ۇلتىمىزدىڭ اتاۋى «قازاق» ءسوزى تۋرالى 1245 - جىلعى قىپشاق- اراب سوزدىگىندە نە ايتىلعان؟

استانا. قازاقپارات- «قازاق» ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا قاتىستى زەرتتەۋ جۇمىستارى ەكى جارىم عاسىرعا جۋىق ۋاقىت جۇرگىزىلىپ كەلە جاتسا دا، زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ كوپشىلىگى «قازاق» سوزىنە قاتىستى جازىلعان ماقالالارعا شولۋلار بويىنشا جاسالعان كوزقاراستار مەن پايىمداۋلاردان تۇرادى.

كوزقاراستاردىڭ كەيبىرى كوڭىلگە قونىمدى بولجامدار بولسا، ەندى بىرەۋلەرى اڭىز- اڭگىمەلەرگە سۇيەنىپ جاسالعان ەتيمولوگيالار بولىپ كەلەدى.

 قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي وسى سۇراقتىڭ شەشىمىن تابۋعا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسساق دەگەن نيەتپەن، «قازاق» سوزىنە اراب تىلىندە تۇسىندىرمە جاسالعان 1245 - جىلى مىسىرداعى ماملۇك قىپشاقتارى تاراپىنان جارىققا شىققان « قىپشاق- اراب سوزدىگى» قولجازباسىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى نەگىزىندە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاساعان ەدىك.

جازباشا دەرەكتەمەلەر ىشىندە «قازاق» ءسوزى وسى « قىپشاق- اراب سوزدىگىندە» ءبىرىنشى رەت قولدانىلىپ، وعان العاش رەت تۇسىنىكتەمە بەرىلگەنى ايتىلىپ ءجۇر. سوزدىكتىڭ قولجازباسىن 1894 - جىلى گوللانديالىق شىعىستانۋشى عالىم م. ت. حوۋتسما ەڭ العاش زەرتتەپ نەمىس تىلىندەگى اۋدارماسىمەن قوسا باسپاعا ازىرلەگەن بولاتىن. م. ت. حوۋتسما قولجازبانى حاتقا تۇسىرگەندە « ادام سيپاتتارى» اتتى ون توعىزىنشى بولىمدەگى « قازاق» سوزىنە بەرىلگەن اراب تىلىندەگى تۇسىنىكتەمەسىن «المجرّد»  [ءال- مۋجارراد] دەپ بەرگەن.

 «قازاق» سوزىنە تۇسىنىكتەمە رەتىندە بەرىلگەن اراب تىلىندەگى «المجرّد» [ءال- مۋجارراد] ءسوزىنىڭ ماعىناسىن نەمىس تىلىندە «Landstreicher»، ياعني « قاڭعىباس، كەزبە» دەپ بەرگەن. اتالعان سوزدىككە وتكەن عاسىردىڭ 60- جىلدارى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن وتاندىق عالىم ءا. قۇرىشجانوۆ تا «قازاق» سوزىنە اراب تىلىندەگى «المجرّد» [ءال- ءمۋجارراد] ءسوزىنىڭ ماعىناسى بويىنشا « جالعىز»، « قاراپايىم، بىردەمەدەن ايىرىلعان» دەگەن ماعىنالار بەرگەن.

م. ت. حوۋتسما مەن ءا. قۇرىشجانوۆتىڭ « قىپشاق- اراب سوزدىگى» نەگىزىندە «قازاق» سوزىنە بەرگەن جاعىمسىز ماعىناسى كوپتەگەن عالىمداردىڭ پىكىرلەرىنە سالقىنىن تيگىزىپ كەلدى. ناتيجەسىندە زەرتتەۋشىلەردىڭ دەنى تاريحي وقيعالارعا جۇگىنە وتىرىپ « قازاق» ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا جاعىمدى سيپات بەرگىسى كەلسە دە، م. ت. حوۋتسما مەن ءا. قۇرىشجانوۆتىڭ سوزدىكتە بەرگەن ماعىناسىنان اتتاپ كەتە الماي «ءۇيسىز- كۇيسىز كەزبە، قاڭعىباس، قاشقىن، قاراقشى» دەگەندەردىڭ ءبىرىن قوسا بەرىپ ءجۇردى.

گوللاندياداعى لەيدەن كىتاپحاناسىندا 517- نومىرمەن ساقتاۋلى تۇرعان 1245 - جىلى جازىلعان «قىپشاق- اراب سوزدىگى» ءتۇپنۇسقاسىنىڭ ەلەكتروندى كوشىرمەسىن الدىرىپ، وعان كومپيۋتەردىڭ كومەگىمەن ۇلكەيتىپ كورۋ ارقىلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاساعانىمىزدا، قولجازباداعى « قازاق» سوزىنە اراب تىلىندە بەرىلگەن تۇسىنىگى «المجرّد» [ءال- مۋجارراد] ەمەس «المحرّد» [ءال- مۋحارراد] ەكەنى انىقتالدى. ياعني قولجازبانى زەرتتەگەن م. ت. حوۋتسما مەن ءا. قۇرىشجانوۆ  ح (ءحا) ءارپىنىڭ استىنداعى بولماشى عانا داقتى نۇكتە ەكەن دەپ، ونى ج (جيم) ءارپى دەپ تۇسىنگەن. قولجازبا بولعاندىقتان ونداي داقتار كىتاپ بەتىنىڭ ءار جەرىندە كەزدەسىپ وتىرادى. ناتيجەسىندە «المحرّد» [ءال- مۋحارراد] ءسوزىن «المجرّد» [ءال- مۋجارراد] دەپ وقىعان.

 وسىدان « قازاق» ءسوزى اراب تىلىندەگى استىندا نۇكتەسى بار «المجرّد» [ءال- مۋجارراد] ءسوزىنىڭ ماعىناسى بويىنشا « قاڭعىباس، كەزبە، قاراپايىم، بىردەمەدەن ايىرىلعان» دەگەن سەكىلدى جاعىمسىز ماعىنالارمەن تۇسىندىرىلگەن. قولجازباداعى بولماشى داق وسىلايشا بۇتىندەي ءبىر ۇلتتىڭ اتاۋىنا قارا داق بولىپ جابىسىپ كەلدى.

اراب تىلىندەگى ۇلكەن تۇسىندىرمە سوزدىكتەردە استىندا نۇكتەسى جوق «المحرّد» [ءال- مۋحارراد] سوزىنە « ۇيگە كىرگەن، ءۇيلى بولعان، بولىنگەن» دەگەن ماعىنالار بەرىلگەن، ءۇي دەگەنى جاي ءۇي ەمەس « ءپىشىنى تۇيەنىڭ وركەشى ءتارىزدى ءۇي» دەپ تۇسىندىرىلگەن.

« قىپشاق- اراب سوزدىگى» - تاقىرىپتىق سوزدىك. « قازاق» ءسوزى « ادام سيپاتتارى» اتتى قولجازبانىڭ ون توعىزىنشى بولىمىندە كەلگەن. جازىلۋى قازىرگى قازاق تىلىندەگى دىبىستالۋىمەن بىردەي دىبىستالاتىن اراب ارىپتەرىمەن « قازاق» دەپ جازىلعان. مۇندا « قازاق» ءسوزىنىڭ الدىندا « ءۇيلۇ» دەگەن قىپشاق ءسوزى كەلگەن. بۇل ءسوزدى اراب تىلىندەگى « ۇيلەنگەن» دەگەن سوزبەن تۇسىندىرە وتىرىپ، ماعىناسىن اراب تىلىندەگى « ءۇيلى» سوزىمەن قوسىمشا اشىپ كورسەتكەن. ياعني ەسكى قىپشاق تىلىندەگى « ءۇيلۇ» ءسوزى قازىرگى قازاق تىلىندەگى « ۇيلەنگەن، ءۇيلى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. دىبىستالۋى دا قازىرگى قازاق تىلىندەگى « ءۇيلى» سوزىمەن ۇندەس دەۋگە بولادى.

 قولجازبادا « قازاق» سوزىنەن كەيىن « باش داق» ءسوزى كەلگەن. ونى اراب تىلىندەگى « وتباسىنسىز، ايەلسىز جانە باسقالارسىز» ماعىناسىنداعى سوزبەن تۇسىندىرە وتىرىپ، اراب تىلىندەگى « جەكە باستى، بويداق» دەگەن ۇعىم بەرەتىن سوزبەن ماعىناسىن قوسىمشا اشا تۇسكەن. ياعني « باش داق» ءسوزى « بويداق» دەگەندى بىلدىرەدى. دىبىستالۋى داقازىرگى قازاق تىلىندەگى « بويداق» سوزىنەن ونشالىقتى الىس ەمەس. « باش داق» ءسوزىن ءا. قۇرىشجانوۆ تا ورىس تىلىندە « حولوستوي، حولوستياك، ودينوكي (نە يمەيۋشي دەتەي ي سەمي)، سۆوبودنىي» دەپ تۇسىندىرگەن. سونىمەن سوزدىكتە « قازاق» ءسوزىنىڭ الدىندا « ۇيلەنگەن، ءۇيلى» دەگەن ماعىنانى بەرەتىن « ءۇيلۇ» ءسوزى، « قازاق» سوزىنەن كەيىن « جەكە باستى، بويداق» دەگەن ماعىنانى بەرەتىن « باش داق» ءسوزى تۇر.

تاقىرىپتىق سوزدىك بولعاندىقتان بۇل جەردە وتباسىلىق جاعدايعا قاتىستى سوزدەر قوزعالىپ جاتقانىن بايقايمىز. « ۇيلەنگەن، ءۇيلى» جانە « جەكە باستى، بويداق» دەگەن سوزدەردىڭ اراسىندا « قازاق» ءسوزىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن وتباسىلىق جاعدايعا قاتىسى جوق « قاڭعىباس، كەزبە، قاراپايىم، بىردەمەدەن ايىرىلعان» دەگەن ماعىنانى بەرەتىن اراب تىلىندەگى استىندا نۇكتەسى بار ءال- مۋجارراد ءسوزى تۇرۋى مۇمكىن بە؟ ! ارينە، مۇمكىن ەمەس. ولاي بولسا بۇل جەردە « قازاق» ءسوزىن « ۇيگە كىرگەن، ءۇيلى بولعان، بولىنگەن، ءبولىنىپ ەنشىسىن العان» دەپ تۇسىندىرەتىن وتباسىلىق جاعدايعا قاتىستى، استىندا نۇكتەسى جوق ءال- مۋحارراد ءسوزى تۇرۋى زاڭدىلىق.

دەمەك، 1245 - جىلى ماملۇكتىك مىسىر ەلىنىڭ قىپشاقتارى تاراپىنان جاسالعان قىپشاق- اراب سوزدىگىنىڭ قولجازباسىنداعى « قازاق» ءسوزى وتباسىلىق جاعدايدى بىلدىرەتىن « ۇيگە كىرگەن، ءۇيلى بولعان، بولىنگەن، ءبولىنىپ ەنشىسىن العان» دەگەن ماعىنالاردى بەرەدى. وعان ماقالا شەڭبەرىندە مىناداي دالەلدەر مەن تۇجىرىمدار كەلتىرەمىز:

ءبىرىنشى، قولجازباداعى « قازاق» سوزىنە تۇسىندىرمە رەتىندە بەرىلگەن اراب تىلىندەگى ءال- مۋحارراد ءسوزىنىڭ « بولىنگەن، ءۇيلى بولعان، ۇيگە كىرگەن» دەگەن ماعىنالار بەرەتىنىن جانە ءۇي بولعاندا جاي ءۇي ەمەس « ءپىشىنى تۇيەنىڭ وركەشى ءتارىزدى ءۇي» ەكەنىن ايتۋعا بولادى؛

ەكىنشى، « قىپشاق- اراب سوزدىگى» - تاقىرىپتىق سوزدىك. مۇنداي سوزدىكتى قۇراستىرعاندا ەشقانداي اۆتور تاقىرىپتان اۋىتقىمايدى. سوزدىكتە « قازاق» ءسوزى - « ءۇيلۇ» جانە «باش داق» سوزدەرىنىڭ اراسىندا بەرىلگەن. وتباسىلىق جاعدايعا قاتىستى « ۇيلەنگەن، ءۇيلى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن «ءۇيلۇ» ءسوزى مەن « جەكە باستى، بويداق» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن « باش داق» دەگەن سوزدەردىڭ اراسىندا وتباسىلىق جاعدايدى بىلدىرەتىن « ۇيگە كىرگەن، ءۇيلى بولعان، ءبولىنىپ ەنشىسىن العان» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن « قازاق» ءسوزى تۇرۋى زاڭدىلىق.

 جوعارىدا دالەلدەگەنىمىزدەي بۇل ماعىنانى اراب تىلىندەگى استىندا نۇكتەسى بار ال- مۋجارراد ءسوزى ەمەس استىندا نۇكتەسى جوق ءال- مۋحارراد ءسوزى بەرە الادى؛

ءۇشىنشى، قولجازبا اۆتورى « قازاق» ءسوزىنىڭ الدىنان كەلگەن « ءۇيلۇ» جانە كەيىن كەلگەن « باش داق» سوزدەرىن تۇسىندىرە كەلە، ماعىناسىن اراب تىلىندەگى سينونيم سوزدەرمەن قوسىمشا اشا تۇسكەن. ال «قازاق» ءسوزىن ءبىر عانا «ءال- مۋحارراد» سوزىمەن ءتۇسىندىرىپ، ماعىناسىن قوسىمشا سوزبەن تۇسىندىرمەگەن. نەگىزىنەن، ماعىناسى انىق سوزدەر عانا قوسىمشا ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتپەيدى. وسىعان قاراعاندا قىپشاق تىلىندەگى « قازاق» ءسوزى دە، ونى تۇسىندىرگەن اراب تىلىندەگى «ءال- مۋحارراد» ءسوزى دە سول زامانداردا مىسىر ەلىندەگى بارشا حالىققا تۇسىنىكتى سوزدەر بولعان؛

ءتورتىنشى، ءال- مۋحارراد ءسوزىنىڭ « ءۇيلى بولعان» دەگەن ماعىنا بەرۋى جانە باسپانا ەتۋ ماقساتىندا كىرگەن ءۇيىنىڭ ءپىشىنى تۇيەنىڭ وركەشى ءتارىزدى بولۋى ءبىراز جايدى اڭعارتادى. « تۇيەنىڭ وركەشى ءتارىزدى ءۇي» دەگەندە كوز الدىمىزعا دەشتى- قىپشاق دالاسىن مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ، راسىندا دا تۇيەنىڭ وركەشىنە ۇقسايتىن، قوڭىر جانە اق شاڭقان كيىز ۇيلەرى ەلەستەيدى. مىسىر ەلىندەگى، جالپى اراب ەلدەرىندەگى تۇيەلەر ءبىر وركەشتى بولىپ كەلەتىنى ءمالىم. ەكى وركەشتى تۇيەنىڭ وركەشىنەن گورى ءبىر وركەشتى تۇيەنىڭ وركەشى كيىز ۇيگە كوبىرەك ۇقسايدى. وسىنى ەسكەرسەك « قازاق» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن ارابتارعا ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قولجازبا اۆتورى «ءال- مۋحارراد» ءسوزىن وتە ءساتتى قولدانعان. وسىعان قاراپ مىسىردى بيلەگەن ماملۇك قىپشاقتارى دا كيىز ۇيلەردە تۇرعانىن جورامالداۋعا بولادى؛

بەسىنشى، « قازاق» ءسوزىنىڭ « ءۇيلى بولۋ، ءبولىنۋ، ءبولىنىپ ەنشى الۋ» دەگەن ماعىنالارى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ءابىلقايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ، جەكە وتاۋ تىككەن تاريحي وقيعانىڭ ماعىناسىنا ءدال كەلۋىن ايتۋعا بولادى. وسى تاريحي وقيعا كەزىندە كەرەي مەن جانىبەك جانە ول ەكەۋىنىڭ سوڭىنان ەرگەن رۋ- تايپالار ءابىلقايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ، جەكە وتاۋ تىككەلى بارا جاتقاندا، سول زاماندارداعى بارشا حالىققا تۇسىنىكتى « بولىنەمىز، بولەك وتاۋ تىگەمىز، بولەك ەل بولامىز» دەگەن ماعىناداعى «ءبىز قازاقپىز، قازاقتارمىز» دەگەن ءسوزدى ۇران ەتە ۇدەرە كوشكەن دەپ شامالايمىز. ماعىناسى جاعىمدى بولعاندىقتان جان- جاقتان كەلىپ قوسىلعان وزگە رۋلار دا بۇل ءسوزدى جاتىرقاماعان. ۋاقىت ءوتىپ، ۇرپاقتار اۋىسا كەلە « قازاق» ءسوزى حالىق اتاۋىنا اينالعاننان كەيىن، « ءبولىنۋ، بولەك وتاۋ قۇرۋ، ءۇيلى بولۋ» دەگەن نەگىزگى ماعىناسى كومەسكىلەنىپ، ۇمىتىلعان؛

التىنشى، ءوز كۇشىنە سەنگەندەر عانا ءبولىنىپ جەكە وتاۋ تىگەدى. وسى تاريحي وقيعادان- اق قازاق حالقىن قۇراعان رۋلاردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى ەر جۇرەك، ءور رۋحتى، باتىر حالىق ەكەنىن كورە الامىز. قازاق حالقىنان (قاي سوعىستا بولماسىن) باتىرلاردىڭ كوپتەپ شىعۋى دا وسىنىڭ دالەلى؛

جەتىنشى، « قازاق» ءسوزىنىڭ ماعىناسى « قاشاق، قاڭعىباس، كەزبە، بىردەمەدەن ايىرىلعان» بولسا، بۇل ءسوز ءبۇتىن ءبىر حالىقتىڭ اتىنا اينالماس ەدى. ويتكەنى ءبىر جاقتان قاشىپ كەلگەن ادام ەشقاشان دا ءوزىن «قاشىپ كەلگەنمىن»، قاڭعىرىپ كەلگەن ادام ءوزىن « مەن قاڭعىباسپىن» ، تۇگى جوق ادام وزىنە- ءوزى « مەن جالاڭاشپىن» دەپ ايتۋدى ار سانايدى؛

سەگىزىنشى، قازاق حالقىن قۇراپ وتىرعان رۋلار قاڭعىباس بولاتىنداي ەش جاقتان جەر اۋىپ، تاۋ اسىپ قاشىپ كەلگەن جوق. وزدەرىنىڭ اتامەكەندەرىندە تۇرىپ كەلە جاتقان بايىرعى حالىقتاردىڭ جالعاسى. ايتپەسە ولار دەربەس حاندىق قۇرىپ، ۇلان- عايىر جەرگە يەلىك ەتە الماس ەدى.

ماقالامىزدى قورىتىندىلاي كەلە ايتارىمىز، قولجازبانىڭ دۇرىس وقىلماۋى سالدارىنان « قازاق» سوزىنە تاڭىلعان «قاڭعىباس، كەزبە، قاشاق»، « بىردەمەدەن ايىرىلعان»، ت. ب. سەكىلدى جاعىمسىز ماعىنالاردى « قازاق» سوزىنەن، ياعني ۇلت اتاۋىنان ارىلتۋىمىز كەرەك. بولاشاق ۇرپاقتىڭ ساناسىنان مۇلدەم ءوشىرۋىمىز كەرەك. « قازاق» ءسوزى حاندىق قۇرىلعانعا دەيىنگى الەۋمەتتىك ماندە قولدانىلعان كەزدە دە، كەيىنىرەك حاندىق قۇرىلعاننان كەيىنگى ەتنونيمگە اينالار كەزگە دەيىن دە « ءۇيلى بولعان، بولىنگەن، ءبولىنىپ ەنشىسىن العان، جەكە وتاۋ تىككەن» سەكىلدى جاعىمدى ماعىنادا قولدانىلعان.

 ال ءوز الدىنا ەنشىسىن الىپ، جەكە وتاۋ تىگۋ دەگەنىمىز - بەلگىلى ءبىر جاعدايدا ەركىندىككە، تاۋەلسىزدىككە جەتۋ دەگەن ءسوز ەكەنى انىق. سول سەبەپتى، قازاق تاريحىنا قاتىستى وقۋلىقتار شىعارار كەزدە نەمەسە قايتا باسىلار كەزدە، كينو ءتۇسىرۋ جۇمىستارىندا جانە ت. ب. وسىنى ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. شاعىن ماقالامىزدى، « قازاق» سوزىندە قازاق حالقى ۇيالاتىنداي ماعىنا بولعان ەمەس دەپ تۇيىندەگىمىز كەلەدى.

 قالدىباي قىدىربايەۆ،   ءال- فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، شىعىس تانۋ فاكۋلتەتى،  تاياۋ جانە ورتا شىعىس كافەدراسى، اراب تانۋ ءبولىمىنىڭ دوتسەنتى، PhD دوكتورى

«انا ءتىلى» گازەتى