ايگىلى «قازاق» گازەتىنە 110 جىل
1913 -جىلدىڭ 2-اقپانىندا ماڭدايىنا قازاقتىڭ اقبوز ءۇيىن ءمورتاڭبا ەتىپ باسقان «قازاق» گازەتى جارىق كوردى.
قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحىن دا، دەموكراتيالىق وركەنيەتكە ۇمتىلعان كۇرەس شەجىرەسىن دە وسى كۇننەن باستاپ ەسەپتەۋگە بولادى.
ولاي دەيتىنىمىز، «قازاق» گازەتى سول كەزدەگى بيلىكتىڭ حالىقتى ءوز ساياساتىنا ۇيىتىپ ۇستايتىن ناسيحات قۇرالى ەمەس، قوعامدىق اقپارات قۇرالى رەتىندە پايدا بولعان ەدى.
«قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى باسىلىمدى جارىققا شىعارۋدىڭ ەڭ نەگىزگى 4 ماڭىزدى مىندەتىن بىلاي دەپ جازادى:
«اۋەلى گازەت - حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى. ادامعا كوز، قۇلاق، ءتىل قانداي كەرەك بولسا، حالىققا گازەت سونداي كەرەك. گازەتى جوق جۇرت باسقا گازەتى بار جۇرتتاردىڭ قاسىندا قۇلاعى جوق كەرەڭ، ءتىلى جوق ماقاۋ، كوزى جوق سوقىر سىقىلدى... ەكىنشى گازەت - جۇرتقا قىزمەت ەتەتىن نارسە، ولاي بولاتىن ءمانىسى جۇرتتىڭ ءبىلىمدى، پىكىرلى، كورگەنى كوپ كوسەمدەرى، وقىعانى كوپ ادامدارى گازەت ارقىلى حالىقتىڭ الدىنا ءتۇسىپ، جول كورسەتىپ، ءجون سىلتەپ، باسشىلىق ايتىپ تۇرادى. ءۇشىنشى گازەت - حالىققا ءبىلىم تاراتۋشى. ولاي دەيتىنىمىز، گازەتتەن جۇرت ەستىمەگەنىن ەستىپ، بىلمەگەنىن ءبىلىپ، بىرتە-بىرتە ءبىلىمى مولايىپ، زەيىنى ءوسىپ، پىكىرى اشىلىپ، پاراساتى جەتىسپەكشى. ءتورتىنشى گازەت - حالىقتىڭ داۋشىسى. «جۇرتىم» دەپ حالىقتىڭ ارىن ارلاپ، زارىن زارلاپ، نامىسىن جوقتايتىن ازاماتتارى گازەت ارقىلى حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەپ، پايداسىن قورعاپ، زارارىنا قارسى تۇرىپ، قارعاعا كوزىن شۇقىتپاسقا تىرىسادى».
«قازاق جەرىندە كەڭەس ۇكىمەتى ورناماسا، حالقى قاراڭعى كۇيىندە قالار ەدى» دەگەن مازمۇنداعى يدەولوگيانىڭ قانشالىقتى قيسىنسىز ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن «قازاق» گازەتىنىڭ تاريحىنا ۇڭىلسە جەتىپ جاتىر.
ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جۋرناليستيكا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، الاشتانۋشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى قايرات ساقتىڭ ايتۋىنشا، «قازاق» گازەتىنىڭ ءار سانىندا سول كەزدەگى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتاردىڭ ءبارىنىڭ ۇلەسى بار.
«گازەتتى پاتشا ۇكىمەتى شىعارۋعا رۇقسات بەرگەنىمەن، كەيىن جۇمىسىن توقتاتۋ ءۇشىن بارىنشا كۇش سالىپ، قولدان كەلگەن قياناتىن جاسادى. مەنىڭ قولىمدا بار دەرەكتەر بويىنشا، گازەت 6 رەت سوتتالعان، ءار ءتۇرلى ايىپپۇلدار تولەگەن. ونىڭ سوماسى 50 رۋبلدەن باستاپ 3500 رۋبلگە دەيىن جەتكەن. ول كەزدەگى رۋبلدىڭ قۇنى وتە جوعارى ەدى. سەبەبى احمەت بايتۇرسىن ۇلى «گازەت شىعارعاندا بار جيعان قاراجاتىم 750 رۋبل ەدى» دەپ جازادى. سوندا 750 رۋبلمەن گازەت شىعارىپ وتىرسا، 3,5 مىڭ رۋبل ايىپپۇل سالۋ دەگەن گازەتتى توقتاتۋمەن بىردەي شارا ەدى. نە گازەت 3,5 مىڭ رۋبل ايىپ تولەسىن، نە گازەتتىڭ باس رەداكتورى 2 اي اباقتىدا وتىرسىن» دەگەن شەشىم شىعارادى.
«گازەتتىڭ جۇمىسى توقتاپ، 6 ميلليون قازاق كوز-قۇلاقسىز قالعانشا مەن ءوزىم عانا زيان شەگەيىن» دەگەن ويعا بەكىگەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەكىنشى جولدى تاڭدايدى. ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى ونىڭ بۇل شەشىمىن گازەت بەتىندە جاريالايدى. ونى وقىعان جۇرت ءبىر اپتانىڭ ىشىندە 3,5 مىڭ رۋبل ايىپپۇلدى جيناپ بەرىپ، احاڭدى بوساتىپ الادى»، - دەيدى الاشتانۋشى.
عالىم وسى گازەتتى قارجىلاندىرۋ ءۇشىن قۇرىلعان «ازامات» سەرىكتەستىگى نارىقتىق ەكونوميكاعا بەيىمدەلۋدەن تۋعان وزىق ۇيىم بولعانىن ايتادى.
«بۇل سەرىكتىككە بايلار عانا مۇشە بولعان جوق. ول جايىندا الاش ازاماتتارى اشىپ جازعان. «پۇلى بارلار پۇل جاردەممەن كومەك بەرەدى دەپ، قالامى بارلار قالاممەن كومەك بەرەدى دەپ گازەت اشىپ ەدىك. ءبىراق پۇلى بارلار ساراڭ بولىپ، كومەك بەرمەدى. ولار كومەك بەرمەدى ەكەن دەپ ءبىز گازەت شىعارماي قويمايمىز. سول سەبەپپەن «ازامات» سەرىكتىگىن قۇرىپ وتىرمىز. بۇل سەرىكتىككە اركىم ءوز ۇلەسىن قوسادى، سول ۇلەسىنە قاراپ كەيىن پايداسىن كورەدى» دەپ جازدى. كادىمگى اكتسيونەرلىك قوعام بولعان عوي. اركىم ءوزى جارنا تولەپ كىرەدى، سول جارنانىڭ مولشەرىنە ساي ديۆيدەنتىن الادى. سوندا «ازامات» سەرىكتىگىنە قازاقتىڭ وقىعاندارى، زيالىلارى، باس كوتەرەر ازاماتتارى مۇشە بولادى. ءار جۇمسالعان تيىننىڭ ەسەبى گازەتتە جاريالانىپ وتىرعان. كىمنىڭ قانشا جارنامەن كىرگەنى، ول جارنانىڭ قايدا جۇمسالعانى، ءبارىنىڭ ەسەبى بەرىلىپ وتىرعان»، - دەيدى قايرات ساق.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، گازەت ءوز شىعىندارىن اقتاپ قانا قويماي، الەۋمەتتىك جوبالارعا قاراجات بولە باستاعان.
«گازەت ءوزىن-ءوزى قارجىلاندىرىپ قانا قويماي، تابىس تاۋىپ، ونىڭ اۋقىمدى ءبىر بولىگىن ستۋدەنتتەردىڭ شاكىرتاقىسىنا، جولاقىسىنا ءبولىپ وتىرعان. ول تۋرالى مالىمەتتىڭ ءبارىن گازەت بەتىندە جاريالاعان. 1918 -جىلى ورىنبورداعى اعايىندى قۇسايىنوۆتاردىڭ باسپاحاناسىن «ازامات» سەرىكتەستىگى ساتىپ الادى. ءسويتىپ قازاقتاردىڭ جەكە مەنشىگىندەگى العاشقى باسپاحانا گازەتتىڭ مەنشىگىنە وتكەن. 1918 -جىلى ورىنبوردى بولشەۆيكتەر باسىپ الىپ، گازەت جابىلعاننان كەيىن باسپاحانا تاركىلەنگەن. سول تاركىلەنگەن باسپاحانادان «ۇشقىن» گازەتى شىعادى. «ۇشقىننىڭ» رادەكتسيالىق القاسىنىڭ قۇرامىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى دا بولادى. وسى جايتتاردى ەسكەرىپ، «ۇشقىندى» «قازاق» گازەتىنىڭ ءىزباسارى دەۋگە بولادى. سول «ۇشقىن» قازىر «ەگەمەن قازاقستان» دەگەن اتاۋمەن شىعاتىنىن بىلەسىزدەر»، - دەيدى زەرتتەۋشى.
اينالدىرعان 5 جىلدىڭ ىشىندە (1913-1918 -جىلدار) الداعى 100 جىلدىڭ قامىن جاساپ كەتكەن «قازاق» گازەتىنىڭ 265 سانى جارىق كورگەن.
گازەت العاشىندا 3 مىڭ تارالىممەن جارىق كورەدى. الاش تانۋشى سۇلتان حان اققۇلىنىڭ دەرەگى بويىنشا، كەيبىر ساندارى ەل اراسىنا ءتىپتى 8 مىڭ تيراجبەن تاراعان.
گازەتتىڭ ءبىر جىلعا جازىلۋ قۇنى - 3 رۋبل، جارتى جىلعا - 1 رۋبل 75 تيىن، 3 ايعا - 1 رۋبل، جەكەلەگەن ءنومىر باعاسى - 5 تيىن بولدى.
قازىرگى تەڭگەمەن ەسەپتەگەندە 1913 -جىلى «قازاق» گازەتىنە جازىلۋ شامامەن (2022 -جىلعى ەسەپپەن):
1 جىلعا - 10584 تەڭگە؛
6 ايعا - 5747 تەڭگە؛
3 ايعا - 3283 تەڭگە؛
گازەتتىڭ جەكەلەگەن ءبىر سانى - 164,1 تەڭگە بولعان.
«قازاقتىڭ» اقىرعى بەس سانى اراعا ايلار سالىپ، اۋپىرىممەن جارىق كوردى. 1918 -جىلدىڭ اياعىندا بولشەۆيكتەر گازەتتى جاۋىپ تىندى.
ءبىراق الاش ارداقتىلارىنىڭ ۇلتتى وياتۋ جولىنداعى كۇرەسى توقتامادى...
فوتو: Fotolia/Volhanalhachova