«ىلە- بالقاش» رەزەرۆاتىندا ەكى جولبارىس جەرسىندىرىلىپ جاتىر
استانا. قازاقپارات - 2010 -جىلى رەسەيدىڭ سانكت- پەتەربۋرگ قالاسىندا وتكەن جولبارىستاردى قورعاۋ جونىندەگى ءبىرىنشى حالىقارالىق فورۋمدا بارلىق جولبارىس ارەالى بار ەلدەر 2012 -جىلعا دەيىن جابايى تابيعاتتاعى جولبارىستار سانىن ەكى ەسە كوبەيتۋگە (شامامەن 3000 باسقا) كەلىستى، ال قازاقستان ۇكىمەتى ەلدە جولبارىستى قايتا قونىستاندىرۋ جۇمىستارىنىڭ باستالعانىن رەسمي تۇردە جاريالادى.
قازاقستان، رەسەي جانە شۆەيتساريانىڭ بىرلەسكەن ەكسپەديتسياسىنىڭ ناتيجەسىندە، دۇنيەجۇزىلىك جابايى تابيعات قورى (WWF) جوباسى اياسىندا تۇران جولبارىسىن ورتالىق ازيادا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ەڭ قولايلى ورىن رەتىندە بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋى، ەسىل وزەنىنىڭ اتىرابى مەن ونىڭ شىعىس جاعالاۋى تاڭدالدى.
تۇران جولبارىسىنىڭ پوپۋلياتسياسىنىڭ تىعىزدىعى (جولبارىسقا اڭشىلىق ناتيجەلەرى مەن جانۋارلاردىڭ كەزدەسۋى تۋرالى جاناما تاريحي دەرەكتەر بويىنشا) امۋر جولبارىسىنىڭ تىعىزدىعىنان ايتارلىقتاي جوعارى بولدى جانە ءۇندىستانداعى جولبارىستاردىڭ تىعىزدىعىنا جاقىن. بۇل بالحاش وڭىرىندە كەمىندە 100 جولبارىس پوپۋلياتسياسىن قۇرۋ مۇمكىندىگىن باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، بۇل بۇگىنگى تاڭدا ساقتالعان توپتاردان الدەقايدا كوپ. سوندىقتان، جولبارىستىڭ بالحاش وڭىرىندە قالپىنا كەلۋى جولبارىستاردى قالپىنا كەلتىرۋ باعدارلاماسىنا ماڭىزدى ۇلەس قوسادى.
2010-2015 -جىلدار ارالىعىندا قازاقستان، رەسەي جانە باسقا ەلدەردىڭ جەتەكشى ساراپشىلارى ح ت ق و (حالىقارالىق تابيعاتتى قورعاۋ وداعى) جانۋارلار توبىنىڭ كەلىسىمىمەن قازاقستاندا جولبارىستى قايتا اكەلۋ باعدارلاماسىن ازىرلەدى. باعدارلاما شەڭبەرىندە باستاپقى پوپۋلياتسيانىڭ 3 ىقتيمال كوزى قاراستىرىلعان:
جابايى تابيعاتتاعى جولبارىستار؛
كونفليكتى جولبارىستار، سونداي-اق جالعىز قالعان تابيعاتقا بەيىمدەلگەن جولبارىس بالالار؛
زوولوگيالىق پاركتەردە وسىرىلگەن، تابيعاتقا بەيىمدەلگەن جولبارىس بالالار.
2015 -جىلدىڭ ماۋسىمىندا جاريالانعان زەرتتەۋ ناتيجەسىندە بارلىق كونتينەنتالدى جولبارىستار ءبىر پودۆيدكە، ياعني Panthera tigris tigris-كە جاتاتىنى تانىلدى. وسى پودۆيد 2021 -جىلى قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگىزىلدى.
«امۋر» جانە «تۇران» اتاۋلارى قازىرگى ۋاقىتتا عالىمدار مەن حالىقارالىق تابيعاتتى قورعاۋ وداعىمەن (ح ت ق و) ەكولوگيالىق فورمالار نەمەسە گەوگرافيالىق پوپۋلياتسيالار رەتىندە قاراستىرىلىپ، جەكەلەگەن جانۋار تۇرشەلەرى رەتىندە سانالمايدى.
سوندىقتان، رەينترودۋكتسيادان كەيىن قازاقستانعا كوشىرىلگەن امۋر پوپۋلياتسياسىنىڭ جولبارىستارى، تۇراقتى پوپۋلياتسيانى قالىپتاستىرعان جاعدايدا، اۋماقتىق بەلگى بويىنشا تۇران پوپۋلياتسياسىنىڭ جولبارىستارى بولىپ اۆتوماتتى تۇردە سانالادى.
قازىرگى ۋاقىتتا جولبارىستاردى رەينترودۋكتسيالاۋ باعدارلاماسى نيدەرلاندتان «ىلە- بالقاش» رەزەرۆاتىنا امۋر جولبارىستارىنىڭ كەلۋىمەن ماڭىزدى كەزەڭگە جەتتى. بۇل ماڭىزدى قادام باعدارلاما ماقساتىنا - جولبارىستاردىڭ تاريحي مەكەنىندە پوپۋلياتسياسىن قالپىنا كەلتىرۋگە جاقىنداتادى.
جىلدار بويى WWF پەن قازاقستان اراسىنداعى تىعىز ىنتىماقتاستىقتىڭ ارقاسىندا ەكى امۋر جولبارىسى «ىلە- بالقاش» مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆاتىنا نيدەرلاندتاعى «سۆياتوگو لۆا» جابايى جانۋارلاردى ساقتاۋ ورتالىعىنان (Stichting Leeuw) جەتكىزىلدى. بۇل وقيعا ەكوجۇيەنى قالپىنا كەلتىرۋ جانە جوعالعان بيوارتۇرلىلىكتى قايتارۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادام بولدى. باعدارلامانى ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار الەمى كوميتەتى WWF جانە بۇۇدب- نىڭ قولداۋىمەن جۇزەگە اسىرۋدا. بوگدانا مەن كۋما «ىلە- بالقاش» رەزەرۆاتىنداعى WWF تىڭ ارنايى قۇرىلعان ۆولەرلىك ورتالىعىندا ءومىر ءسۇرىپ، كەيىن ولاردىڭ ۇرپاعىن تابيعاتقا جىبەرۋ جوسپارلانۋدا.
«وسىدان شامامەن 15 جىل بۇرىن، 2010 -جىلى وتكەن جەر بەتىندە جولبارىستاردى ساقتاپ قالۋ ماسەلەلەرى بويىنشا العاشقى حالىقارالىق فورۋمدا قازاقستان مىسىقتۇقىمداس جابايى جىرتقىشتى ەلىمىزدىڭ تابيعاتىنا قايتا ورالتۋعا دايىن ەكەندىگىن حابارلاعان بولاتىن. ارادا جەتى جىل وتكەننەن كەيىن قازاقستان، رەسەي جانە باسقا دا ەلدەردىڭ عالىمدارىنىڭ تىنىمسىز ەڭبەگى ناتيجەسىندە ەلىمىزدە جولبارىستى قايتا جەرسىندىرۋدىڭ بىرەگەي باعدارلاماسى ازىرلەندى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا الاڭى 415 مىڭ گەكتار جەردى قامتيتىن «ىلە- بالقاش» رەزەرۆاتىن قۇرۋدان باستاپ وڭتۇستىك بالقاش ماڭى ەكوجۇيەسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە دەيىن ۇلكەن جۇمىس اتقارىلدى. قازىرگى تاڭدا ءبىز كوپ ەڭبەكتى تالاپ ەتەتىن جۇمىستىڭ جانە قىزمەتكەرلەرىمىزدىڭ ءوز ىستەرىنە ادالدىعىنىڭ ناتيجەسىن كورىپ وتىرمىز. قازاقستانعا العاشقى جولبارىستار جەتكىزىلدى جانە وسى اتاۋلى وقيعا باعدارلاما مىندەتتەرىنىڭ ءساتتى ورىندالعانىن راستايدى»، - دەدى ءوز سوزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترى ەرلان نىسانبايەۆ.
جولبارىستاردىڭ ۇرپاقتارى جابايى تابيعاتقا جىبەرىلۋى كۇتىلۋدە، بۇل تۇرشە قازاقستاندا 70 جىلدان استام ۋاقىتتان كەيىن قايتا پايدا بولايىن دەپ وتىر. بۇل جولبارىستار پوپۋلياتسياسى مەن ايماقتىڭ بيوارتۇرلىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋدە ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
«WWF- تا بىرنەشە ونداعان جىلدار بويى جۇرگىزىلگەن جۇمىستان كەيىن وسى جوبا - مەن ەڭبەك سىڭىرگەن ەڭ ەرەكشە جوبالاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. وسىدان 15 جىل بۇرىن جابايى تابيعاتتا جولبارىستار مۇلدەم جويىلىپ بارا جاتقان كەزدە مۇنداي جوبا ىسكە اسىرىلادى دەپ ويلاعان؟ بۇل جوبا -جاي عانا جولبارىستارمەن جۇرگىزىلگەن اسەرى مول جۇمىس ەمەس. ءبىز جويىلىپ بارا جاتقان جىرتقىشتى ساقتاپ قالۋمەن شەكتەلمەي، سونىمەن قاتار ارىپتەستەرىمىزبەن بىرلەسە وتىرىپ تۇتاس ەكوجۇيەنى قالپىنا كەلتىرەمىز، بۇل وسى جەرلەردە ءومىر سۇرەتىن ادامدارعا وراسان زور ەكولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك پايداسىن تيگىزەدى. بىرنەشە جىل بويعى جۇمىستىڭ وسىنداي ناتيجەگە جەتكىزۋى فاكتىسى بۇكىل الەم بويىنشا تابيعات پەن جويىلىپ بارا جاتقان تۇرلەردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە بولاتىنى تۋرالى ءۇمىت ۇيالاتادى»، - دەيدى WWF نيدەرلاندتىڭ جابايى تابيعات جونىندەگى ساراپشىسى گەرت پولەت.
اعىمداعى جىلدىڭ جازىنىڭ باسىندا WWF قولداۋىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇيەسى كوميتەتى مەن نيدەرلاندىنىڭ سۆياتوي لۆا ورتالىعى اراسىندا مەموراندۋم جاسالدى. مەموراندۋمدا 2 جولبارىستى اقىسىز بەرۋ جانە ولاردى قازاقستانعا جەتكىزۋ تۋرالى كەلىسىم بولدى، ال ولاردىڭ ۇرپاقتارىن جابايى تابيعاتقا قايتا جىبەرۋ ءۇشىن ودان ءارى ءوسىرۋ كوزدەلدى.
«نيدەرلاند ورتالىعىمەن اراداعى مەموراندۋم قازاقستاندا جولبارىستاردى ءوسىرۋ ماقساتىندا بىرلەسكەن ءونىمدى جۇمىستىڭ باستاماسىنا جول اشتى. ول ەلىمىزدە بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاپ قالۋ جانە قايتا الپىنا كەلتىرۋ جولىندا ماڭىزدى قادامعا اينالدى. سونىمەن قاتار، بۇل قۇجات تابىستى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ ۇلگىسىن پاش ەتەدى. «ىلە- بالقاش» رەزەرۆاتىنىڭ قارىشتى دامۋى، قايتا جەرسىندىرۋ باعدارلاماسىنىڭ بارلىق بەلگىلەنگەن جوسپارلارىنىڭ ناقتى ىسكە اسىرىلۋى جانە حالىقارالىق ارىپتەستەردىڭ قولداۋ كورسەتۋى بولاشاقتاعى ەكولوگيالىق باستامالارعا جانە ەلىمىزدىڭ تابيعاتتى قورعاۋ سالاسىنداعى جەتىستىكتەرىنە سەنىمدى نەگىز قالىپتاستىرادى»، - دەپ اتاپ ءوتتى ق ر ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى دانيار تۇرعامبايەۆ.
«ءبىز ءوز ورتالىعىمىزداعى بارلىق اڭداردىڭ بولاشاعى جاقسى، مۇمكىندىگىنشە ولاردىڭ تابيعي تىرشىلىك ورتاسىنا بارىنشا جاقىن بولۋى ءۇشىن بارىمىزدى سالۋعا تىرىسامىز. ءبىزدىڭ ۇيىمىمىزدىڭ باستى ارمانى - جولبارىستاردىڭ بۇرىن وزدەرى مەكەندەگەن قازاقستانعا قايتا ورالۋى باعدارلاماسىنا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋ»، - دەيدى Lion Foundation قورىنىڭ ديرەكتورى روبەرت كريۋيفف.
وسى دەمالىس كۇندەرى جولبارىستار تۇراقتى كۇزەتشىلەردىڭ باقىلاۋىمەن جاڭا ۇيىنە جۇك ۇشاعى مەن ۆەرتولەت ارقىلى ارنايى ترانسپورتتىق كونتەينەرلەردە جەتكىزىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا ولار «ىلە- بالقاش» رەزەرۆاتىنىڭ قورىقتىق ايماعىنىڭ شەكاراسىندا ورنالاسقان كىشى ۆولەردە اككليماتيزاتسيادان وتۋدە. بىرنەشە اپتادان كەيىن ولاردى كەڭىرەك ۆولەرلەرگە شىعارادى.
بۇل اتاۋلى جانە تاريحي وقيعا - قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ WWF جانە بۇۇدب قولداۋىمەن ىلە- بالقاش ساعاسى ەكوجۇيەسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جانە وڭىردە جولبارىستاردى جەرسىندىرۋ بويىنشا ءورشىل باعدارلاماسىنىڭ ءبىر بولىگى. ورتالىق ازيادا بۇل جىرتقىشتار 70 جىلدان استام بۇرىن جويىلىپ كەتتى جانە بۇگىنگى تاڭدا بۇكىل الەم وسىنداي سالتاناتتى وقيعانىڭ كۋاگەرى بولىپ وتىر. جولبارىستاردى جەرسىندىرۋ ولاردىڭ تاريحي وتانىنا قايتا ورالۋىنا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تۇراقتى ەكوجۇيەنى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ماڭىزدى قادام بولىپ سانالادى، بۇل ادامدارعا عانا ەمەس، ەلدىڭ تابيعاتىنا دا ۇلكەن پايداسىن تيگىزەدى. بۇل جوبا بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاپ قالۋ جانە ەكولوگيالىق تەپە- تەڭدىكتى قولداۋ ءۇشىن عالامدىق كۇش- جىگەر سالۋدى بىلدىرەدى - دەيدى WWF ەۋروپا جانە سولتۇستىك افريكا ەلدەرى جونىندەگى وڭىرلىك ديرەكتورى ادجاي باراي.
اۋقىمدى جوبانى ىسكە اسىرۋ كەزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ نيدەرلاندىداعى ەلشىلىگى بەلسەندى كومەك كورسەتتى.
اۆتور
ەربول جانات
