شىڭعىس حان كوشباسشىلىعىنىڭ 12 قۇپياسى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - شىڭعىس حان كوشباسشىلىعىنىڭ كەيبىر قىرلارى بۇگىنگى كۇنى دە وزەكتى بولىپ قالىپ وتىر.

مىسالى، بيزنەستە جانە قوعامدىق سالادا وزىندىك ورنى بار قاراپايىم پرينتسيپتەردى باسشىلىققا الادى.

ءبىر قاراعاندا، قيىن تۇگى دە جوق. ءبىراق، ايتۋعا جەڭىل بولعانمەن، ورىندالۋى وڭاي ەمەس.

1-قۇپياسى: جولداۋدى باسقارۋ.

باعزى زامانداعى عۇرىپتاردان باستاپ، بۇگىنگى كۇنگى پيارعا دەيىن كوشباسشىلىقتىڭ وتە ماڭىزدى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى ونى كورسەتە ءبىلۋ بولىپ كەلدى. بۇل تۇرعىدا شىڭعىس حان ءوزىنىڭ مۇراگەرلەرىنە ءۇمىت ارتتى. ول قايتىس بولعاننان كەيىن بەلگىسىز اۆتور جازعان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» شىڭعىس حاننىڭ نەگىزگى جولداۋىن، ياكي وسيەتىن حابارلايدى: ول قۇدايدىق ەركىن ورىنداۋشى بولدى. شەجىرەدە ونىڭ موڭعول رۋلارىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە سارپ ەتكەن، 20 -جىلعا سوزىلعان اۋىر ءارى ازاپتى جوىلن باستاردان بۇرىن وسىعان رياسىز سەنگەنى ايتىلادى.

بالكىم، بۇل راس تا شىعار. قالاي بولعاندا دا، ءىس جۇزىندە سولاي بولدى عوي. جوزەف نايدىڭ ايتۋىنشا، "وتە ءساتتى سيۋجەت «جۇمساق» كۇشتىڭ كوزى بولىپ تابىلادى".

2-قۇپياسى: «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيتىنىن» ءتۇسىنۋ.

ءبىر اكەدەن تۋعان باۋىرىڭدى ءولتىرۋ - ۇلكەن قىلمىس. اناسى وعان ۇمىتىلماستاي ساباق بەردى. بالكىم، باسقا بالا بولسا، اناسىنىڭ اشۋ-ىزاسىن باسقالاي قابىلداپ، وكپەلەپ جۇرەر ەدى نەمەسە كەك ساقتاپ قالار ەدى. ءبىراق، شىڭعىس حان ونداي ەمەس بولاتىن. اناسىنىڭ كەيىستىگىن دۇرىس دەپ قابىلداپ، بۇل وقيعادان وزگەرەلەردى دە حاباردار ەتۋ ارقىلى ول ءوزىنىڭ اقىل-كەڭەستى جانە سىندى قابىلداۋعا ءاردايىم دايىن ەكەنىن كورسەتتى. ءوزىن وسى جولدا تاربيەلەي باستادى. بۇگىنگى قوعامدا ەموتسيونالدىق ينتەللەكت دەپ اتالاتىن مۇنداي قاسيەت كوشباسشى ءۇشىن ماڭىزدى رولگە يە.

3-قۇپياسى: ءوز ميسسياڭدى تاپ باسىپ تابا ءبىل.

كوشباسشىلىقتى جانە كوش باستاۋ شەبەرلىگىن زەرتتەيتىن تەورەتيكتەر بولاشاقتى كورە ءبىلۋ قاجەتتىگى تۋرالى كوپ ايتادى. ءبىراق، جىگەرلەندىرۋشى ميسسيانىڭ قولايلى جاعدايىمەن، دۇرىس ماقسات- مۇراتپەن جانە سونداي مۇراتتى ارماندايتىن، ونى قوعامعا جەتكىزۋگە تىرىساتىن جانە جاقتاستىراتىن دا سوعان سەندىرە بىلەتىن اداممەن ۇيلەسىمى وتە سيرەك كەزدەسەدى. شىڭعىس حاننىڭ تايپالاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋ جونىندەگى ميسسياسى ەڭ الدىمەن ونىڭ باقتالاستارى ءۇشىن ءقاۋىپتى بولدى.

ءبىراق، تەك بىرلىككە شاقىرىپ قانا قويۋ جەتكىلىكسىز ەدى. ول تىم اڭعال ادامنىڭ ارەكەتى بولىپ كورىنەتىن. تاپ وسى باستاپقى تابىستار مەن ونىڭ قۇدايدىڭ قولداۋىنا سەنىمى باقتالاستارىن دا باس ءيدىردى. سودان كەيىن ميسسيا ۇلعايا بەردى. موڭعولدار ۇلتتى باسقارىپ قانا قويماي، يمپەريا قۇرىپ، الەمدى دە بيلەي الادى دەگەن ميسسيا پايدا بولدى.

4-قۇپياسى: «ۋادە - قۇدايدىڭ اتى».

ادالدىق - جاقسى كوسەمنىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى. ادال بولماساڭ، سەرىكتەستەرىڭ مەن قول استىڭداعىلاردىڭ سەنىمىنە كىرە المايسىڭ. ادالدىقتان اۋىتقۋ ار-وجداننىڭ ازعىنداۋىنا جانە بەي-بەرەكەتسىزدىككە الىپ كەلەدى. بۇل، دەنيەل گوۋلمان ايتقانداي، «ۋلى ۇيىمداردىڭ» پايدا بولۋىنا الىپ كەلەدى. ۇجىمدى جۇمىلدىراتىن ەموتسيونالدىق بايلانىستار ىدىرايدى دا، گوۋلماننىڭ تەرمينولوگياسى بويىنشا، «رەزونانستىڭ» ورنىن «ديسسونانس» باسادى. ونىڭ سالدارىنان كوسەم ساتسىزدىككە ۇرىنىپ، جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. ابىروي بەدەلىنەن ايىرىلىپ، ارمانىنان قول ۇزەدى.

5-قۇپياسى: «كوپپەن كورگەن ۇلى توي».

شىڭعىس حاننىڭ كورەگەندىگىندە شەك جوق ەدى. ول تايپالىق ءبولىنىستى ءتۇپ-تامىرىمەن جويىپ، ءبىرتۇتاس ۇلت قۇرۋدى كوزدەدى. ريەۆوليۋتسيالىق كوسەمدىك قۇرباندىقتاردى تالاپ ەتەدى. دجەيمس ماك-گرەگور بەرنستىڭ پىكىرىنشە، «كوسەمدەر ءوزىنىڭ ماقساتىنا جان-تانىمەن بەرىلىپ، سوعان جەتۋ ءۇشىن ۋاقىتى مەن كۇش-جىگەرىن سارپ ەتىپ، ءومىرىن قاتەرگە تىگىپ، ونى باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋ، جەر اۋدارىلۋ، قۋدالاۋ جانە ۇزدىكسىز قيىنشىلىقتان ءوتۋ ارقىلى دالەلدەۋگە ءتيىس». قيىنشىلىقتى كوپ بولىپ كوتەرۋ تابىسقا جەتۋدىڭ كەپىلى ەمەس.

كوپتەگەن ەرجۇرەك كوسەمدەردىڭ ۇمىت قالىپ، باز كەشكەنى دە ءمالىم. ءبىراق ودان باس تارتۋدىڭ اقىرى، ءسوزسىز ساتسىزدىككە اكەلىپ سوقتىرادى. شىڭعىس حاننىڭ اينالاسى وتە مىقتى بولدى. ال وزدەرىنىڭ ءىسى مەن جاقتاستارى ءۇشىن ازاپ شەككەن تابىستى ريەۆوليۋتسياشىل كوسەمدەردىڭ قاتارىندا ەسكەندىر زۇلقارنايىن، يسا، مۇحاممەد پايعامبار، ماو، لەنين، كاسترو جانە ماندەلا بار.

6-قۇپياسى: ءوزىڭنىڭ كەمشىلىگىڭدى مويىنداي ءبىل.

ناشار كوسەمدەر وزدەرىنىڭ كەمشىلىكتەرىن جاسىرىپ، قولدان جاسالعان كەمەڭگەرلىگىن پاش ەتەدى. مۇنىڭ اقىرى جاقسىلىققا اپارىپ سوقتىرمايدى. مۋسسولينيدىكى «ءارقاشان دا دۇرىس» بولاتىن؛ يدي امين (افريكالىق ديكتاتور) ءوزىن بريتان يمپەرياسىن جاۋلاپ الۋشى دەپ جاريالادى. ۇلى كوسەمدەر كەمشىلىكتەرىن مويىندايدى جانە ۇدايى ءوزىن جەتىلدىرىپ وتىرۋعا ۇمتىلادى. شىڭعىس حان ساۋاتسىز حالىقپەن ءبىرتۇتاس ۇلت تۋرالى ارمانىنىڭ جۇزەگە اسپايتىنىن ءتۇسىندى. ول ءوزىنىڭ شاماسىنىن كەلمەيتىنىن مويىندادى. تۇيتكىلدى ماسەلەنى كورە ءبىلدى جانە ونى شەشۋ ءۇشىن وزىنەن گورى اقىلدى، ونىڭ ۇستىنە موڭعول ەمەس ادامداردى پايدالاندى. جەڭىلىسكە ۇشىراعان نايمانداردىڭ جالدامالى جۇمىسكەرى، ۇيعىر تاتار- تونگا ازىرلەگەن ۇيعىر جازۋىنىڭ جۇيەسى «قۇپيا شەجىرە» مەن شىڭعىس حاننىڭ زاڭدارىن جازۋ ءۇشىن پايدالانىلدى. شىڭعىس حاننىڭ تۇيسىگى ونى قاپى قالدىرمادى، ونىڭ ۇلىلىعىنىڭ تاريحى ماڭگىلىككە ۇلاستى.

7-قۇپياسى: ەڭ باستى قاسيەت - ادالدىق. ول كەز كەلگەن سىي-سياپاتقا لايىق.

كوشپەندى قوعامنىڭ تۇرعىندارى ازات ەدى. وزدەرىنە وزدەرى قوجالىق ەتەتىن جانە كەز كەلگەن ساتتە رايىنان قايتۋى مۇمكىن بولاتىن. كەز كەلگەن ادام ءوزىن ادالدىققا سەرت بەرگەنمىن دەپ ساناۋى مۇمكىن ەدى.

ءبىراق ءوزىنىڭ ءدال سول ساتتەگى مۇددەسىنە وراي وعان ايرىقشا ءمان بەرىپ جاتپايتىن. اسقاق مۇددەنى كوكسەگەن كوشباسشى ءۇشىن ادالدىقتىڭ قۇنى التىنمەن تەڭ بولاتىن: تابۋ قيىن، ال ايىرىلىپ قالۋ، وڭاي ەدى. شىڭعىس حان ءوزىنىڭ سوڭىنان ەرگەندەردى جەكە باسىنداعى جەكە قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا جۇمىلدىرا الدى. ول ەشقاشان ايانىپ قالماۋعا ۋادە بەردى جانە ءوزى دە سونداي ادالدىق كۇتتى. جاۋ ساربازى ءوزىنىڭ كوسەمىن ساتىپ كەتىپ، شىڭعىس حانعا قاشىپ كەلگەن جاعدايدا ول ساتقىنداردى ولىمگە كەستى. الەۋمەتتىك دەڭگەيى مەن مارتەبەسىنە قاراماستان، ول ءاربىر ءساتتى جورىقتان كەيىن ءوزىنىڭ ادال ۇزەڭگەلەستەرىنە جوعارى شەن بەرىپ، مول ولجامەن ماراپاتتاپ وتىردى. حان بولعاننان كەيىن، ونىڭ ماقساتتى تۇردەگى جومارتتىعى بيلىك جۇرگىزۋدىڭ نەگىزىنە اينالدى.

8-قۇپياسى: ناقتى ەرەجە ءتۇزىپ، ونى ءوز ادامدارىڭا تۇسىندىرە ءبىل.

بۇگىن شىڭعىس حاننىڭ زاڭدارىنان جۇرناق تا قالعان جوق دەۋگە بولادى. ءبىراق، باسى اشىق ءبىر نارسە بار: بۇل زاڭدار بۇرىڭعى تايپا زاڭىنىڭ ورنىن باسۋعا ارنالعان بولاتىن. ونى بارشا موڭعولعا (تەك قىتايلار مەن مۇسىلماندارعا ەمەس)، ولاردىڭ باي- كەدەي ەكەنىنە قاراماستان، بارلىعى قولدانۋعا بولاتىن. زاڭ شىعارۋ شىڭعىس حان «كيىز قابىرعانىڭ ىشىندە ءومىر سۇرەتىن بارلىق حالىقتاردىڭ» ۇستىنەن باقىلاۋ جاساپ، ولاردى ەكسپانسيالىق ساياساتتى قولداۋعا بىرىكتىرۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادام بولدى.

9-قۇپياسى: بارىنە بايىپپەن قارا.

ءوزىنىڭ اسكەري قىزمەتى بارىسىندا شىڭعىس حان ءتورت قۋاتى وزدەرىنەن باسىم كۇشتەرگە كەزىكتى. ولار سي سيا، تسزين، حورەزم جانە تاعى دا سي سيا بولاتىن. شىڭعىس حان قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ مۇراگەرلەرى تسزين يمپەرياسىن جەڭدى دە، سۋن يمپەرياسىن باسىپ الدى. مۇنداي وپەراتسيالار ءاردايىم تاۋەكەلگە باس تىگۋمەن ۇشتاسىپ جاتاتىن. ءبىراق، قولدا سەنىمدى اقپارات بولسا جانە ول اقپاراتتى وبەكتيۆتى تۇرعىدا تۇسىنە بىلسە، تاۋەكەلدى بارىنشا ازايتۋعا بولاتىن. نورمان ديكسون ولاي بولماعان جاعدايدا، سوعىستى ساتسىزدىككە ۇشىرايسىڭ دەپ سانايدى.

جەڭىلىپ قالۋى مۇمكىن ەكەنىنە سەنبەۋ، قولدا بار اقپاراتتى ەلەمەۋ، ءوز توبىنىڭ مورالدىق جاعدايىنىڭ كەرەمەتتىگىنە دەگەن شەكسىز سەنىم، ءبىراۋىزدىلىقتىڭ بار ەكەنىنە رياسىز سەنۋ جانە جاۋعا ستەرەوتيپتى كوزقاراسپەن قاراۋ وسى كەسەلدىڭ سيمپتومدارى بولىپ ەسەپتەلەدى. ال شىڭعىس حان وڭايدان ولجاعا كەنەلەتىنىنە سەنگەن جوق. سوندىقتان دا ۇلكەن قاتەلىككە جول بەرە المادى.

10-قۇپياسى: «سوعىسقا دايىندىقتى بەيبىت كۇندە باستا».

كوشپەندى تايپالار اۋقىمدى اڭ اۋلاۋ شارالارىنا شىعۋ ارقىلى سوعىسقا جاتتىعاتىن. ولار جابايى اڭدارعا جاۋ اسكەرى سەكىلدى قارايتىن. قالالىقتار ءۇشىن مۇنداي جاتتىعۋ جيىندارى ۇزاق ۋاقىت پەن قوماقتى قارجى جۇمساۋدى قاجەت ەتەتىن بولسا، موڭعولداردىڭ ارتىقشىلىعى، ولار سوعىستىڭ تاسىلدەرى مەن امالدارىنا وسىلايشا دايىندالاتىن. اسكەري سالانى زەرتتەگەن قىتاي عالىمدارى نەگىزىنەن سوعىس ۋاقىتىنداعى باسشىلىق، ستراتەگيا جانە ءتارتىپ جايىندا جازادى دا، كاسىپتىك دايىندىق تۋرالى ءتىس جارىپ ايتا بەرمەيدى.

قالالىقتار ءۇشىن بىردەن-ءبىر ءىس جۇزىندەگى دايىندىق سوعىستىڭ ءوزى بولاتىن. ال كوشپەندىلەر اڭ اۋلاۋدىڭ ءوزىن كوپتەگەن ماقساتتارعا پايدالاناتىن. ولار بۇدان ءلاززات الىپ قويماي، ءوزارا ارەكەتتەسۋگە جاتتىعاتىن. كۇندەلىكتى قىزمەت اۋقىمىن كەڭىتىپ، ءوزىن- ءوزى قارجىلاي قامسىزداندىرۋ دا ەدى. ويتكەنى، ۇلەستەن ەشكىم قۇر قالمايتىن. ءارى جاتتىعۋ كەزىندە سانالۋان جانۋارلار مەن حايۋانداردى سويۋعا تۋرا كەلەتىن. ال جايشىلىقتا سوعىس ءۇشىن مۇنداي جاتتىعۋ ويلاپ تابۋ مۇمكىن ەمەس.

11-قۇپياسى: ءوز مۇددەڭدى مەملەكەتتىك مۇددەمەن ۇشتاستىرا ءبىل.

شىڭعىس حان ءسان-سالتاناتقا قىزىقپايتىن قاراپايىم كوشپەندى بولاتىن. سوعان قاراماستان، ول بۇكىل ولجانى ءبولۋ قۇقىعىن تالاپ ەتتى. ول قاتىگەزدىكتىڭ ۇلگىسى بولا وتىرىپ، ءوزىنىڭ ۇزەڭگىلەستەرىنە جومارتتىق جاساي الاتىن. بۇل شىڭعىس حان كوشباسشىلىعىنىڭ نەگىزى بولاتىن. بۇل «قۇپيا شەجىرەدە» «ۇلاعاتتى ءتارتىپ» دەپ ايتىلادى: تومەندەگىلەردەن باعىنىشتىلىق پەن ادالدىق، ال جوعارىدان قورعانىس پەنەن ماراپات. كوشباسشى دارا تۇلعا عانا ەمەس، مەملەكەتتىك جانە ونىڭ زاڭدارىنىڭ سيمۆولى دا بولدى. شىڭعىس حانعا باعىنباۋ ساتقىندىق دەپ باعالاندى. جاسىرىپ-جابۋ دا كوسەمنىڭ ولجانى ءبولۋ قۇقىعىن مويىنداماۋ بولىپ ەسەپتەلەتىن. مۇندايدى شىڭعىس حان زامانىندا كوسەمگە دە، مەملەكەت دە ساتقىندىق جاساۋ دەپ ءتۇسىندى.

12-قۇپياسى: ماڭگىلىككە جوسپار قۇر!

شىڭعىس حاننىڭ يمپەرياسىندا لوگيكا وتە مىقتى بولدى. ءتاڭىر ونى جانە ونىڭ ادامدارىن الەمدى بيلەۋ ءۇشىن تاڭداعان ەكەن، وندا ءبىرىنشى ورىندا ءوزى ەمەس، يمپەريا تۇرۋى كەرەك ەدى. ول تەك ءتاڭىردىڭ قالاۋىن ورىندايتىن قارۋ سياقتى عانا بولدى. ال ءتاڭىردىڭ قارۋى رەتىندە ول ءوزىنىڭ عالامات جوسپارىن ورىنداۋعا ەشقانداي دا بوگەتتىڭ بولماۋىن قامتاماسىز ەتتى. تەك ونىڭ ءولىمى عانا عالامات جوسپاردى ەلەۋسىز عانا كىدىرتتى. دەمەك، ونىڭ ءولىمىن تەك بىرەن-ساران ادال جاندارعا عانا ءمالىم ۇلكەن قۇپيا تۇرىندە ساقتاۋ كەرەك بولدى. ولاي بولماعان جاعدايدا، جەڭىلگەن ءار حالىق بۇلىك شىعارىپ، بارشا جاۋلارى شاتتانار ەدى، سوندا ءبارى دە زايا كەتەر ەدى.

مەنىڭ ويىمشا، تاپ وسى سەبەپتەن ونىڭ قالاي جانە قالاي ولگەنىن، ونىڭ مۇردەسىن قالاي جەرلەگەنىن نەمەسە جەرلەۋگە قاي جول ارقىلى اپارعانىن ەشكىم بىلمەگەن. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ونىڭ قايتىس بولعانى تۋرالى حابار اسا ماڭىزدى بولعان جوق. تاڭعۇتتار جويىلدى، ءىزباسارلىق قامتامىز ەتىلدى، كەلەشەكتەگى جورىقتاردىڭ جوسپارلارى ازىرلەنىپ جاتتى. كوكتەگى ءتاڭىردىڭ ءامىرى ورىندالدى.

ماتەريال شىڭعىس حاننىڭ كوشباسشىلىق قۇپياسى كىتابىنان الىندى.

اۆتورى دجون مەن

blogtime.kz