مۇحامەتجان تىنىشباي ۇلىنىڭ تۋعانىنا 140 جىل تولدى
«قازاقتار ورىستىڭ قول استىنا كىرگەن كەزدە «ەشقاشاندا ورىس حالقىنىڭ اۋلەتى ىشىندە انالىق قامقورلىققا جانە رەسەي تاراپىنان جىلى لەبىزگە تيتتەي دە قۇقى جوق وگەي بالا سەكىلدى بولامىز» دەپ ويلاعان جوق!» مىنە، بۇل وتكەن عاسىردىڭ باسىندا باسىپ- جانشىلعان ۇلتىن تەڭدىككە سۇيرەگەن مۇحامەتجان تىنىشباي ۇلىنىڭ ءسوزى ەدى.
مۇحامەتجان تىنىشباي ۇلى 1879 -جىلى 12 - مامىردا جەتىسۋ وبلىسى لەپسى ۋەزىنە قاراستى ماقانشى- سادىر بولىسىندا باۋرايىندا ءومىر ەسىگىن اشقان. 11 جاسىندا الماتىداعى (سول كەزدەگى ۆەرنىي) ەرلەر گيمنازياسىنا وقۋعا تۇسەدى. گيمنازياداعى 10 جىلدىق وقۋدى اياقتاعان سوڭ، سانكت- پەتەربۋرگتاعى جول قاتىناسى ينجەنەرلەرى كورپۋسى ينستيتۋتىنا تۇسەدى. ءدال وسى تۇستا رەسەيدە ۇلكەن ساياسي وزگەرىستەر بولىپ جاتقان ەدى. رەسەيدەگى ىشكى قايشىلىقتاردى، قازاق باستان وتكەرىپ جاتقان ادىلەتسىزدىكتەردى سەزىندى. تۋعان ەلى مەن ءتىلىنىڭ قامىن ويلادى.
«جات سوزدەر تىلىمىزگە ەكى جاقتان كىرىپ جاتىر. ءبىرى - اراب، پارسى سوزدەرى. مولداعا وقىعاندار. ەكىنشىسى - ورىسشاعا وقىعانداردىڭ ەۋروپالىق سوزدەرى»، - دەدى مۇحامەتجان تىنىشباي ۇلى.
ول ستۋدەنت كەزىندە- اق باسقىنشى بيلىكتى ءتىلىپ وتەر ماقالالار لەگىن جازىپ ءجۇردى. ۇكىمەتكە قارسى جۇمىلىپ، ۇگىت جۇمىستارىنا بەلسەنە اتسالىستى. پاتشاعا قارسى پارتيالاردىڭ مۇشەسى بولىپ، مۇسىلمانداردىڭ قوزعالىستارىنىڭ قاتارىنان تابىلدى.
«ۇكىمەت تاراپىنان قازاقتار: قۋعىن- سۇرگىندى، ءوز ءدىنىن پايدالانۋ ەركىندىگىنە جاسالىپ وتىرعان قىسىمدى، ساياسي قۇقىقتارىنىڭ اياق استى ەتىلۋىن كورىپ قانا وتىرعان جوق. ولار سونىمەن بىرگە ەكونوميكالىق سالادا دا ۇلكەن زۇلىمدىقتاردى باستان كەشىپ وتىر»، - دەدى ول.
1916 -جىلعى قازاق دالاسىندا كوتەرىلىس بۇرق ەتە ءتۇستى. الاش زيالىلارىمەن بىرگە بۇل باس كوتەرۋدىڭ حالىققا تەك قايعى اكەلەتىنىن مۇحامەدجان تىنىشباي ۇلى جاقسى تۇسىنگەن ەدى. ارادا كوپ وتپەي پاتشالىق بيلىك قۇلاپ، ورنىنا قۇرىلعان ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان كوميتەتىنىڭ قۇرامىنا مۇشە بولدى. ونىڭ قوعامدىق- ساياسي قىزمەتىنىڭ كەلەسى كەزەڭى - الاشوردا ۇكىمەتىمەن تىعىز بايلانىستى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن الاش زيالىلارى ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋعا بارىنشا تىرىستى. مۇحامەتجان تىنىشباي ۇلى مۇشە بولعان ۇلت اۆتونومياسىنىڭ كوسەمدەرى، ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ اماندىعىن، بۇتىندىگىن ساقتاۋعا بارىن سالدى.
مۇحامەتجان تىنىشباي ۇلى كۇرەس جولىن جالعاستىرا ءجۇرىپ، 1926 - جىلى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ۇسىنۋىمەن تۇركسىب تەمىر جول جوباسى مەن قۇرىلىسىنا قاتىستى. ءبىر جولى قولىنا ا. پ. چۋلوشنيكوۆتىڭ قازاق حالقى تاريحىنا قاتىستى ەڭبەگى تۇسەدى. وسى كىتاپتاعى ۇلتتىڭ نامىسىنا تيەتىن پىكىرلەرگە قارسى سىن جازىپ، اكادەميك ۆ. ۆ. بارتولدكە جىبەرەدى. عالىم بۇعان قاتتى ريزا بولىپ، قازاق حالقىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ، جازۋعا كەڭەس بەرەدى. ەڭ بولماسا بولاشاق زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن تاريحي دەرەكتەر مەن ماتەريالداردى جازىپ قالدىرۋعا اقىل قوسادى. وسى جولدا مۇحامەتجان تىنىشباي ۇلىنىڭ 1926-1927 -جىلدارى «ماتەريالى پو يستوريي كيرگيز- كازاحسكوگو نارودا»، «كيرگيز- كازاحي ۆ XVII- XVIII ۆەكاح» ، «اقتابان شۇبىرىندى» ەڭبەكتەرى جارىق كورگەن ەدى.
مۇحامەتجان تىنىشباي ۇلى 1930 -جىلى بولشيەۆيكتەردىڭ تاراپىنان قۋعىندالدى. ستاليندىك زوبالاڭدا ول سول جىلدىڭ 3 - تامىزىندا تۇتقىندالىپ، بەس جىلعا سوتتالىپ ۆورونەجگە بەس جىلعا جەر اۋدارىلادى. 1933-1937 -جىلدارى ول ايداۋدا ءجۇرىپ ماسكەۋ- دونباس تەمىر جول قۇرىلىسىندا جۇمىس ىستەيدى. وندا اۋىرىپ، ورالعانىمەن 1937 -جىلى قاراشا ايىندا قايتا تۇتقىندالىپ، ارادا كوپ وتپەي1937 -جىلى تاشكەنت تۇرمەسىندە «حالىق جاۋى» دەگەن جەلەۋمەن اتىلىپ كەتتى.
اۆتور: ايان بەكەن ۇلى