شوقان ءولدى دەگەننەن كەيىن دە 10 جىل ءتىرى بولعان
سوڭعى ۋاقىتتارى شوقان تۋرالى قوعامدا توسىن پىكىرلەر مەن تۇجىرىمدارعا جول بەرىلىپ ءجۇر. سونىڭ ءبىرى «شوقان ءۋاليحانوۆ يسلامنىڭ، اشىعىن ايتقاندا، جالپى يسلامداندىرۋدىڭ ىمىراسىز قارسىلاسى بولعان. ونىڭ بۇل دىنگە كوزقاراسى لەۆ تولستويدىڭ پراۆوسلاۆيەگە دەگەن قارىم-قاتىناسىنا ۇقساس» (تاڭىربەرگەن بەردوڭعاروۆ، «دۋحوۆنىي ۆىزوۆ چوكانا ۆاليحانوۆا») دەگەنگە سايادى. ەندى ءبىر مەزەتتە بۇل پىكىردىڭ ادەبي كەيىپكەرلەر اۋزىمەن دە ايتىلعانىن بايقايمىز. مىسالى:
«شوقان ءۋاليحانوۆ پا، الدە ىبىراي التىنسارين با، ەسىمدە جوق، ايتەۋىر، سولاردىڭ بىرەۋى ايتقان ەكەن: «ماعان قازاقتىڭ قاراڭعى قۇدايىنان گورى ورىستىڭ كوزى اشىق قۇدايى ارتىق» دەپ. ۆوت، مىنە، ناعىز ءدانىشپاندىق!» دەپ ايەلى سۇق ساۋساعىن كوتەردى.
- ىبىراي ونداي ءسوزدى ايتسا، «ءبىر اللاعا سيىنىپ، كەل، بالالار، وقىلىق!» دەپ ولەڭ جازباس ەدى عوي.
سونىمەن قاتار باسپا ءسوز بەتتەرىندە سوڭعى كەزدەرى جاريالانىپ جۇرگەن ماقالالاردان شوقاننىڭ وفيتسەرلىك قىزمەتىنە، ورىس دوستارىمەن قارىم- قاتىناسىنا، ءتىپتى ولىمىنە قاتىستى دا ءبىرقاتار ءتۇيىندى ماسەلەلەردىڭ شەتى قىلتياتىنى راس. وسى جايتتار جونىندە ويلانا كەلە، ءبىز كورنەكتى عالىمدار مەن زيالى ازاماتتار پىكىرىن جاريالاعاندى ءجون كوردىك.
تۇرسىن عابيتوۆ، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور: ول ءار ۋاقىتتا ءبىرىنشى ورىنعا قازاقتى قويعان
قازىرگى قازاقستاننىڭ رۋحاني الەمىندە ءجيى تالقىلاناتىن نارسە - شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ سەنىم- نانىمى، اسىرەسە، يسلام دىنىنە كوزقاراسى. بۇل تۋرالى باسپا ءسوز بەتتەرىندە، عىلىمي ادەبيەتتەردە ءبىر- بىرىنە كەرەعار پىكىرلەر ايتىلادى. مىسالى، مۇستافا بۇلۇتاي جانە مەنىڭ پىكىرىمشە، ۆاحاببيستىك ۇستانىمداعى ءدىندارلار شوقان ءۋاليحانوۆ جونىندە «جالپى دىنگە قارسى، ورىس وفيتسەرى، يسلامدى قۋدالاۋدى جاقتاعان عالىم» دەگەن پىكىر ايتادى. ەكىنشى، كەڭەستىك ويلاۋ جۇيەسى نەگىزىندە تاربيەلەنگەندەر شوقان ءۋاليحانوۆقا اتەيست، ياعني ەركىن ويلاۋدىڭ، ءدىندى بەكەرگە شىعارۋدىڭ وكىلى رەتىندە قارايدى. باسقا بولجامدار قاراما- قارسى وسى ەكى پىكىردىڭ اينالاسىندا توعىسادى.
مەن ءوزىم شوقان ءۋاليحانوۆ ەڭبەكتەرىمەن كوپ اينالىستىم. «قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق مۇراسىنىڭ» 10 تومى، نەگىزىنەن، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ كوزقاراستارىنا ارنالعان. شوقاننىڭ دىنگە قاتىناسى، مىسالى، «ساحاراداعى مۇسىلماندىق تۋرالى» ، «ءتاڭىرى قۇداي» ، «قازاقتارداعى شاماندىقتىڭ بەلگىلەرى» ت. ب. سۇيەنەر بولساق، مىناداي پىكىر ايتۋعا بولادى: بىرىنشىدەن، شوقان ءۋاليحانوۆ - وتىزعا تولماي جاتىپ بۇل دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن جاس ادام. سوندىقتان دا ول ءدىن تۋرالى كلاسسيكالىق پىكىرلەرگە بارماعان.
ەكىنشىدەن، مەنىڭ ويىمشا، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دىنگە كوزقاراسى قازاق حالقىنىڭ مۇددەلەرىنەن، رۋحاني مادەنيەتىنەن تۋىندايدى. ول بىردە- ءبىر ەڭبەگىندە يسلامنان باس تارتىپ، حريستياندىقتى قولداۋعا شاقىرعان جوق. كەرىسىنشە، «جوڭعاريا وچەركتەرى» سياقتى ءبىرقاتار شىعارمالارىندا «ءسىبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ حريستياندىقتى قابىلداۋى ولاردىڭ رۋحاني ازعىنداۋىنا اكەلدى» دەگەن پىكىر ايتادى. ياعني بۇل كەزەڭنىڭ دە تەرىس جاقتارىن كورە بىلگەن. جالپى العاندا، شوقان ءۋاليحانوۆ ەش جەردە اتەيستىك پىكىر ايتپاعان. حالىقتىڭ ءداستۇرلى سەنىم- نانىمدارىن سارالاي كەلىپ، تاڭىرشىلدىك، شاماندىق تۋرالى ايتقانىن تۇسىنبەگەن جۇرت «شوقان ءتاڭىرشىلدىكتى قولدادى» دەپ شاتاسادى. بۇل - وتە قاتە تۇسىنىك، عالىم ەڭبەكتەرىن جەتە بىلمەگەندىك. مىسالى، شوقان ءوزىنىڭ «قازاقتاعى شاماندىقتىڭ بەلگىلەرى» دەگەن ەڭبەگىندە: «باقسىلىق، ءبىر جاعىنان العاندا، سيقىرعا، الداۋعا نەگىزدەلگەن. باقسىلاردىڭ ىشىندە شىنايى، ناعىز باقسىلار كەزدەسكەنىمەن، كەيدە شارلاتاندار دا بولادى»، - دەيدى. ياعني ول ءدىندى ناقتىلى قاراستىرادى. ءبىز كوممۋنيستىك رۋحتا تاربيەلەنگەندىكتەن، كەز كەلگەن نارسەنى مىندەتتى تۇردە قاراما- قارسى قويۋعا تىرىسامىز.
شوقان ءوزىنىڭ ءبىر ەڭبەكتەرىندە: «مەن ءار ۋاقىتتا ءبىرىنشى ورىنعا قازاقتى قويامىن، ەكىنشى كەزەكتە رەسەيگە جانىم اشيدى، ءۇشىنشى كەزەكتە ادامزاتتىڭ مۇددەسىن قورعايمىن»، - دەگەن سىڭايلاس پىكىر ايتقان. بىلايشا ايتقاندا، شوقان - ەڭ اۋەلى، ءوز ۇلتىنىڭ پاتريوتى. دىنگە بايلانىستى پىكىرلەرىندە ونىڭ قازاق حالقىن اعارتۋعا، مادەنيەتىنە يگى ىقپال ەتۋگە تىرىسقانى اڭعارىلادى.
كوشىم ەسماعامبەتوۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور: بىزدە شوقانتانۋدىڭ تىكەلەي سوڭىندا جۇرگەن ادام جوق
نەگىزى، شوقاننىڭ يسلام ءدىنى، مولدالار تۋرالى ايتقاندارى جاقسى نارسە ەمەس ەكەنى راس. مەن بۇل جەردەگى اڭگىمە شالا يسلام، شالا مولدالار تۋرالى بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. عالىمنىڭ يسلام جونىندەگى كوزقاراسى ءالى دە زەرتتەلۋى، تەكسەرىلۋى ءتيىس. بىزدە ونىڭ كوپتەگەن ەڭبەگىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى جوق، تەك كوشىرمەسى بار. بۇل رەتتە، يمپەريا يدەولوگتەرى مەن حريستيان ميسسيونەرلەرى شوقاننىڭ قولجازبالارىنا ءوز مۇددەلەرىنە وراي تۇزەتۋلەر ەنگىزىپ، باسقا وي- پىكىرلەردى قوسىپ جىبەرۋى مۇمكىن. مىسالى، دەرەكتانۋدا تەكستولوگيالىق زەرتتەۋ دەگەن بولادى. وسى تۇرعىدان العاندا، ول شوقاننىڭ قولى ما، شوقاننىڭ قولى ەمەس پە - بۇل جاعى ءالى زەرتتەلمەي ءجۇر. ءبىر جازبالارعا قاراعاندا، پوتانين سياقتى دوستارىنىڭ: «ورىستىڭ قىزىنا نەگە ۇيلەنىپ المايسىڭ؟» دەگەن سوزىنە وراي، شوقان: «مەن ءوز حالقىما قىزمەت ەتۋگە ءتيىسپىن. ول ءۇشىن مۇسىلمان بوپ قالۋىم كەرەك»، - دەگەن كورىنەدى. سوعان قاراعاندا، ونىڭ بۇل ورايداعى كوزقاراسى قايشىلىقتى سياقتى.
جالپى، شوقاننىڭ باستى تۇجىرىمى «حالىقتى اعارتۋ كەرەك، باتىس مادەنيەتىنە قاراي جەتەلەۋ كەرەك، قازاق عىلىم- بىلىمگە جەتۋى ءتيىس. ارتتا قالۋشىلىعىنىڭ سەبەبى - حالىقتىڭ وقىماعاندىعىندا» دەگەنگە سايادى جانە وسى ورايدا يسلامعا «اعارتۋ ىسىنە كەدەرگى كەلتىرەدى» دەپ قارايدى. بۇل جەردە ول تازا دىنگە ەمەس، ۇستەم تاپتىڭ سويىلىن سوعىپ، ءسوزىن سويلەپ جۇرگەن ءدىن وكىلدەرىنە نارازى بولعان ءتارىزدى. ويتكەنى قازاق دالاسىندا وتارلىق ۇستەمدىكتى ورناتۋدا پاتشا وكىمەتىنىڭ حان، سۇلتاندارمەن قاتار، قوجا، مولدالارعا دا ارقا سۇيەگەنى بەلگىلى. وسىدان بارىپ شوقاندى «اتەيست»، «ورىسشىل» دەپ ايىپتاۋعا جول بەرىلگەن.
شوقاندى «ورىسشىل» دەگەننىڭ ءوزى دە - جاڭساق ايتىلعان ءسوز. شىندىعىندا، ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي ول نەعۇرلىم باتىسقا مويىن بۇرعان. جاستايىنان فرانتسۋز، اعىلشىن ادەبيەتىن وقىعان شوقاننىڭ ورىسشىلدىق دەڭگەيدە قالىپ قويۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ال «قازاقتىڭ بولاشاعى رەسەيمەن بايلانىستى» دەگەندە، ول بارلاۋشى رەتىندە سويلەيدى. ولاي دەمەسە، قىزمەتىندە قالۋى نەعايبىل بولاتىن. مۇنى ءبىر شوقان ەمەس، سول كەزدەگى بارلىق عالىم ايتۋعا ءماجبۇر بولعان. سەبەبى مەيلى قازاقتىڭ، مەيلى باسقانىڭ بولسىن، رەسەيدىڭ ىقپالىنان شىعىپ كەتكەنىن وتارلاۋشى توپ قالاماعان.
جالپى، شوقاندى «شوقىنعان» دەۋشىلەر ونىڭ رەسەيگە قىزمەت ەتكەنىن، بارلاۋشىلىق جۇمىستا بولعانىن ايتادى دەپ ويلايمىن. ءبىراق ءبارىبىر ول ەڭ ءبىرىنشى كەزەككە ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قويعان. سول سەبەپتى شوقان اقىرىندا چەرنيايەۆ جاساعىنان دا كەتەدى. اسكەري ادام رەتىندە بۇل ارەكەتى ءۇشىن ول، نەگىزى، سوتتالۋى كەرەك بولاتىن. ءبىراق بۇرىنعى ەڭبەكتەرى ەسكەرىلگەندىكتەن بولار، سوڭىنا ءتۇسىپ، قۋدالاعان ەشكىم بولمايدى.
سول سياقتى ى. التىنساريندى دە «شوقىنعان» دەپ ايتادى. مەن وسى تۋرالى قازاننان دەرەكتەر ىزدەستىرىپ كورىپ ەدىم، ەشتەڭە تابا المادىم. ءبىراق كەيبىر دەرەكتەر سوعان مەڭزەيدى. مىسالى، سول كەزدە شوقىنعان ادامدار باسقا دىندەگى نەمەسە ءوزىنىڭ بۇرىنعى دىنىندەگى ادامعا ۇيلەنۋ ءۇشىن ارنايى رۇقسات الاتىن بولعان. ىبىرايدىڭ سونداي ءوتىنىش جازىپ سۇراۋىنا قاراعاندا شوقىنعان سياقتى. بۇل يلمينسكيدىڭ جازبالارىندا كەزدەسەدى. ءبىراق ىبىرايدىڭ كەيىننەن ودان باس تارتىپ، ولەرىنىڭ الدىندا جانازاسىن مۇسىلمان داستۇرىمەن، وندا دا 99 مولداعا شىعارتۋ تۋرالى وسيەت ايتقانى بار.
نەگىزى، شوقان - وتە كۇردەلى تۇلعا. وعان نۇكتە قويۋ ءالى ەرتە. وكىنىشكە قاراي، بىزدە شوقانتانۋدىڭ تىكەلەي سوڭىندا جۇرگەن ادام جوق. دەگەنمەن شىعىس تانۋ ينستيتۋتى الداعى 180 جىلدىعىنا وراي شوقاننىڭ ءتۇپنۇسقا ەڭبەكتەرىن شىعارۋ جونىندە ءتيىستى مەكەمەلەرمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ جاتىر. ال سوڭعى شىققان 6 تومدىق 1985 - جىلعى نۇسقادان اۋدارىلعان. ءبىراق ول نۇسقانىڭ ءوزى كەزىندە كۇلدىبادامداۋ بولىپ شىققان بولاتىن.
ەدىگە ءۋاليحانوۆ، ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جاڭا زامانداعى قازاقستان تاريحى ءبولىمىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى:
ونىڭ دەڭگەيى تىڭشىلىقتان الدەقايدا جوعارى بولدى
كەڭەس زامانىندا شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى «دىنگە قارسى بولعان» دەگەن ماسەلە ۇنەمى قويىلىپ تۇرعان. ءبىراق شوقان اق پاتشاعا قىزمەت ەتكەن رەسمي ءدىندى اشكەرەلەگەن. ونىڭ سەبەبى دە بار. 1785 - جىلدان باستاپ رەسەي يمپەرياسىندا پراۆوسلاۆيەدەن باسقا دىندەرگە جەڭىلدىكتەر بەرىلگەن ەدى. ءبىراق، نەگىزىندە، ول جەڭىلدىك ەمەس، سول دىندەردى پاتشا وكىمەتىنە باعىندىرۋ، سونىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋگە ماجبۇرلەۋ بولاتىن. سوعان بايلانىستى ارنايى رۋحاني باسقارما جاساقتالىپ، سول باسقارما قازاق دالاسىنا ىلعي دا رەسمي مولدالاردى جىبەرىپ تۇرعان. مۇنى قازاقتاردى شەتتەتۋ، بوداندىقتان شىعارماۋ ەسەبىندە تۇسىنگەن شوقان سول رەسمي دىنگە قارسى بولعان. ءبىراق ءوزىن مۇسىلمان دەپ ەسەپتەگەن.
رەسمي مولدالار ءدىننىڭ اتىن جامىلىپ، قازاق ەلىنىڭ ءداستۇرلى نانىم- سەنىمىنە قارسى شىققان. مىسالى، ءبىز ارۋاقتارعا دا سەنەمىز، ءدىندى دە قابىلدايمىز. ال رەسمي يسلام بويىنشا ارۋاقتارعا سەنۋگە بولمايدى. سول سەبەپتى دە شوقان قازاقتىڭ ەجەلدەن ۇستانىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى يسلام ءدىنىن جاقتاعان. ونى «ميسسيونەر» رەتىندە قابىلداۋعا بولمايدى. جۇرتتى جاپپاي شوقىندىرۋعا تىرىسۋ ارەكەتتەرى I ورىس ريەۆوليۋتسياسىنان كەيىن ورىن الا باستادى. ال XIX عاسىردا حريستيان دىنىنە جۇرتتى كۇشتەپ كىرگىزۋ ارەكەتى جاسالعان جوق. «ءوز ەركىمەن كىرسە، كىرەدى، كىرمەسە، قاجەتى جوق» دەگەن.
بۇگىندە شوقاننىڭ عىلىمي قىزمەتىنە تىڭشىلىق ەسەبىندە قارايتىن دا كوزقاراس بار. ءبىراق ول ەشقانداي دا تىڭشىلىق ەمەس. ءبىلىمى، وفيتسەرلىك شەنى بار شوقان قۇلجادا ديپلوماتيالىق تا قىزمەت اتقارعان. قاشقارياعا ساپارىندا دا ونىڭ دەڭگەيى تىڭشىلىقتان الدەقايدا جوعارى بولدى. سونىمەن بىرگە وفيتسەرلىك قىزمەتىن دە اتقاردى. ونداي جاعداي كوپ ادامنىڭ باسىندا بار. مىسالى، اباي دا بولىس بولدى. سوعان قاراپ ونى «پاتشا وكىمەتىن جاقتادى، سوعان قىزمەت ەتتى» دەيمىز بە؟ شىن مانىسىندە، شوقان رەسەيدىڭ باسقىنشىلىق ساياساتىمەن كەلىسكەن جوق. چەرنيايەۆ اسكەرىنەن، جالپى، اسكەري قىزمەتتەن كەتكەنى دە - سول. ءبىراق رەسمي قۇجاتتاردا «دەنساۋلىعى بولماعاندىقتان كەتتى» دەلىنەدى. ول دا راس. الايدا نەگىزگى سەبەبى ودان ارىدە جاتىر. ايتپەسە شوقاندى پاتشا ءوزى قابىلدادى، پەتەربۋرگ قاۋىمىنىڭ وعان دەگەن كوزقاراسى ەرەكشە بولدى. ءبىراق وتارلاۋشى جۇيەنىڭ قازاق حالقىنا دەگەن قاتىناسى وزگەرگەن جوق، ەشقانداي جەڭىلدىك بولمادى. دەموكراتيالىق كوزقاراستاعى شوقان مۇنى پاتشانىڭ وزىنە دە، باسقا بەيرەسمي كوميسسيالارعا دا اشىق ايتا ءبىلدى. وزبىر توپ ونىسىن، ارينە، جاقتىرا قويعان جوق.
ناعيما بايتەنوۆا، ءال- فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى عىلىم فيلوسوفياسى جانە ءدىنتانۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور:
دۇمشە مولدالاردى سىنعا الدى
شوقان تۋرالى پىكىر ايتقاندا، ونىڭ جاستىعىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. مىسالى، ول ءدىن ماسەلەسىنە تازا يسلاميلىق تۇرعىدان ەمەس، ادامي تۇرعىدا كەلدى. بىلايىنشا، يسلامعا قارسى كەلگەن جوق. يسلامداعى دۇمشە مولدالاردى، ولاردىڭ ءدىني ءبىلىمىنىڭ تايازدىعىن، حالىقتىڭ قاراڭعىلىعىن سىنعا الدى. بۇل «يسلامدى قابىلدامادى» دەگەن ءسوز ەمەس. جالپى، شوقان ءۋاليحانوۆ - قازاق جەرىنىڭ گەوگرافيالىق تاريحي اتاۋلارىنىڭ ءبارىن قالپىنا كەلتىرىپ، قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، رەسمي ناقتىلاپ كەتكەن ادام. سوندىقتان عالىم جايىنداعى اڭگىمە «ول قازاق حالقى ءۇشىن قانداي ەڭبەك ءسىڭىردى، نە ىستەدى؟ « دەگەن توڭىرەكتە ايتىلۋى قاجەت.
دۋلات يسابەكوۆ، جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى: التىنەمەلدەگى زيراتتا شوقان جاتپاعان بولۋى مۇمكىن...
شوقاننىڭ ءدىني كوزقاراسى تۋرالى ناقتى ەشتەڭە جوق. بىرەۋ ولاي دەيدى، بىرەۋ بىلاي دەيدى. شىن مانىندە، شوقان ورىس وقۋىنا بالا جاسىنان كىرىپ، ورىستارمەن ەرتە ارالاستى. نەگىزى، اتى مۇحاممەد- قانافيا بولا تۇرا، اعايىن- تۋىستارىنىڭ ءوزى «بۇل ورىسقا شوقىنىپ كەتتى» دەپ، اتىن شوقان دەپ كەتتى. سول اتىمەن تاريحتا قالدى. ءبىراق سولاي ەكەن دەپ، ونى «راسىمەن دە، شوقىنعان ەكەن عوي» دەۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇرىندارى قازاق ورىسپەن ارالاسقان ادامنىڭ كەز كەلگەنىن «شوقىنىپ كەتتى» دەيتىن. الىبەك جانگەلديندى دە سولاي دەپ ايتادى. ءبىراق ول مۇسىلمان بولعان، قۇران وقىماي تاماق ىشپەگەن.
شوقان تۋرالى پوتانيننىڭ: «بۇل شوقانعا مەن تاڭعالامىن. پەتەربۋرگكە بارسا، تاپ- تازا ەۋروپالىق، ال مۇندا كەلسە، تاپ-تازا شىعىس ادامى، ناعىز قازاق بولىپ شىعا كەلەدى» ، - دەپ جازعانى بار. شىنىمەن دە، قانشا جەردەن الىپقاشتى اڭگىمە ايتىلسا دا، ءومىرىنىڭ سوڭىنا تامان تەزەك تورەنىڭ اۋىلىندا بولعان شوقان مۇسىلماندىقتى قالاي ۇستاناتىنىن، قۇدايىن ۇمىتپاعانىن بارشاعا دالەلدەپ كەتكەن.
پاتشا وكىمەتىنىڭ «بۇراتانا» حالىقتارعا دەگەن پيعىلىنىڭ ارامدىعىن شوقان 13-14 جاسىندا-اق سەزە باستاعان. ويتكەنى اسكەري ستراتەگيالىق ساباقتارعا ونى قاتىستىرماعان. مەن ءوزىم سوڭعى كەزدە «جالپى، شوقاننىڭ ءومىرىن قايتا قاراۋ كەرەك» دەگەن پىكىردە ءجۇرمىن. سەبەبى ول دوستويەۆسكي، چەرنىشيەۆسكي سياقتى ورىستىڭ ۇلى ادامدارىمەن ارالاسىپ، ولاردى جانىنا جاقىن تۇتىپ كەلدى. چەرنيايەۆپەن بىرگە وقىدى، دوس بولدى. كەيىننەن چەرنيايەۆ تابان استىندا گەنەرال، اسكەرباسى بولىپ كەتتى، تاشكەنتتى باسىپ الدى، اۋليەاتانى، جەتىسۋ ايماعىن باسىپ الۋ ميسسياسى سوعان بەكىتىلدى. چەرنيايەۆتىڭ جەتىسۋعا بەت العانىن ەستىگەن شوقان ودان «قانداي ماقساتپەن كەلە جاتىرسىڭ؟ « دەپ سۇراعان. چەرنيايەۆ بولسا: «كىتاپحانالار، مەكتەپتەر اشامىن، ءبارىن سالدىرامىن، ءسويتىپ، قازاق حالقىنىڭ كوزىن اشامىن»، - دەگەن. شوقان وعان قۋانىپ، اۋليەاتادان كۇتىپ العان. سوندا قاراسا، اربالارعا بەتتەرى جابىلعان بىردەڭەلەر تيەلگەن ەكەن. اشىپ قاراسا، ەشقانداي دا كىتاپ ەمەس، زەڭبىرەكتەر بولىپ شىققان. جۇرەگى زىرق ەتە قالىپ، «مۇنىڭ نە؟» دەسە، چەرنيايەۆ: «كونبەگەندەردى وسى زەڭبىرەكپەن كوندىرەمىز»، - دەگەن. مىنە، سودان باستاپ ەكەۋى كەتىسە باستاعان.
چەرنيايەۆتىڭ اۋليەاتاداعى مەشىتتى اتقىلاۋى شوقاندى ودان ءارى شوشىندىرعان. سول كەزدە بارىپ بۇلاردىڭ قازاققا ەشقانداي دا دوس ەمەس ەكەنىن انىق تۇسىنگەن. وكپەلەپ كەتىپ بارا جاتقان كەزىندە، چەرنيايەۆ ارتىنان اتتىرعان. مەن كەزىندە ءانۋار الىمجانوۆپەن جاقسى ارالاسقان ەدىم. ول: «سودان شوقاننىڭ وكپەسىندە وق قالعان. سول وق اقىرى اجال وعى بولدى. ايتپەسە ول - اعا سۇلتاننىڭ بالاسى، ەشتەڭەدەن تارشىلىق كورمەگەن ادام»، - دەيتىن. راسىمەن دە، وكپە اۋرۋى دەگەن - جوقشىلىقتان، تاپشىلىقتان تۋىندايتىن الەۋمەتتىك اۋرۋ. ال شوقان توقشىلىقتا ءومىر سۇرگەن، ىشكەنى - قىمىز، جەگەنى - قازى-قارتا، پەتەربۋرگكە دە اقشاسىن قالتاسىنا باسىپ بارعان. سوندىقتان ونىڭ وكپە اۋرۋىنا شالدىعۋى مۇمكىن ەمەس.
ءبىراق وكپەسىندە وق بولعانىن ءبارى جاسىرىپ كەلگەن، نەمەن اۋىراتىنىن ناعاشىسى تەزەك تورەگە ءوزى دە ايتپاي كەتكەن. ولگەن كەزىندە جەتىسۋدى بيلەگەن گەنەرال كولپاكوۆسكيلەر باس بوپ بارىپ، ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە اپاي- توپاي جەرلەپ، باسىنا تاقتا قويىپ كەتكەن. «وسىنداي اسىعىستىقتىڭ ارتىندا دا ۇلكەن ءبىر قۇپيا جاتىر. شوقاننىڭ ءومىرىن قايتا جازۋ كەرەك» ، - دەپ ءانۋار مارقۇم ايتىپ جۇرەتىن. «شوقاننىڭ تراگەدياسى نەدە؟ « دەگەن - ۇلكەن ماسەلە. ەگەر تەك قانا «اۋرۋدان ءولدى» دەيتىن بولساق، ول - تابيعي نارسە. قايعىلىسى - قايعىلى، ءبىراق ۇلتتىق تراگەدياعا كوتەرىلە المايدى. ال مىناداي ءولىم - ۇلتتىق تراگەديا. وسى ورايداعى ەكىنشى ءبىر جورامال «التىنەمەلدەگى زيراتتا شوقان جاتقان جوق، باسقا ادام جاتىر» دەگەنگە سايادى. سەبەبى ابدەن ەسكىرگەنشە ونى قاراۋىل قاراپ تۇرعان. ياعني «بىرەۋلەر قازا ما، تەكسەرە مە» دەپ ساقتانسا كەرەك. ابدەن بەرتىندە سول مولادا جاتقان ادامنىڭ كيىممەن، اسكەري مۋنديردە جەرلەنگەنى بەلگىلى بولعان. ەگەر ءمايىت شوقاندىكى بولسا جانە ول مۇسىلماندىق جولمەن قويىلسا، نەگە ول كيىممەن جەرلەنۋى كەرەك؟!
وسى ورايدا، مەن ءانۋار ءالىمجانوۆتان شوقانعا قاتىستى قىزىق دەرەك ەستىگەن ەدىم. كەزىندە انەكەڭ قازاقتان تۇڭعىش رەت امەريكاعا بارىپ، ءال- فارابي جايلى ەكى اي ءدارىس وقىپ كەلگەن. سوندا ءبىر اڭگىمەلەسكەنىمىزدە: «سول كەزدەگى ارحيۆتەردەن ءال- فارابي جايلى دەرەكتەر ىزدەپ وتىرىپ، 1875 - جىلعى گازەتتەن شوقاننىڭ ءولىمى جايلى قازاناما كەزىكتىردىم» ، - دەدى. ال شوقان، بىزدىڭشە، 1865 - جىلى قايتىس بولعان. الگى قازانامادا «جاقىندا ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ مۇشەسى، ايگىلى ساياحاتشى، ورىس وفيتسەرى شوقان ءۋاليحانوۆ قايتىس بولدى» دەپ بەرىلىپتى. انەكەڭ: « ءبىر جىل كەشىگىپ بەرىلسە، جارايدى، ال قالايشا بۇل ون جىلدان كەيىن جاريالانادى، سوعان مەن قاتتى تاڭعالدىم»، - دەيدى. ول ءوزى تاريحتى جانى سۇيەتىن، سونداي ءبىلىمدى، ىزدەنىمپاز ازامات ەدى. ءسويتىپ، امەريكادان كەلگەن بويدا شوقاندى زەرتتەي باستاعان عوي.
«سونداعى انىقتاعانىم، بۇلاردىڭ ءمايىتتى كيىممەن كومىپ، مولاعا قاراۋىل قويعانى تەگىن ەمەس. بۇلار شوقاندى جوڭعارياعا ەكىنشى مارتە جىبەرگەن. ونداي ساۋاتتى، پاتشا وكىمەتىنىڭ ۇلتىنا قارسى جىمىسقى ساياساتىن بىلەتىن، ورىستىڭ تالاي اسكەري قۇپياسىنان حاباردار ادامنىڭ قازاق ورتاسىندا جۇرە بەرگەنى ورىسقا ءتيىمسىز بولعان. ال انا جاقتان ءتىرى قايتپايتىنىن بىلگەن. سول ءۇشىن دە قايتا جۇمساعان. «شوقان ول جاقتا ۇيلەنگەن، ءتىپتى قىزى دا بار، سوندا قايتىس بولعان» دەگەن اڭگىمە ەستىدىم. ەندى وسىنى زەرتتەيمىن»، - دەپ جۇرەتىن. ال الگى گازەت - نە گازەت، ونى الىپ كەلدى مە، كەلمەدى مە - ول جاعىن سۇراماپپىن. ءبىراق مەن بىلەتىن انەكەڭ تاريحي دەرەكتەرگە، قۇجاتتارعا وتە مۇقيات قارايتىن، تىم بولماسا، كوشىرمەسىن الىپ كەلگەن بولۋى ءتيىس. ءبىراق انەكەڭنىڭ ارحيۆىندە ول ساقتالدى ما، ساقتالمادى ما - ونى دا بىلمەيمىن. قالاي بولعاندا دا ول كىسىنىڭ جۇرت ەستىمەگەن، بىلمەگەن وسىنداي ءبىر جورامالى بار بولاتىن. بۇل دا - شوقانعا بايلانىستى تاريحتىڭ قۇپيا بەتتەرىنىڭ ءبىرى.
ءتۇيىن
...وي- پىكىرلەر اعىسىن سارالاي كەلە ايتارىمىز - شوقانتانۋدىڭ عالىمنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنەن باستاپ، ءومىر جولىنا، جەكە تۇلعاسىنا قاتىستى جاڭاشا كوزقاراستا، سونى سيپاتتا سەرپىن الاتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى. شوقان بابامىزدىڭ تۇلعاسى دا، تاعدىرى دا جۇمباققا تولى. حالىق جازۋشىسى تولەن ابدىكوۆتىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، قازاقستان عالىمدارى ك س ر و زامانىندا شوقان دەنەسىنە ەكسگۋماتسيا جاساۋ جونىندە رۇقسات سۇراپ، ماسكەۋگە حات جولداعان. ءبىراق ءۇزىلدى- كەسىلدى قارسىلىققا تاپ بولعان. وسىنىڭ ءوزى- اق ۇلى ەتنوگراف، كورنەكتى اعارتۋشى، حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى شوقان ءولىمىنىڭ وزىندە ۇلكەن قۇپيا جاتقانىن ايعاقتاپ تۇرعان جوق پا؟.. ءبىراق بىزدەگى عىلىمي ورتا مەن زيالى قاۋىم اتاۋلى وسىدان كەيىن دە ءۇنسىز قالىپ جاتسا، تاڭعالماڭىز. ەجەلدەن- اق سولاي بولعان، مۇمكىن، سولاي بولا دا بەرەدى...
«الاش ايناسى»
(2014- جىل)