ەسەنعاليدىڭ ورالمانعا بەرگەن ەلۋ قويى

استانا. قازاقپارات.  «جازۋشى» باسپاسىنىڭ اباي مەن گاگارين داڭعىلدارىنىڭ قيلىسىندا ورنالاسقان «باسپالار ءۇيىنىڭ» بەسىنشى قاباتىندا ەكەنىن ەلدىڭ ءبارى بىلەدى. وسى قاباتتىڭ شىعىس جاق باسىندا ەساعام وتىرسا، باتىس تۇكپىرىنە «بالدىرعان» جۋرنالىنىڭ رەداكسياسى قونىس تەپكەن.

سول بالالار باسىلىمىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمدە ءبىر بايقاعانىم، الىس-جاقىن شەتەلدەن، وتە-موتە شىعىس تۇركىستاننان الماتىعا اتباسىن تىرەگەن ۇلكەندى-كىشىلى قالامگەر اعايىنداردىڭ ەڭ كوپ ىزدەيتىن، كەزدەسكىسى كەلەتىن ەكى ادامى بولدى. ونىڭ ءبىرى، ارينە، مەنىڭ تۇماعام - تۇمانباي مولداعاليەۆ تا، ەكىنشىسى وسى ەسەنعالي راۋشانوۆ. (ەسەنعالي راۋشانوۆ (1957-2021)- اقىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، «جازۋشى» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى)

ءبىر قىزىعى، ەسەنعالي ءابدىجاپپار ۇلى ءبىر ورىندا بايىزداپ كوپ وتىرمايتىن، ءارى-بەرى ءجۇرىسى كوپ، قيمىلى تەز، ۇنەمى كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇيدە جۇرەتىن جان. مەن دە سولايمىن، ءوز بولمەمنەن تۇماعانىڭ كابينەتىنە ءجيى قاتىناپ جۇرەم. جۇمىس كۇندەرى ەساعاڭمەن زالدا الدەنەشە رەت ۇشىراسىپ قالىپ جاتامىز. قانشا كەزدەسسەم، سونشا مارتە «اۋىتپىسىڭ، قىزدارعا قاۋىپپىسىڭ؟» دەپ انادايدان ولەڭدەتەدى. كەيدە ءبىزدىڭ بولىمگە سالىپ ۇرىپ، ءوزى جەتىپ كەلەتىنى بار. ال، ءوز كابينەتىنە كىرە قالساڭ بولدى، قىزمەتكەر قىزىنا شاي الدىرىپ، ءدام تاتىرماي شىعارمايدى. ءسىز ونى ايتاسىز، اقىن اعامىز قولى قالت ەتە قالسا بولعانى، شەتەلدەرگە دە تارتىپ وتىرادى. تەلەفون سوقساڭ، بىردە تۇركيادا، ەندى بىردە قىتايدا، كەيدە گەرمانيادا ءجۇرمىن دەيدى امان-سالەمىڭدى الماي جاتىپ...

قازاقشا مەن ورىسشا ءوز ءتىلى عوي، جاسى ەلۋدەن اسقاندا اعىلشىنشانى دا ءبىلىپ العان اعامىز. باسپالار ۇيىندە جۇرەتىن كەنيالىق جىگىتپەن مۇدىرمەي سويلەسە بەرەدى. سوندىقتان «الەمنىڭ قاي تۇكپىرىنە بارسام دا، تىلدەن «گرامم» قينالمايمىن قازىر» دەپ قويادى. مىنە، ورتا جاستىڭ ورتاسىنان اۋعاندا «ءۇش تۇعىرلى ءتىلدىڭ» قىزىعىن كورىپ جۇرگەن ءبىر قازاق اقىنى بولسا، ول - وسى ەسەنعالي كوكەم!

وتكەن جىلى، مۇقاعاليدىڭ سەكسەن جىلدىعىنىڭ قارساڭىندا قۇلجادان بىلىسبەك ءابدرازاق كەلە قالدى. ءبىتاي اعام اقىن تويىندا وتەتىن ءمۇشايرادان ەكىنشى ورىندى جەڭىپ العان بولاتىن. سول ماراپاتىن الۋعا كەلگەن بەتى ەدى. ءداستۇر بويىنشا تۇماعاعا سالەم بەرگەن سوڭ، بىلىسبەك تە ەسەنعالي اعاسىنا كەزدەسە كەتكىسى كەلەتىنىن اڭعارتتى.

قانشا كىرىپ-شىعىپ ءجۇرمىن، اقىن بولا تۇرا، ەساعامىز ادەبيەت، ولەڭ جونىندە ءومىرى ءتىس جارمايدى. ەسەسىنە ارعى بەتتە قالعان اعايىننىڭ جاعدايىن، كوشىپ كەلگەن قانداستاردىڭ كۇن كورىسىنىڭ نە بولىپ جاتقانىن كوبىرەك سۇرايدى. ءبىر ەمەس، بىرنەشە قايتالاپ سۇرايدى. قانشا كەزدەسسەڭ، سونشا رەت سۇرايدى. ودان قالا بەردى، ءتورت تۇلىك مال جايلى اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزادى دا وتىرادى. ادايدىڭ تەگىن، ءارى كەتكەندە، جەتى اتاعا شەيىن عانا تاراتا الاتىن بولۋى مۇمكىن. ال، قۇستاردىڭ قاي تۇرىنە سالىڭىز، ءتۇپ-تۇقيانىنان قازىرگىسىنە دەيىن جاڭىلماي جىپكە ءتىزىپ ايتىپ بەرەدى. ءارى قاراي جۇيرىك ات، قۇماي تازى، قىران بۇركىت، سۇلۋ قىزعا كەتەدى دەيسىڭ كوسىلتىپ...

سويتسەك، ونىڭ ءبىز بىلمەيتىن وزىندىك ءمانى بار ەكەن.

سول كەزدەسۋدە ەسەنعالي راۋشانوۆ مىنا ءبىر اڭگىمەسىمەن بىلىسبەك ەكەۋمىزدىڭ كوزىمىزگە جاس ءۇيىردى. ءىستىڭ ۇزىن-ىرعاسى بىلاي بولعان:

وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن اقىن اعامىز قىتايدان كوشىپ كەلگەن سەرىك اتتى جىگىتپەن تانىسادى. سەرىك شيەتتەي ءۇش بالانىڭ اكەسى ەكەن. ايەلىمەن ءبىر وتباسىندا بەس-اق جان. قويشىلىقتى ارعى اتالارىنان بەرى جالعاستىرىپ كەلە جاتقان قاراتاباننىڭ ءوزى بولىپ شىعادى. اقىن اعاسى ءوز ادەتىمەن قانداسىنىڭ حال-جاعدايىن سۇراي كەتەدى. سويتسە، سەرىك باهادۇرىڭىز ارعى بەتتەگى ازىن-اۋلاق مالىن، باسپاناسىن، تيەسىلى جەرىن ساتقان دا، قازاقستانىم قايداسىڭ دەپ تارتىپ وتىرعان. كەلگەسىن الماتىنىڭ ماڭايىنداعى اۋىلداردىڭ بىرىنەن قولدا بار قاراجاتىنا مال قامايتىن قورا-قوپسىسى بار ءۇش بولمەلى جەر ءۇي ساتىپ الادى. كوشى-قون جاعىنان بەرەتىن كۆوتاسىن اپەرەم دەگەن دەلدالدار مىڭ دوللارىن الىپ، الداپ كەتەدى. ءارى قارايعى جەردە تىرشىلىگىنىڭ تۇرالاڭقىراپ تۇرعانىن ايتادى. ءسوزى پىسىق، جانارى وت شاشقان، ەڭسەگەي بويلى جىگىتكە قاراپ، جانى اشىڭقىراسا كەرەك، ەسەنعالي اعا ءبۇي دەيدى.

- سەرىك باتىر، سەن ساسپا، بىلاي ىستە: مەن ساعان ەلۋ باس قازاقى ساۋلىق الىپ بەرەيىن. سەن سونى باق، تۋدىر. ءۇش جىلدان كەيىن سول ەلۋ قويىمنىڭ باسىن ءدىن-امان وزىمە قايتارساڭ بولعانى. ال، وسى ارالىقتا وسەتىن ءتولىن ءوزىڭ پايدالان. جاقسى باقساڭ، ءبىر قورا قوي ايداپ شىعا كەلەسىڭ ءالى-اق!

ەسەپتەپ كورسە، ەلۋ قويدىڭ قۇنى ەسەنعالي اعانىڭ شەتەلگە، ايلاپ جۇرگەننىڭ وزىندە، ەكى-اق رەت شىعىپ كەلۋىنە كەتەتىن سوما ەكەن.

ۋادە ورىندالادى. اياق استىنان ەلۋ قويلى بولعان سەرىك ەكى ءناسىلدى قوشقار ساتىپ الادى. كەلەسى كوكتەمدە ەلۋ ساۋلىق جالقىلاتىپ، ەگىزدەتىپ تۇگەل قوزىلايدى. ەركەگىنىڭ ءبارىن ساتىپ، سويىپ، تۇرمىسىتىق قاجەتىنە جۇمسايدى. اسقان تيىن-تەبەنىنە انالىق الىپ، قوراسىنا قوسادى. ەكىنشى جىلى 70-80 باس تولدەيدى. سوڭعى جىلى ءجۇزدىڭ ۇستىندە ساۋلىق قوزى ەرتەدى. كانىگى مالشى مال باسىن ۇيرەنشىكتى ادىسپەن رەتتەپ وتىرادى... وسىلايشا، ءۇش جىل وتكەن سوڭ، ءدال قوڭىر كۇزدە ءىنىسى ەساعاسىنا:

- اعا، كەلىپ قويلارىڭىزدى الىپ كەتىڭىز. - دەپ تەلەفون سوعادى.

ەسەنعالي بارسا، ءبىر تۋ قويدىڭ باسى كەسىلىپ، قازانعا بىلقىتىپ ەت اسىلعان. سول ماڭداعى كورشى-قولاڭ تايىل-تاياعى قالماي تۇگەل جينالعان. ەسىك الدىنداعى اعاش كولەڭكەسىنە كىلەم جايىلىپ، كورپە توسەلىپ، قوس-قوستان قۇس جاستىق قويىلعان. ات شاپتىرىم ەتىلىپ، اسپا-توك داستارقان جايىلعان...

قاراسا، ەسەنعاليعا دەپ بولىنگەن مالدىڭ قاراسى ەلۋ تۇياقتان الدەقايدا كوپ. كورسەڭ، كوزىڭ تۇناتىن كىلەڭ ءبىر ارقارداي ساۋلىقتار، ەلىكتەي توقتىلار. ماڭىنا جۋىتپاي، اسپانعا سەكىرەدى.

سويتسە، سەرىگىڭ دە اعاسىنا تارتقان ەردىڭ ەرى ەكەن. ءار جىلى تۋعان تولدەن ون بەسىن ارنايى ىرىكتەپ الىپ، بولەك ەن سالىپ، ەساعاسى بەرگەن ەلۋ قويعا قوسىپ وتىرعان. ءسويتىپ، ەسەنعاليدىڭ ەلۋ قويى مەجەلى مەزگىلدە توقسان بەس باس بولىپ قايتارىلماقشى ەكەن.

ءدال وسى تۇستا سەرىكتىڭ ۇيىندەگى ەساعاڭنىڭ كەلىنى تۇرىپ:

- ءاي، سەرىك، بىلە بىلسەڭ، ەسەنعالي اعا بىزگە اتاجۇرتتا اللا جولىقتىرعان قىدىر بابا بولدى عوي! ول كىسى نۇرمۇحامەت دەگەن جيەن ۇلىم بار دەگەن وتكەندە. سوعان اتاپ تاعى بەس توقتىعا ەن سال. سونىمەن دوڭگەلەك ءجۇز باس ەتىپ، راحمەتىمىزدى ايتىپ، قايتارايىق اعاعا. ءوز مالىمىز دا، قۇدايعا شۇكىر، جۇزدەن اسىپ جىعىلدى عوي، انە!» - دەپتى.

مىنە، قىزىق! «الاعان قولىم - بەرەگەن»، «بىرەۋدىڭ جاياسىن جەسەڭ، ءوزىڭنىڭ ۇشاڭدى سايلا» دەگەندى زەردەسىنە توقىپ وسكەن ناعىز قازاق وسىنداي بولادى!

قوجايىننىڭ ارتىق مال المايمىن دەپ ازار دا، بەزەر بولعانىنا قويشى جىگىت ءتىپتى كونبەيدى.

قانداسىنىڭ قوراسىنا مال ساپ بەرەم دەپ جۇرگەندە، ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ ءوزى، ويلاماعان جەردەن، 100 قويدى ايداپ شىعا كەلەدى.

سودان نە ىستەدى دەيسىز عوي؟

ەساعام باسقا باتانى جاسايدى. ەتتەن اسايدى. ەرسىلى-قارسىلى ىستىق لەبىزدەر، اق تىلەكتەر ايتىلادى. سوسىن سول سەرىككە بەرگەن شارتپەن 100 باس قويىن سوندا كوشىپ كەلگەن ەكى قانداسىنا ەلۋ-ەلۋدەن تاعى ءبولىپ بەرەدى دە، الماتىعا قايتادى. ارادا زىمىراپ جانە ءۇش جىل وتە شىعادى. بۇل جولى بارسا، باياعىداي ەمەس، ەكى جەردە قازان اسىلىپ، ەكى توردە داستارقان جاسالعان. قويشىلاردىڭ قوراسىندا ەسەنعاليعا دەپ ءبولىپ قويعان ەكى ءجۇز تۇياق تۇر دەيدى ماڭىراسىپ.

ەندى نە ىستەدى دەيسىز عوي ەساعا؟

ەندى 200 قويدى ەلۋ-ەلۋدەن تورتكە بولىپ، باياعى ادىسپەن جاڭا كوشىپ كەلگەن ءتورت وتباسىنا ساناپ وتكىزەدى دە، بۇيىرعان دامنەن اۋىز تيىپ، جولعا تۇسەدى...

- جاقىندا بارىپ، كورىپ كەلدىم. كەلەسى جىلى، اللا امانشىلىعىن بەرسە، سول ەكى ءجۇز ساۋلىق ءتورت ءجۇز بولىپ قايتقالى تۇر. مەن ول مالدى قايدا اپارام، قيدىم سول اعايىندارعا. باسقاسىن قويشى، شەتتەن كەلەتىن تۋىستاردىڭ ەڭبەككەرلىگى، توزىمدىلىگى ءوز الدىنا، ادالدىعىنا، كىسىلىگىنە، جومارتتىعىنا ءدان ريزا بولدىم. مالشىنى جانە تاۋىپ قويدىم، ەندى سەگىز وتباسىعا تاعى ءبولىپ بەرەم سول ءتورت ءجۇزدى. باعام دەسەڭدەر، اۋىتجان، مىنا بىلىسبەك ەكەۋىڭە دە ەلۋدەن قوي بەرەيىن. -دەيدى ەساعام ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتە كۇلىپ...

- مۇنداي كومەكتى ۇكىمەت ەكەش ۇكىمەت تە جاساعان جوق شەتتەن كەلگەن قانداستارىنا. مىناۋىڭىز تۋرا مەملەكەت ءوزى قولعا الىپ، كەشەندى باعدارلاما ەتىپ، ۇزاق مەرزىمگە جالعاستىراتىن شارۋا عوي!.. - دەيمىن مەن تاڭ قالىپ.

- راس، ەسەنعالي اعا، ەرلەگەن ەكەنسىز! - دەيدى بىلىسبەك دوسىم دا جاستى كوزىن ءسۇرتىپ جاتىپ. -بىزگە بەرمەي-اق قويىڭىز، سول اۋىلدان كەلەتىن وتباسىلارعا كومەكتەسكەنىڭىزگە راحمەت!!!

اقىن اعامىزبەن ەستەلىككە فوتوعا ءتۇسىپ، بەتىنەن سۇيدىك. قوشتاسىپ، دالاعا شىقتىق. اباي داڭعىلىنىڭ ارعى بەتىندەگى ايالداماعا قاراي اياڭداپ بارامىز، ەسەپتەپ بارامىز:

- سەگىزدەن كەيىن، ون التى.

- ون التىدان كەيىن، وتىز ەكى.

- ودان ءارى الپىس ءتورت.

- ءبىر جۇز جيىرما سەگىز.

- ەكى جۇز ەلۋ التى.

- بەس ءجۇز ون ەكى...

- قىسقاسى، وتىز جىلدا «ەسەنعاليدىڭ ەلۋ قويى» تۇپ-تۋرا 51200 باسقا جەتەدى. قازاق كوشى وسى بەتى توقتاپ قالماسا، 1024 وتباسى قوراسىنان ەلۋدەن «شوپان اتا» تۇلىگىن ورگىزەدى دەگەن ءسوز، بىلىسبەك!..

ال، وتىز جىلدا قانداستارىمىزدىڭ قوراسىندا وسىمنەن قالعان قويدىڭ سانى قانشا باسقا جەتەتىنىن ەسەپتەۋگە بىلىسبەك ەكەۋمىزدىڭ شولاق ارفيمەتيكامىز، شىنى كەرەك، جەتىڭكىرەمەدى. ءبىراق، تۇگىن تارتساڭ، مايى شىعاتىن جەتىسۋدىڭ ساي-سالاسى قالايدا مىڭعىرعان مالعا تولارى داۋسىز. بۇدان ارتىق نە كەرەك الىستان كەلگەن اعايىنعا!!!

امان بولسا، ەساعام سەكسەن التى جاسقا كەلەدى ەكەن ول كەزدە. ءيا، كۆوتا بولسا توقتاتىلدى. ورالمان باۋىرلار، ەندى نە ىستەيدى، ازىرشە سول ەسەنعاليدىڭ ەلۋ قويىمەن ىلدالدالاي تۇرسىن. مىنە، «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى جاسالدى عوي جاقىندا، ەلىمىز سوناۋ ەكى مىڭ ەلۋىنشى جىلعا قاراپ وتىرماي، وتىز-اق جىلدا دامىعان وتىز ەلدىڭ بولماسا دا، وتىز ءبىر نە وتىز ەكى ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلادى. ويتكەنى قازاقستاننىڭ دامۋ قارقىنىنىڭ ۇشقان قۇستان دا تەز ەكەنىن كەشەگى «قازاقستان-2030» شىنداپ دالەلدەپ بەرگەن جوق پا؟! ءسويتىپ، ەسەنعالي اعام توقسانعا تاياعاندا ۇكىمەتىمىز دە ەس-اقىلىن جيىپ، وڭ-سولىن تانىپ، شەتتە دە قازاقتارىمىز بار ەدى-اۋ دەپ كوز قىرىن ءبىر سالاتىن شىعار!؟ باسىن باستاپ، وسىناۋ جەرگە دەيىن اكەلگەن، جەمىسىن بەرگەن ەسەنعالي كاريانىڭ دايىن «باعدارلاماسىن» قازاق ۇكىمەتى ەپتەپ ءوز قولىنا الا باستايتىن بولار. اللا سوعان امان جەتكىزسىن!

اۆتورى: اۋىت مۇقيبەك

دەرەككوز: Abai.kz (2013 - جىل)