عابيت مۇسىرەپوۆ. جاقسى اتتىڭ 15 بەلگىسى
سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى سەمەن ميحايلوۆيچ بۋدەننىي كەرىمبايەۆ جولداسقا تەلەفون سوقتى. ءبىز تەلەفون اڭگىمەسىنە قۇلاق سالدىق.
دوستاس ادامداي جايراڭداسىپ سويلەسىپ، ءۇي ءىشى، جاي-جاپساردىڭ ءبارىن سۇراستىرىپ جاتىر.
بىلتىر كەرىمبايەۆ جولداس س. م. بۋدەننىيمەن بىرگە بۇكىل ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىن ارالاپ قايتقان ەكەن. ەسىمىزگە سول ءتۇستى، قۇرمەتتى مارشال قازاقستانعا رازى كوڭىلىن ءبىلدىرىپ جاتقانداي كورىندى.
كەرىمبايەۆ جولداس سويلەسىپ بولىپ:
- مارشال قازىر وسىندا كەلەدى، كەتپەڭىزدەر! - دەدى بىزگە. لەزدە «موسكۆا» قوناق ءۇيىنىڭ مرامورلى كەڭ كوريدورىنا اسكەري ادامدار تۇرىپ قالدى. جايراڭداپ كۇلىپ، اياعىن جاس جىگىتتەي باسىپ مارشال بۋدەننىي كەلدى. قۇرمەتپەن، تۇرا قارسى الدىق. تەمىردەي قارۋلى قول قاتتى سىلكىپ امانداستى. كەرىمبايەۆ جولداس ءبارىمىزدى اينالا تانىستىردى.
مارشالدىڭ قىران كوزىندەي ايبىندى كوزدەرى ءالى بوياۋىنان ايىرىلماپتى. اتاقتى قارا مۇرتقا بۋرىل كىرگەن. يىق ءتىپ-تىك، كەۋدە شاپ-شالقاق، دەنە قۇيعان شويىنداي، سوم.
ورتاق اڭگىمە وڭاي باستالىپ كەتتى. مارشال بارىمىزبەن دە قاشاننان بەرى تانىس ادامداي قالجىڭداسىپ، ىركىلىس سياقتى نارسەلەردى بىردەن سىپىرىپ تاستادى. بىلتىرعى ساپارىندا قازاقستاندا كورگەندەرىن ەسكە الىپ، ەگجەي-تەگجەيدى قالدىرماي سۇراپ، الدەنەلەرگە ەرىكسىز ارالاستىرىپ، وتىرىسقا وتە ءبىر جەڭىلدىك، ەركىندىك بەرىپ جىبەردى. سەمەن ميحايلوۆيچپەن سىرتىنان تانىس ەمەس سوۆەت ادامى جوق. اركىم ءوز ويىنداعى ءبىر قالتارىسىن سۇراپ قالىپ جاتىر.
- ودان ەستە قالعانى مىناۋ، دوستارىم... - دەپ مارشال بارىنە دە جاۋاپ بەرىپ، اياعىندا قالجىڭداپ قويادى.
ازامات سوعىسىنىڭ وقيعالارى، فرۋنزە جولداسپەن ءبىر قىزىق كەزدەسۋى، ءبىرىنشى اتتى ارميانىڭ كەيبىر ەرلىكتەرى ايتىلىپ، اياعىندا اڭگىمە جاقسى ات جايىنا كوشتى.
- جاقسى ات جايىندا ون بەس ءتۇرلى سىنىڭىز بار ەدى عوي. مىنا جازۋشىلارعا سونى ايتىپ بەرىڭىز، - دەپ وعان كەرىمبايەۆ جولداس سەبەپشى بولدى.
وزگە اڭگىمەلەرى ءوز الدىنا، مەن قازاقستاننىڭ جىلقى وسىرۋشىلەرىنە مارشال بۋدەننىيدىڭ جاقسى اتقا قوياتىن سىندارىن، جاقسى اتتىڭ بويىنان تابىلۋعا ءتيىستى بەلگىلەرىن ايتىپ بەرگىم كەلەدى.
سەمەن ميحايلوۆيچ بۋدەننىي بالا جاسىنان ات باپتاعان ادام. ول كىسى شارۋاشىلىققا قانداي ات قولايلى، اسكەرگە قانداي ات قولايلى، ونىڭ ءبارىن ون ساۋساعىنداي بىلەدى. ونىڭ ۇستىنە ءوزى «بۋدەننىي جىلقىسىنىڭ تۇقىمى» دەگەن جاڭا تۇقىم شىعارعان ادام. قازىر سوۆەت وداعىندا ەڭ ماقتاۋلى جىلقى تۇقىمى - وسى بۋدەننىي تۇقىمى. سوندىقتان بۋدەننىي جولداستىڭ جاقسى اتقا قويار سىنى - شارۋاشىلىق ءۇشىن ۇلكەن تاجىريبەدەن الىنعان سىن.
- جاقسى ات شارۋاعا دا، اسكەرگە دە بىردەي جارامدى، كۇشتى، كونبىس، شابىستى، جەلىستى، اياڭشىل بولۋ كەرەك، - دەپ باستادى بۋدەننىي جولداس. - اسكەر مەن شارۋاشىلىقتىڭ بىرىنە جاراپ، بىرىنە جاراماسا، ول - اتتىڭ ۇلكەن ءمىنى. مىسالى، قاشاننان بەرى ماقتالىپ كەلە جاتقان احالتەكە شارۋاشىلىقتىڭ اۋىر جۇمىسىنا سالساڭ تۇككە تۇرمايدى. ونىڭ ۇستىنە، قان ارالاستىرماي، داق وسىرە بەرگەندىكتەن ەندى السىزدەنىپ، قۋارىپ بارا جاتقان تۇقىم. العاشقى ءبىراز ۇشقىرىلىعى بولماسا، اسكەردىڭ ءبىر كۇندىك ۇزاق جورىقتارىنا، ءتىپتى، جارامايدى، احالتەكەنىڭ قازىرگى ءحالى وسى، - دەدى.
- وندا ول قاتاردان شىققالى تۇرعان تۇقىم بولدى عوي؟ - دەستىك.
- وسى كۇيىندە دارا وسىرە بەرسەڭ، سويتەدى. مۇمكىن، باسقا ءبىر قاندى تۇقىمعا ارالاستىرسا تۇزەلىپ كەتەر.
- ال، ءسىزدىڭ ءوزىڭىز شىعارعان تۇقىمنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟
- ول جاڭاعى ايتقان، ءارى شارۋانىڭ اۋىر جۇمىسىنا، ءارى اسكەرگە بىردەي جارامدىلىعىندا. بۇل اعىلشىن جىلقىسى مەن دون جىلقىسىنىڭ اراسىنان تۋعان تۇقىم. دەنەلى، كۇشتى، شابىستى، جەلىستى، شىدامدى ەكەندىگى ءار الۋان سىننان ءوتتى. اسىرەسە، ۇلى وتان سوعىسىندا ويداعىداي جەردەن شىقتى.
- قازاقى جىلىقىنىڭ تۇقىمى تۋرالى نە ايتاسىز؟
- قازاق جىلقىسى، ءسوز جوق بەرىك، كوشپەلى ەلدىڭ ومىرىنە وتە قولايلى. ءوزى دە سول كوشپەلى ومىردەن تۋعان عوي. كۇتۋ، ءوسىرۋ جاعى وڭايىراق. ءبىراق قازاق جىلقىسىنىڭ اياعى قىسقا. قىسقا اياقتى جىلقى شاپقاندا قۇلاشىن كەڭ سەرمەگەندەي بولادى دا، اياعىن جەرگە باسقاندا باۋىرىنان اسپايدى. اسىل تۇقىمدى جىلقىلاردىڭ ءبىر اتتاعانىن ءبىر جارىم اتتاپ بارىپ الادى، - دەدى مارشال.
جىلقى تۇقىمىن اسىلداندىرۋداعى ءار ءتۇرلى ماقتارلىق تابىستارمەن بىرگە كەمشىلكتەردى دە ايتا كەلىپ، اتپاز مارشال ءوز تاجىريبەسىنەن العان ون بەس ءتۇرلى سىنىن ايتتى. مۇنى عالىمدار ەستىپ قالىپ، باسىمدى داۋعا سالىپ جۇرمەسىن دەپ، قالجىڭداپ تا قويدى.
- جاقسى اتتا ون بەس ءتۇرلى بەلگى بار. سول ون بەس ءتۇرلى بەلگى تۇگەل تابىلعان اتتى مەن كوڭىلدەگى جىلقى دەپ بىلەمىن، - دەدى. - ول ون بەس ءتۇرلى بەلگى ءۇش- ۇشتەن ءبولىنىپ، بەس توركىننەن الىنادى:
جاقسى ات سىنىنىڭ ءبىرىنشى توركىنى - ەر مىنەزدى ەركەك. ەركەكتەن الىناتىن ءۇش بەلگى: جايدارى مىنەز، كۇش جانە شىدامدىلىق. شىدامدىلىقتى كونبىستىك دەپ تە ايتادى. ەركەك بىتكەننىڭ وزىنەن دە بۇل ءۇش سيپات تابىلا بەرمەيتىنى راس، ءبىراق ءبىز تابىلۋىن تىلەيمىز. قالاي دا وسى ءۇش قاسيەتتى ەركەككە ءتان بەلگىلەر دەپ تانىپ، توركىنىن دە ەركەك دەيمىز: جايدارى مىنەز، كۇش جانە شىدامدىلىق. اتقا كۇش پەن شىدامدىلىق قانداي كەرەك بولسا، جاقسى مىنەز دە سونداي كەرەك. جاقسى اتتىڭ يەسىنە سەنىمدى سەرىك بولىپ كەتكەنى سول جايدارى مىنەزدەن تۋادى. ال كۇش پەن شىدامدىلىقتىڭ نەگە كەرەكتىگى كىمگە بولسا دا تۇسىنىكتى بولۋ كەرەك...
ابايدىڭ: «شاپسا جۇيرىك، مىنسە بەرىك، جۋان، جۋاس»، - دەگەنى ەسكە تۇسكەن جولداستار بىرىنە-ءبىرى قاراسىپ، كۇلىمدەسىپ قويادى.
- جاقسى ات سيپاتىنىڭ ەكىنشى توركىنى - ايەل، - دەدى مارشال.
- ايەلدەن دە ءۇش بەلگى الىنادى. ەڭ الدىمەن، وكشە مەن جۇرەكتىڭ ۇياسى - كەۋدە كەڭ سالىڭقى بولۋ كەرەك. كەۋدەسى شىعىڭقى، شالقاق كەلگەن ءبىر ايەل بولادى عوي. سول سيپات الىنادى. كەيدە ونى قوراز ءتوس دەپ تە اتايدى. ءبىراق قوراز شىنىندا قوراز عوي. سوندىقتان بۇل سيپاتتىڭ توركىنى ايەل دەيمىز.
- اباي توياتتاعان بۇركىتكە تەڭەيدى، - دەدى مانادان ات اڭگىمەسىنە ەلىتىپ وتىرعان مۇحتار اۋەزوۆ.
- دۇرىس. دۇرىس تەڭەلگەن، - دەپ مارشال جاۋاپ قايىردى. - ەندى ايەلدەن الىناتىن سوڭعى ەكى بەلگىگە كەلەيىك. ونىڭ ءبىرى - قوزعالىس قيمىلدارىنىڭ اسەمدىگى مەن ىڭعايلىلىعى. جاقسى اتتىڭ ءاربىر قوزعالىسى ەركە ايەلدىڭ قوزعالىسىنداي ىڭعايلى دا، اسەم دە بولۋعا ءتيىستى. دورەكى ات شارۋاعا دا، اسكەرگە دە قولايسىز. ات دەگەن، ايتەۋىر، كولىك ەمەس، سالتاناتتى، ءساندى كولىك. ول كوڭىلىڭدى كوتەرىپ، بويىڭدى وسىرەدى. ايەلدەن الىناتىن ءۇشىنشى سيپات - اتتىڭ تۇگى بولادى. ايەلدىڭ شاشى قانداي ادەمى بولسا، اتتىڭ تۇگى دە سونداي كورىكتى بولسىن. الا- قۇلا، كۇلگە اۋناعانداي كومەسكى تۇستەر اتتىڭ ءسانىن بۇزادى، دەنە سۇلۋلىعىن بۇركەپ تۇرادى. اتتىڭ سۇلۋلىعىنىڭ ءبىرى تۇرىنە بايلانىستى، كەكىلى قالاي بىتكەن، قۇيرىق جالىنىڭ ءبىتىمى قانداي، تۇگىنىڭ ءتۇسى اجارلى ما، وسىنىڭ ءبارىن دە ايەل سيپاتىنان الامىز.
سونىمەن جاقسى اتتىڭ ايەلدەن الاتىن سيپاتتارى - سالىڭقى، كەڭ كەۋدە، اسەم، ىڭعايلى قوزعالىس، اتتىڭ ادەمى ءتۇسى - تۇگى ەكەن.
- ەندىگى ءۇش بەلگى قوياننان الىنادى: ەتسىز، جەڭىل باس، كەڭ اشىلعان كوز جانە ۇشقىرلىق. باسى ەتتى جىلقى كەيدە كۇشتى بولعانمەن، ونەرسىز، ىڭعايسىز، دورەكى بولادى. جانە باستىڭ ەتتىلىگى - كۇشتىڭ دە بەلگىسى ەمەس. باسى ەتسىز جىلقىنىڭ بار مىنەزى كورىنىپ تۇرادى. اتتىڭ سۇرىنشەك، ۇركەك بولماۋى ءۇشىن كوزدەرى جۇمىق بولماي، اشىق بولۋى كەرەك. ات اينالاسىن ەركىن كورىپ وتىرسا، اياعىن دا ويناي باسادى، جۇرەكسىنبەيدى. قوياننان الىناتىن ءۇشىنشى بەلگى ۇشقىرلىق دەدىك. بۇل الگى دىر ەتپە، شۋ دەگەندەگى جاقىن جەردىڭ ۇشقىرلىعى ەمەس. ونى اعىندىلىق دەۋگە بولادى. ال بۇل ۇشقىرلىق اتتىڭ بار جۇرىسىندە بولۋعا كەرەك. ات اياعىن جەڭىل باسىپ، ءار ءجۇرىس ۇتىمدى، ءجىتى بولسىن...
ابايدىڭ «ەكى كوزىن توڭكەرىپ» دەيتىنى، «قويان جاق» ، «شاپقان اتقا جەتكىزبەس» ، «بوكەن جەلىس» دەيتىندەرى وسى تۇسقا قابىسىپ تا قالىپ وتىر.
تورتىنشى تۇيدەكپەن الىناتىن ءۇش سيپاتتىڭ توركىنى - تۇلكى ەكەن.
- ازۋلى اڭنىڭ ىشىندە اتقان وقتاي تىك جورتاتىن تۇلكى بولادى، - دەدى مارشال. - قاسقىر، يت سياقتىلار كولدەنەڭدەپ جورتادى. وزگەلەرى ودان دا جامان. اتتىڭ الدى- ارتى كەزەك سولقىلداماي، بار دەنەسى جيناقى، ءارى ىقشام، ءارى اتقان وقتاي تىك ءجۇرۋى وتە قىمبات قاسيەت. بۇل بەلگىنى ءبىز تۇلكىدەن الدىق. تۇلكىدەن الىنعان ەكىنشى بەلگى - قۇلاقتارىنىڭ دۇرىس ءبىتۋى. اتتىڭ قۇلاعى قاتار بىتكەن ەكى ساۋساققا ۇقساپ يا بولماسا قوياننىڭ قۇلاعىنا ۇقساپ، قاق توبەسىندە تۇرسا دا جاقسى ەمەس. ءدال دۇرىس بىتكەن قۇلاق تۇلكىنىكى دەۋىمىز كەرەك. تۇلكىدەن الىنعان ءۇشىنشى سيپات - قۇيرىعى. اتتىڭ قۇيرىعى دا تۇلكنىىڭ قۇيرىعىنداي، تۇبىنەن ۇشىنا قاراي ءبىر تەگىس جىڭىشكەرە بارىپ بىتسە، ات سۇلۋ كورىنەدى. ارتقى مۇشەلەرى جاسىرىنباي، ءوزىنىڭ ادەمى ءتۇرىن تابادى. سونىمەن، تۇلكىدەن الىناتىن ءۇش بەلگى - وقتاي ءجۇرىس، قۇلاقتىڭ دۇرىس ءبىتۋى، ءتۇبى جۋان، ۇشىنا قاراي ءبىر تەگىس جىڭىشكە بىتكەن سۇلۋ قۇيرىق.
جاقسى اتىڭ بار مۇشەسى تۇگەل تەڭ كەلۋىن كوپ ىزدەگەن اتپاز مارشالدىڭ كوزىنە ەسەك بايعۇس تا تۇسپەي قالماپتى. ودان الىنعان ءۇش سيپات جانە بار ەكەن.
- ءار تۇلىك مالدار مەن اڭداردىڭ ىشىندە باستىڭ استىڭعى جاعى ايقىن كورىنىپ تۇراتىنى ەسەك، - دەدى سەمەن ميحايلوۆيچ. - ونىمىز جاقتىڭ ەتسىزدىگىنە بايلانىستى. ەتتى باستى مالداردىڭ ەكى جاعى دا ايقىن كورىنبەي تۇرادى. ءبىز ايتىپ وتىرعان ەتسىز باستى اتتى، اسىرەسە استىڭعى جاعى ءبىر سىزىعىمەن ايقىن كوىرىنىپ تۇرۋى قاجەت. مۇنداي جاق ەسەكتە عانا بار. سوندىقتان ەتسىز جاقتى سودان الدىق. ەسەكتەن الىعان ەكىنشى بەلگىمىز - ءتورت اياقتى تەڭ باسۋى. ءتورت اياعىن جەرگە بىردەي تەڭ باساتىن حايۋان ەسەك قانا. ول ءتورت اياقتىڭ تەڭ بىتىۋىنە بايلانىستى. كەيدە الدىڭعى اياقتارى مايىسىپ، تىلەرسەگى تىلەرسەگىنە ءتيىپ تۇراتىن جىلقىلار بولادى. بۇل ءبىزدىڭ سىنعا تولمايدى. ەسەكتەن الىنعان ءۇشىنشى بەلگى - ءتورت تۇياقتىڭ دۇرىس ءبىتىمى. تابانى ومىردە قازتابانداپ جەرگە تيمەيتىن ءدوپ- دوڭگەلەك قوبى تۇياق ەسەكتە عانا. قانداي اسىل تۇقىمدى دەگەن جىلقىلاردىڭ تۇياق ءبىتىمى ەسەككە ءالى جەتە العان جوق. تۇياعى وسىلاي بىتكەن جىلقى اقساماس تا ەدى، ايانشاق تا بولماس ەدى، اسەم دە بولار ەدى...
سونىمەن جاقسى اتتىڭ ەسەك تۋىسقانىنان الاتىن سيپاتتارى - ەتسىز جاق، تەڭ بىتكەن ءتورت اياق، قوبىلانىپ دوڭگەلەك بىتكەن تۇياق ەكەن.
قازاقستاننىڭ جىلقى مالىن وسىرۋدەگى ىنتاسى مەن ەڭبەگىن كوزىمەن كورىپ، ىرزا بولىپ اتتانعان مارشال كوڭىلدەنىپ وتىرىپ، تاعى دا كوپ اڭگىلەمەر ايتتى. سونىڭ ءبىر سالاسى - وسى اتتىڭ سىنى ەدى.
مارشال سەمەن ميحايلوۆيچ بۋدەننىي قازاق حالقىنا قايتا- قايتا العىسى مەن دوستىعىن ايتىپ، باۋىرمال قوشتاسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
- جايدارى، جاقسى مىنەزدى، ەر ەركەك وزىڭىزدەي- اق بولار! - دەپ ءبىز قالدىق.
عابيت مۇسىرەپوۆ
(«ەر قاناتى» جيناعىنان. قۇراستىرعان جانبولات اۋپبايەۆ)