمشىلدىگى.
ىشكە ايبار، سىرتقا قورعان بولاتىن عاسكەرسىز قاي جۇرت بولسىن. جۇرتتىعىن ساقتاپ، ىلگەرى باسا المايدى. ونان سوڭعى زور كەرەك قازىنا پۇل. ەكەۋى دە جۋىردا كوڭىلدەگىدەي بىزدە سامداي بولادى دەۋگە بولمايدى.
ىلگەرى تەز باسۋعا سەبەپ بولاتىن كورشىلەس حالىقتاردىڭ، مادەنيەتتى بولماعى. ءبىر كورشىمىز ياپونيا ونەرلى بولعانمەن جەرى شالعاي، قىتاي ءوزى ىلعي قوتان اقساق، شىلعي نادان بۇحارا و دا توعىشار، اۋعان، فارسى شالا، ورىس ءوزى شيكى، نە قىلسا ءتاۋىر كەرشىگە جارىعامىز جوق.
مىنە، وسى جوعارعى ايتىلعان سەبەپتەردى دالەل قىلىپ، قازاق جاقىن ارادا جۇرت قاتارىنا كىرە قويادى دەگەن پىكىردى اسىعىس كورەمىن. باتپانداپ كىرگەن دەرت مىسقالداپ شىعادى. سۇيەككە ءسىڭىپ، بويعا جايىلعان قاراڭعى ناداندىق قازاقتىڭ بويىنان تەز شىعىپ، قازاق بۋىنىن بەكىتىپ، وڭالىپ ءجۇرىپ قەتكەنشە تامىزدىقتاپ تالاي جىلدار ءوتىپ كەتۋى مۇمكىن. قاتتى ۇيىقتاعان الىپتى قاتتى سوققان بوران، شاتىرلاعان جاي، ساتىرلاعان وق وياتپاسا، ىرگە جەلىنىڭ تۇرتكەنىن، ماسانىڭ ىزىڭداعانىن، بۇرگەنىڭ شاققانىن، تۇرىمتايدىڭ شوقىعانىن ەلەڭ قىلىپ سەرپىلىپ ويانبايدى. جۇرت - سول ۇيىقتاعان الىپ.
ىزىڭداعان ءتيىپ-قاشپا ءسوزىڭدى، كەمەلىنە كەلمەي، ۇيقىسى قانباي قۇلاعىنا المايدى، ءمىز باقپايدى. قازاق شاڭ جۇتىپ، تەسىك وكپە بولىپ سوعىس كورسە، ەر باسىنا كۇن تۋسا، قىسىلسا، تەز سەرپىلىپ ويانار ەدى، ەرلەنەر ەدى، بىلىمگە تەز بەت قويار ەدى (قىرعىن كورىپ جاتقان جەتىسۋ ەلىنىڭ جان سەبىل ەرلىگى بۇعان دالەل) ءبىراق عىلىمسىز، ونەرسىز نادان جۇرت سوققى كوتەرە الماي شارۋاسى كۇيزەلگەن سوڭ باسقا كاسىپ تاۋىپ، جان ساقتاي الماي ازىپ، توزىپ، قۇرىپ قالۋى مۇمكىن. ونداي كۇندى قازاقتىڭ باسىنا سالماسىن، ميمىرتتاپ جەتەر.
مۇحتار اۋەزوۆ،
«اباي» جۋرنالى
1918 -جىل، №9