تۇركيانىڭ كونيا قالاسىندا قازاق مادەنيە ورتالىعىنىڭ جاڭا عيماراتى مەن «اباي ءۇيى» اشىلدى
استانا. KAZINFORM - ۇلى كوش… 70 جىل بۇرىن باستالعان تاريح…گيمالاي اسىپ، پاكىستان، ءۇندىستاندى ارتقا تاستاپ، دارحان دالانىڭ اسقار تاۋىن، مۇحيت- تەڭىزدەرىن كەشىپ وتكەن وتانداستارىمىزدىڭ سوڭعى تابان تىرەگەن جەرى - تۇركيا رەسپۋبليكاسى بولدى.
كوشتىڭ ۇزاق، اۋىر، ءتىپتى ازاپتى ساپارىنان كەيىن انادولى جەرىنىڭ قاق ورتاسىنداعى يسميل اۋدانى - قازاقتار كوپ شوعىرلانعان قاسيەتتى مەكەنگە اينالدى. 1955 -جىلى تۇركيا ۇكىمەتى يسميلدىڭ شىعىس بولىگىندە ۇيلەر سالىپ، ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋ ءۇشىن بەلگىلى مولشەردە جەر بەرگەن بولاتىن.
يسميلدە تۇراقتاعان قازاقتار العاشىندا قينالدى، جەرگىلىكتى حالىق وڭاي قابىلدامادى. ءتىپتى ولاردى «كوشپەندىلەر» دەپ اتاعان. سول توڭىرەكتە سالىنعان مەكتەپتىڭ ءوزى «يمميگرانتتار مەكتەبى» دەپ اتالعان ەكەن. ۋاقىت وتە كەلە قازاقتار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىن، سالت- ءداستۇرىن، ادەت- عۇرپىن ۇيرەنىپ، ءسىڭىسىپ كەتەدى. قازاق بالالارى يسميل كوشەلەرىندە ويىن ويناپ، اۋاسىن جۇتىپ، نۋىنا اۋناپ ءوستى. حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى تەرى ساۋداسىمەن اينالىسقاندىقتان، ىستانبۇلمەن ساۋدا بايلانىس كوپىرى ورنادى.. 1990 -جىلدارى يسميلدەن كوپشىلىگى ىستانبۇلعا، ەۋروپاعا قونىس اۋداردى. قازىرگى تاڭدا رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، يسميل اۋدانىندا العاشقى جىلدارمەن سالىستىرعاندا قازاق دياسپوراسىنىڭ سانى ازايعان.
ەكونوميكالىق جاعدايى جاقسارعان قازاق دياسپوراسىنىڭ ءۇشىنشى بۋىن وكىلدەرى ۋاقىت وتە ۇلتتىق سالت- داستۇرلەرى مەن ادەت- عۇرىپتارىنان الشاقتاپ، ءارتۇرلى مادەنيەتتەرگە ەلىكتەپ، قازاق جاستارىنىڭ وزگەرگەنىن بايقايدى. سول سەبەپتى اقساقالدار قازاقتىڭ مادەنيەتى، سالت- ءداستۇرى مەن ادەت- عۇرپى، تاريحى مەن ءتىلى ارقىلى جاستاردىڭ بويىنا ۇلتتىق سانا- سەزىم ۇيالاتىپ، بىرلىك پەن ىنتىماقتى نىعايتا تۇسۋدە ءبىرقاتار باستامانى قولعا الدى. سونىڭ ناتيجەسىندە تۇركياداعى قازاق دياسپوراسى تىعىز ورنالاسقان ايماقتاردا كوپتەگەن مادەني بىرلەستىكتەر مەن قوعامدىق قورلار قۇرىلدى.
بۇگىندە تۇركياداعى قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ كۇشىمەن قۇرىلعان ىستانبۇلداعى قازاق تۇرىكتەرى قورى، حوجا احمەت ياسساۋي قورى، «قازاقكەنت التاي» ۇيىمى، مانيسا قالاسىنداعى ساليحلي قازاق تۇرىكتەرىنىڭ الەۋمەتتىك ىنتىماقتاستىعى مەن مادەنيەتى بىرلەستىگى، گۇنەشلي قازاقتارى قاۋىمداستىعى، نيگدەدەگى التاي اۋىلى قازاقتارى قاۋىمداستىعى، كونياداعى يسميل اۋىلىنداعى قازاق تۇرىكتەرى مادەني جانە الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋ بىرلەستىكتەرى ءوز قىزمەتىن مازمۇندى جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى.
الەمنىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەرى وزدەرىنىڭ دياسپورا وكىلدەرىنە ەرەكشە ءمان بەرىپ، ۇلتتىق، مادەني جانە الەۋمەتتىك تۇرعىدان ۇلكەن قولداۋ كورسەتۋدە. قازاقستان رەسپۋبليكاسى دا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن شەتەلدەگى قازاقتارمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، ساباقتاستىق ورناتتى.
تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى دوستىق پەن باۋىرلاستىق بايلانىستارى ەرەكشە نىعايىپ، ەكونوميكالىق، مادەني- گۋمانيتارلىق، ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناستارى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. باۋىرلاس ەلدەر ءارقاشان ءبىر- ءبىرىن قولداپ، دوستىق پەن باۋىرلاستىقتىڭ ەڭ ەرەكشە ۇلگىسىن جەر- جاھانعا پاش ەتۋدە.
مادەني- گۋمانيتارلىق بايلانىستار اياسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇركيا رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشلىگىنىڭ باستاماسىمەن تۇرىك ەلىندە ۇلى اباي، جامبىل جابايەۆ، ءسۇيىنباي ارون ۇلىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى اشىلىپ، كوشەلەرگە، ساياباقتارعا جانە مەكتەپتەرگە قازاق عۇلامالارىنىڭ ەسىمدەرى بەرىلدى.
«وتانداستار قورى» ك ە ا ق قۇرىلعالى بەرى الىستاعى اعايىندار اراسىندا كەڭ اۋقىمدى ءھام كوپ قىرلى بايلانىس جۇرگىزىپ كەلەدى. ەتنيكالىق قازاقتار مەن وتانداستار تۇراتىن ەلدەردىڭ ۇلتتىق، مادەني جانە الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جاعدايلارىن ەسكەرە وتىرىپ، اۋقىمدى ءىس- شارالار وتكىزىپ كەلەدى.
ماۋسىم ايىنىڭ 29-جۇلدىزىندا يسميل قازاق تۇرىكتەرى جانە الەۋمەتتىك كومەك قوعامىنىڭ باستاماسىمەن، كونيا قالاسى مەن يسميل اۋدانى مەرياسىنىڭ قولداۋىمەن «يسميل قازاقتارىنىڭ مادەني ءۇيىنىڭ» رەسمي اشىلۋ سالتاناتى ءوتتى.
قازاق مادەني ورتالىعىنىڭ عيماراتىنىڭ جانە ونىڭ ىشىندە «اباي ءۇيىنىڭ» اشىلۋى قازاقستان- تۇركيا قارىم- قاتىناسىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوساتىنى ءسوزسىز.
اتالعان مازمۇندى شارادا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇركيا رەسپۋبليكاسىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى ەركەبۇلان ساپيەۆ، «وتانداستار قورى» ك ە ا ق پرەزيدەنتى دانيار قادىروۆ، كونيا مۋنيتسيپاليتەتى مەرى بەيىن حيتامي، كونيا قالاسى مەرى ۋگۋر يبراحيم التاي، قاراتاي اۋدانى مەرى حاسان كىلىدجا، يسميل قازاق تۇرىكتەرى جانە الەۋمەتتىك كومەك قوعامى باسشىسى مۋحاممەت اليم جانە تۇركياداعى قازاق دياسپورا وكىلدەرى قاتىستى. اشىلۋ سالتاناتىنا 300 دەن استام ەتنيكالىق قازاقتار مەن وتانداستارىمىز قاتىستى. انكارا، ىستانبۇل سىندى ءىرى شاھارلاردان ارنايى قوناقتار كەلدى.
سونىمەن قاتار، قازاقستاننان كەلىپ قاتىسقان ونەر مايتالماندارى شارانىڭ كوركىن اشا ءتۇستى. اتاپ ايتساق، قاراعاندى فيلارمونيا ءانشىسى مەرۋەش باشاي «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى»، ءارتىس داستان كابيلوۆ «مولدابايدىڭ ءانى»، كۇيشى نۇرداۋلەت شىلدەبايەۆ «اققۋ» كۇيىن، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، تانىمال قوبىزشى عايني بولتايەۆا «وتان انا» شىعارمالارىن ورىنداپ، قالىڭ كورەرمەننىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى. قازاق تىلىندە شىرقالعان اسەم ءان مەن كۇمبىرلەگەن كۇي - الىستاعى اعايىننىڭ رۋحىن كوتەرىپ، اتاجۇرتقا دەگەن ساعىنىش ماۋقىن باسقانداي بولدى.
اشىلۋ سالتاناتىندا ءسوز سويلەگەن «وتانداستار قورى» پرەزيدەنتى دانيار قادىروۆ: «قازاق مادەنيەتىن ساقتاپ كەلە جاتقان يسميل اۋدانى بۇگىن ەكونوميكالىق جاعىنان دا، الەۋمەتتىك- مادەني جاعىنان دا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتكەنى انىق. بۇگىنگى قازاق مادەني ورتالىعىنىڭ عيماراتىنىڭ جانە ونىڭ ىشىندە «اباي ءۇيىنىڭ» اشىلۋى قازاقستان- تۇركيا قارىم- قاتىناسىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوساتىنىنا سەنىمدىمىن»، - دەپ شارانىڭ وتۋىنە ۇيىتقى بولىپ وتىرعان ازاماتتارعا العىسىن ءبىلدىرىپ، قازاقتىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇرىنىڭ ساقتالۋىنا ۇلەس قوسىپ جۇرگەن يسميل قازاق تۇرىكتەرى جانە الەۋمەتتىك كومەك قوعامىنىنا قوعامنىڭ «ءداستۇرلى قورجىن» جوباسى اياسىندا كادەسىيلار تابىستادى.
سونىمەن قاتار، «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ»، - اباي ھاكىم ايتپاقشى، تارىداي شاشىلعان قازاقتاردىڭ باسىن قوساتىن ايتۋلى شارالاردىڭ تاريحي تامىرى تەرەڭ. «اباي باردا قازاق بار. قازاق باردا اباي بار» دەمەكشى، ق ر تۇركياداعى ەلشىلىگى، «تيۋركسوي» ۇيىمىنىڭ قولداۋىمەن «وتانداستار قورى» ك ە ا ق جاڭا عيمارات ىشىنەن «Abai Uyi» مادەني- ىسكەرلىك ءۇيىن تاپ وسى جەردەن اشۋدى ءجون كوردى. ونداعى ماقسات ۇلتتىق مۇرانى كوپشىلىككە دارىپتەۋ، شەتەلدەگى قازاقتار اراسىندا مادەني- گۋمانيتارلىق جانە ىسكەرلىك بايلانىستاردى نىعايتۋ. قازاقتىڭ ءتىلىن، ءدىنى مەن سالت- ءداستۇرىن دارىپتەيتىن «Abai Uyi» مادەني- ىسكەرلىك ورتالىعى بولاشاقتا ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني ورداسىنا اينالاتىنى ءسوزسىز.
ايتا كەتەيىك، كونيانىڭ يسميل اۋدانىنداعى «Abai Uyi» مادەني- ىسكەرلىك ءۇيى «وتانداستار قورى» تاراپىنان اشىلعان توعىزىنشى ورتالىق بولىپ سانالادى. 2019-2023 -جىلدارى ومبى، تاشكەنت، بىشكەك، كيەۆ، بەرلين، ىستانبۇل، الانيا جانە زالاح قالالارىندا اشىلعان بولاتىن.
