تۇركىستاندىق وزبەكتەر ءتۇبىن قازاقتىڭ رۋلارىمەن نەگە اتايدى؟
بۇگىندە وڭتۇستىك اتىرابىندا قونىستانعان 600 مىڭ وزبەكتىڭ باسىم بولىگى قازاققا جات ەمەس، ءتۇبى بىرگە تۋىسقان باۋىر.
- تۇركىستاننىڭ توڭىرەگىندەگى 25 شاعىن قالاشىقتاردى بىرنەشە رەت زەرتتەدىم. تۇرعىلىقتى حالقىمەن سويلەسسەڭىز، ءوزىن وزبەكپىن دەيتىندەردىڭ كوبىسى ءتۇبىن ءۇيسىن، ارعىن، نايمانمىن دەپ، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ىشىندەگى رۋلارىمەن اتايدى، - دەيدى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جامبىل ارتىقبايەۆ.
- كەڭەستىك كەزەڭدەگى زەرتتەۋلەر قوعامدىق تۇسىنىكتى كوشپەلى جانە وتىرىقشى دەگەن ەكى تاپقا ءبولىپ تاستاپ، ءبىر-ءبىرىن اتا جاۋ ەتتى. شىن مانىندە، ولاي ەمەس، ەكى وركەنيەت ءوزارا توننىڭ ىشكى باۋىنداي تىعىز بايلانىستا. ءبىرىنسىز-ءبىرى ءومىر سۇرە المايدى، قازاق دالاسىندا كوشپەلى دە، وتىرىقشى دا حالىقتار تىرشىلىك كەشتى. الىس-بەرىس پەن ساۋدا-ساتتىق ەكەۋىن دە مىقتاپ بايلانىستىرعان. ءوزىڭىز ويلاڭىز، ۇلى جىبەك جولى توقتاعاننان كەيىن، كوپتەگەن كوشپەلى ەلدەر ساۋدا-ەكونوميكالىق جاعىنان تاۋار، زات الىپ، مالىن ساتۋ ءۇشىن وتىرىقشى تۇرعىنداردى ىزدەپ، رەسەيگە تاۋەلدەنە ءتۇستى.
قاراڭىز، قاسىم، ەسىم، تاۋكە، ابىلاي حاندار تاشكەنت، سوزاق، تۇركىستان ت.ب. قانشاما قالالار ءۇشىن سوعىستى باس پايدا ءۇشىن نەمەسە وزگە ۇلتتاردى جويۋ، تالقانداۋ ماقساتىندا جۇرگىزگەن جوق قوي. ولار ءوزىمىزدىڭ شاهارلار، كوشپەلى ءومىردى قىزدىرىپ، جانداندىرىپ وتىرعان ورتالىقتاردى ساقتاپ قالۋعا ۇمتىلدى. ەگەر قۇستىڭ قوس قاناتى سەكىلدى وتىرىقشى ورتالىقتاردان ايىرىلسا، كوشپەلىلەردىڭ دە كۇش-قۋاتى، ءال-اۋقاتى كەمي بەرەدى. كورشى تاراپتان دا ازداعان وزبەكتەر كەلگەن شىعار، ءبىراق وتىرىقشىلدىققا بەيىمدەلگەن قازاقتار ءوز جەرىندە ءجۇرىپ وزگەرىسكە ۇشىرادى. ءبىراق قانشاما عاسىر وتسە دە قازاقتىڭ گەنەتيكالىق بولمىسىنا ساي ءتۇبىن، رۋىن ۇمىتپادى. ال كەيىن بارلىعىمىز وتىرىقشىلدانعان كەزىندە الگىلەردى «سارتتار، وزبەكتەر» دەپ، كەۋدەسىنەن كەرى يتەرىپ ءجۇرمىز، بۇل دۇرىس ەمەس، ولاردى باۋىرىمىزعا تارتۋ كەرەك. سەبەبى ءتۇبى بىزدەن شىققان عوي.
عالىمنىڭ ويىنشا، قازاق تاريحىندا نەگىزىنەن قالماقتار مەن جوڭعارلار باسقىنشى، جاۋىز رەتىندە سيپاتتالادى. وعان حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى «اتاڭا نالەت، ءيت قالماق» دەپ باستالاتىن تالاي-تالاي جىرلار مەن اڭىزداردىڭ ايقىن دالەل ەكەندىگى ەلدىڭ بارلىعىنا بەلگىلى. ال ولاردىڭ تاريحى مەن جىرلارىندا قازاقتاردىڭ قالاي سيپاتتالاتىنىنا ءۇڭىلىپ كوردىك پە؟ قالماقتاردىڭ داستاندارى مەن وتكەنىن باياندايتىن وقيعالاردا ءبىزدى جەككورىنىشتى ەتەتىندەي وعاش مالىمەتتەر جوق ەكەن. قايتا، ولاردىڭ بىزگە ۇقساسا جەرلەرى كوپ، تىپتەن جىلقىعا قاتىستى اتاۋلارى مەن تەرميندەرى بىردەي. ەسەسىنە، قىرعىزدىڭ جىرلارىندا ۇلتىمىزدىڭ جاماناتتى تۇستارى اياۋسىز ايىپتالادى. دەگەنمەن تاريحتى جاڭادان زەردەلەۋ كەزىندە ونىڭ بارلىعىن دا ەسكەرۋىمىز كەرەك.
- قازىر قوعامدا مىلتىقسىز مايدان ءجۇرىپ جاتىر - دەيدى، مەملەكەتتىك تاريح ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى امانكەلدى قاشقىنبايەۆ. تىپتەن ۇلتىمىزدىڭ تاريحىن جوققا شىعاراتىن پىكىرلەر مەن ماقالالار دا جازىلىپ ءجۇر. وعان نەگىزىنەن قۇداي قوسقان كورشىمىز، ورىس عالىمدارى قالام تارتادى. «الاقاننان جەم جەپ ۇيرەنگەندەر ەندى قولدى تىستەۋگە كوشتى» دەپ، قىجىرتاتىن دا پىكىرلەردى وقىدىم. «قازاقتا مەملەكەت تە، كاسىبي باسقارۋ ورتالىعى دا بولماعان» دەگەن سىڭارجاق پىكىردى تاڭۋشىلار مەن تاراتۋشىلاردىڭ تۇپكى ويى دا بەلگىلى عوي. ءبىراق وسىنداي دالەلسىز پىكىرگە تويتارىس بەرۋگە كەلگەندە ارىپتەستەرىمىز ءۇنسىز قالا بەرەدى. شىنى كەرەك، دارىنسىز ءهام جاۋاپسىز جانداردىڭ اسا جاۋاپتى سالاعا ورىنسىز كيلىگۋىنىڭ كەسىرى مە، الدە وتپەلى كەزەڭدەگى قۇبىلىس پا، سالادا جۇيەسىزدىك پەن جونسىزدىك بەلەڭ الدى.
تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، تاريحي فيلوسوفيا مەن تاريحي پسيحولوگيا پاندەرىن ەنگىزىپ، مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا تەرەڭدەتە وقىتقان ءجون. ارنايى سايت، جۋرنال اشىپ، قۇندىلىقتارىمىزدى قوعامعا تانىستىرىپ وتىرۋدى جولعا قويۋ كەرەك. وتكەندى ەكشەپ، ەلدىڭ تانىمىن وياتاتىن تەك تاريحقا ارنالعان تەلەارنا اشىلسا قانەكەي! بىردە ايگىلى ناپولەون «تاريحتى ءبىز جاسايمىز، بۇلدىرەتىن تاريحشىلار» دەپ نالىعان ەكەن. ءيا، ونداي ولقىلىقتى وزگەلەرمەن قاتار قازاق تا باستان كەشتى. دەگەنمەن بىزگە دە ءدال قازىر بۇلدىرگەن، بۇلىنگەن قۇندىلىعىمىزدى قايتا قاراپ، تۇزەتۋگە مۇمكىندىك تە، ۋاقىت تا تۋدى. ەندەشە، ىسكە ءسات!
بەيسەنباي داۋلەت ۇلى، استانا قالاسى
«ايقىن» گازەتى. 2013
