تۇركى ينۆەستيتسيالىق قورى قانداي جوبالاردى قارجىلاندىرادى - باعدات امىرەيەۆپەن سۇحبات
استانا. KAZINFORM - بۇگىن - تۇركى حالىقتارىنىڭ ىنتىماقتاستىعى كۇنى. وسى ورايدا، تۇركى ينۆەستيتسيالىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى باعدات امىرەيەۆتىڭ اگەنتتىك تىلشىسىنە بەرگەن ارنايى سۇحباتىن ۇسىنامىز. قور مامىر ايىندا قىزمەتىن رەسمي تۇردە باستاعان بولاتىن. باستاپقى كاپيتالى - 500 ميلليون ا ق ش دوللارى.
قور جۇمىسى ينفراقۇرىلىم، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى، اۋىل شارۋاشىلىعى، تۋريزم، IT سياقتى ءتۇرلى سالاداعى بىرلەسكەن جوبالاردى قولداۋعا باعىتتالماق.
− باعدات قۇلتاي ۇلى، ينۆەستيتسيالىق قور قۇرۋ باستاماسىن قازاقستان كوتەرگەنى بەلگىلى. مۇنى وزگە تۇركى ەلدەرى قالاي قابىلدادى؟
− دۇرىس ايتاسىز، ورتاق تۇركى ينۆەستيتسيالىق قورىن قۇرۋدى العاش رەت قازاقستان ۇسىندى جانە ونى باسقا تۇركى ەلدەرى قولدادى. ويتكەنى، تۇركى الەمىنىڭ ينتەگراتسياسى مەن بىرلىگى ءۇشىن مۇنداي قارجىلىق-ەكونوميكالىق قۇرالدىڭ قاجەتتىلىگى وتە زور.
وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، 2009-جىلى تۇركى مەملەكەتتەرى - ازەربايجان، وزبەكستان، قازاقستان، قىرعىزستان، تۇرىكمەنستان، تۇركيا، كەيىن ماجارستان دا قوسىلدى، تۇركى ۇيىمىن قۇرۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى، بۇل ۇيىم «تۇركى كەڭەسى» دەگەن اتپەن دۇنيەگە كەلدى. قازاقستان جانە باسقا دا ورتالىق ازيا ەلدەرى الەمنىڭ ماڭىزدى ۇيىمدارىنا مۇشە بولعانى بەلگىلى. سول ۇلكەن جاھاندىق ينتەگراتسيا اۋماعىندا ءبىر نارسە جەتپەي تۇرعانداي بولدى، ول - باۋىرلاس تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمى. سول تۇركى كەڭەسى كەيىنىرەك «تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى» بولىپ قايتا اتالدى. بۇگىندە ت م ۇ الەمگە تانىمال، ىقپالى ەداۋىر جانە تۇركى الەمىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن ۇيىمعا اينالدى. بۇل ۇيىمنىڭ ماقساتى - تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگىنە جۇمىس ىستەۋ، تۇركى الەمىنىڭ ينتەگراتسياسىن قامتاماسىز ەتۋ، ويتكەنى ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدىڭ باۋىرلاس تۇركى حالىقتارىنا دەگەن ىقىلاسى، كوڭىلى ەرەكشە.
وسىنداي ماقساتپەن قۇرىلعان ۇيىم ءوز مىندەتىن دۇرىس اتقارىپ جاتىر دەپ ەسەپتەيمىن. ارينە، تۇركى بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋ، تۇركى ينتەرگاتسياسىن جاساۋ ەكونوميكالىق مازمۇنسىز تولىققاندى بولمايدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ باسشىلارىمىز مەملەكەتتەر اراسىنداعى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستى نىعايتۋ، ورتاق الەۋەتىمىزدى كۇشەيتۋ، ءبىزدىڭ ءىس-قادامدارىمىزعا قارجىلاي كومەك بەرۋ ءۇشىن 2022-جىلى سامارقان سامميتىندە تۇركى ينۆەستيتسيالىق قورىن قۇرۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى. مەنى قۇرۋشى پرەزيدەنتى ەتىپ تاعايىندادى. ارينە، ۇكىمەتتەرىمىز بىرگە جۇمىس ىستەۋگە بار جاعدايدى جاساپ وتىر، ءبىراق قارجىلاي كومەك بەرمەي، ۇلكەن كۇشكە اينالا المايمىز. سوندىقتان بۇل وتە ماڭىزدى.
سودان بەرى ەكى جىلدا بۇل قوردىڭ بارلىق قۇرىلتايشىسىنىڭ قاراجاتىن دايىندادىق، بارلىق پارلامەنتتە راتيفيكاتسيا جۇمىستارىن اتقاردىق، نورماتيۆتىك قۇجاتتاردى دايىندادىق. وراسان زور جۇمىس جۇرگىزىلدى، ويتكەنى جاڭا ۇيىم قۇرۋ وڭاي ەمەس. ءوزىڭىز ايتقانداي، بيىل 18-مامىردا قور رەسمي تۇردە ىسكە قوسىلدى دەۋگە بولادى. مۇنداعى باستى ماقسات - تۇركى ەلدەرى اراسىنداعى ساۋدانى، ەكونوميكالىق قىرىمىزدى دامىتۋ، قارجىلاي ورتاق جوبالاردى قارجىلاندىرۋ، بۇل - ءبىر. ەكىنشى وتە ماڭىزدى ماقسات - باسقا ەلدەردەن، باسقا اۋماقتاردان ءبىزدىڭ ەلدەرگە ينۆەستيتسيا تارتۋ. ويتكەنى ءوزىڭىز بىلەسىز، ينۆەستيتسيا تارتۋ وڭاي جۇمىس ەمەس، بۇل جەردە كوپتاراپتىق كۇش-جىگەر كەرەك. سوندىقتان، باسقا ەلدەردە ورنالاسقان ۇلكەن قارجى ۇيىمدارىن تارتۋ ءۇشىن ءوز قولىمىزدا مىقتى قۇرال بولۋى كەرەك، باسقا ينۆەستورلار سەنەتىن قۇرال بولۋى قاجەت ەدى. وسى ينۆەستيتسيالىق قور ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزگە شەتەلدەن ميللياردتاعان ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشىن مىقتى قۇرال بولادى دەگەن سەنىمدەمىز.
− بۇعان دەيىن بەرگەن سۇحباتتارىڭىزدا قورعا يسلام دامۋ بانكى، اراب ەلدەرىنىڭ قورى سەكىلدى حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارى قىزىعۋشىلىق تانىتقانىن ايتقان ەدىڭىز. تاعى دا قانداي ۇيىمدار جانە قاي باعىتتا ارىپتەستىك ورناتۋعا نيەت بار؟
− ءبىز ءقازىردىڭ وزىندە كوپتەگەن حالىقارالىق قارجى ۇيىمىمەن جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. ارينە ءوزىمىزدىڭ كاپيتالىمىزبەن كوپتەگەن جوبالارى قارجىلاندىرۋ جوسپارىمىز بار. ءبىراق بۇل قور تەك قانا جوبالاردى قارجىلاندىرۋ ءۇشىن قۇرىلعان جوق، وعان مۇشە 7 ەلدە كوپتەگەن باسقا قورلار مەن بانكتەر جەتىپ جاتىر، مۇنداي قارجىلاندىرۋ مەحانيزمدەرى كوپ. ال ينۆەستيتسيالىق قوردىڭ ەرەكشەلىگى - تۇركى ەلدەرىنىڭ ورتاق قورى بولۋىندا، ورتاق مۇددە ءۇشىن جۇمىس ىستەۋىندە.
قازىر ءبىز الەمدىك قارجى ۇيىمدارىمەن جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز - ەۋروپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكى جوبالاردى بىرگە قارجىلاندىرۋ تۋرالى ۇسىنىستارىن ايتتى. ودان بولەك، اراب قورلارى مەن بانكتەرى بيىلعى جيىنىن استانادا وتكىزدى، بۇل - قازاقستانعا ارتىلعان ۇلكەن سەنىم. بۇل رەتتە يسلام دامۋ بانكىمەن، قاتار قورىمەن، ساۋد دامۋ قورى، كۋۆەيت دامۋ قورى، ءابۋ-دابي دامۋ قورىمەن قارىم-قاتىناس ورناتتىق. ازيا دامۋ بانكى، بەيجىڭدەگى ازيا ينفراقۇرىلىمدىق ينۆەستيتسيالار بانكىمەن جانە باسقا دا قارجى قۇرالدارىمەن تىعىز بايلانىستامىز.
بولاشاقتا كوپتەگەن ورتاق جوبا جۇزەگە اسادى دەگەن ۇمىتتەمىز، ويتكەنى ولاردىڭ الەۋەتى وتە زور. مىسالى، قاتار قورىنىڭ وزىندە 400 ميلليارد دوللار، كۋۆەيت قورىندا - 600 ميلليارد، ساۋد قورىندا - 900 ميلليارد، ءابۋ دابي قورىندا - 1 تريلليوننان استام قارجى اينالىمى بار. ارينە ولار بىرگە جۇمىس ىستەۋگە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر.
− دەمەك، قوردىڭ كاپيتالى كەلەشەكتە بىرنەشە ميلليارد دوللارعا جەتۋ مۇمكىن دەگەن باتىل بولجامعا نەگىز بار عوي؟
− دۇرىس ايتاسىز. ويتكەنى، بۇل قوردىڭ تابىستى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن، سىرتتاعى قارجى ۇيىمدارىن ىنتالاندىرۋ ءۇشىن، ولارمەن اۋقىمدى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قوردىڭ ءوز كاپيتالى ءوسۋى كەرەك. ونى ءوسىرۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز، وعان ءوزىمىزدىڭ ايقىن جوسپارلارىمىز بار. مۇشە مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى جوسپارلارىمىزدى قولداپ وتىر. جاقىن جىلدارى قور كاپيتالى 3 ميلليارد دوللارعا وسەدى دەگەن جوسپار بار.
بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اراب قورلارىمەن جۇمىس ىستەدىك، ەۋروپا بانكىمەن كەلىسسوزدەر وتكىزدىك. ۆاشينگتونداعى دۇنيەجۇزىلىك بانك تە بىرگە جۇمىس ىستەۋگە قىزىعۋشىلىق ءبىلدىردى. بۇۇ قۇرامىندا دا كوپتەگەن باعدارلامانى قارجىلاندىراتىن بىرنەشە ۇيىم بار. ءبىزدىڭ قور 7 ۇكىمەتتىڭ وكىلدىگىن الىپ وتىرعاندىقتان، ولاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ قور ارقىلى جۇمىس ىستەگىسى كەلەدى، بىزگە زور سەنىم ارتادى. ءبىز دە سەرىكتەستەرىمىزدىڭ سەنىمىن اقتايمىز دەگەن ۇمىتتەمىز.
− قور جۇمىسى باستالعالى 4-اي ءوتتى، بۇل ارالىقتا نەشە ينۆەستيتسيالىق جوبا كەلىپ ءتۇستى؟ ەڭ كوپ ءوتىنىم بەرگەن قاي ەل جانە قاي سالالاردا؟
− بيىل 18-مامىردا قوردىڭ جۇمىسى باستالعانىن ايتتىق. ال وپەراتسيالىق جۇمىستى قازان ايىنىڭ باسىندا ىسكە قوسامىز. قازىر جوبالار كوپتەپ ءتۇسىپ جاتىر، ءبىراق ونىڭ ءبارىن قاراستىرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ مەنەدجمەنتىمىز تولىق قۇرىلۋى كەرەك. قازىر سول مەنەدجمەنتتى قۇرىپ بولدىق، وعان دا تاجىريبەلى ماماندار كەرەك. ەندى كەلىپ تۇسكەن جوبالاردى قاراستىرۋدى باستايمىز.
ءار جوبانىڭ ءوزى ءبىراز ۋاقىتتى تالاپ ەتەدى. اسىرەسە، جاڭا قور بولعاندىقتان، العاشقى جوبالاردىڭ ءبارى ءساتتى شىقسا، قاتەلەسپەسەك ەكەن دەگەن نيەت بار. سوندىقتان العاشقى جوبالاردى اسقان ۇقىپتىلىقپەن، مۇقيات قاراستىرماقپىز. جىل اياعىندا كوپتەگەن جوبانى قارجىلاندىرۋدى باستايمىز دەگەن ءۇمىت بار.
جوبالار 6-7 مەملەكەتتەن دە كەلىپ ءتۇسىپ جاتىر جانە الدا دا كەلە بەرەدى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ اۋديتوريامىز، كليەنتۋرامىز - جەكە كاسىپكەرلەر. ولار قوردىڭ قۇرىلعانىن بىلەدى، بىزگە كەلىپ، ءوز ۇسىنىستارىن بەرىپ، تىلەكتەرىن ايتتى. ونىڭ ءبارىن قاراستىرىپ جاتىرمىز. بۇل قور جاقسى باستامالارمەن ىسكە قوسىلادى دەپ ويلايمىز.
− وندا، اسىرەسە قازاقستاندىق كاسىپكەرلەرگە قانداي كەڭەس بەرە الاسىز؟ قاي باعىتتا جوبالارىن ۇسىنا الادى؟
− جاقسى سۇراق قويدىڭىز. ارينە بۇل ورتاق ينۆەستيتسيالىق قور بولعاندىقتان، جوبالاردىڭ دا ورتاق بولعانىن، ءار جوبانىڭ 2-3 ەلگە قىزمەت ەتكەنىن قالايمىز. ويتكەنى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - تۇركى ەلدەرى اراسىنداعى ىنىتماقتاستىقتى نىعايتۋ، ينتەگراتسياعا جاقىنداۋ، ونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ورتاق جوبالار كەرەك. سوندىقتان كاسىپكەرلەرگە كورشىلەس ەلدەرمەن ورتاق جوبا تاپقاندارىڭىز دۇرىس دەيمىز. قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىندا، قىرعىزستان مەن تۇرىكمەنستان، ازەربايجان مەن تۇركيا اراسىندا سياقتى ورتاق جوبالار بولسا، ءبىر ۋاقىتتا 2-3 ەلدىڭ مۇددەسىنە ساي جوبا جاساۋعا بولادى.
ەكىنشىدەن، ارينە باستاپقى جىلدارى ءبىز ورتا جانە شاعىن بيزنەسكە كوبىرەك كوڭىل اۋدارامىز. ورتا جانە شاعىن بيزنەس ەڭبەك كۇشىن كوبەيتىپ، سالىق سالاسىنا دا جاقسى ىقپالىن تيگىزەدى. ءبىزدىڭ ۇكىمەتتەرىمىز دە ءوتىنىش جاسادى، ازاماتتارىمىز ءبىر-بىرىمەن جاقىنداسۋى ءۇشىن شاعىن جوبالار ماڭىزدى ەكەنىن ايتتى. سوندىقتان العاشقى كەزەڭدەردە ورتا جانە شاعىن جوبالاردى كوبىرەك جۇزەگە اسىرامىز دەگەن جوسپار بار.
ۇشىنشىدەن، قازىر ەكونوميكا سالاسى ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. سيفرلاندىرۋ مەن يننوۆاتسيالىق الاڭداردا ءبىراز جوبا از قارجىمەن كوپ ناتيجە اكەلەدى. ولارعا دا كوپ كوڭىل بولگەن دۇرىس. جالپى ءبىز ەكونوميكاعا قىزمەت ەتەتىن جوبالاردىڭ ءبارىن قاراستىرامىز، ءبىراق جاڭا اتاپ وتكەن سالالارعا كوڭىل بولسە، كاسىپكەرلەرگە دە، بىزگە دە جاقسى بولار ەدى.
− «تۇركى الەمىنە ورتاق ءالىپبي» يدەياسى كوپ ايتىلعان ەدى. جالپى بۇل ماسەلە بويىنشا ۇيىم ىشىندە ورتاق پايىم بار ما؟ ينۆەستقور بۇل جوبانى قارجىلاندىرۋى مۇمكىن بە؟
− تۇركى ينۆەستيتسيالىق قورى ەكونوميكا، قارجى سالالارىندا جۇمىس ىستەيدى. ەگەر عىلىمعا، تەحنولوگياعا بايلانىسى بولسا الەۋمەتتىك سالادا، دەنساۋلىق ساقتاۋ، وقۋ-اعارتۋ سالالارىندا دا ءبىراز جوبانى جۇزەگە اسىرامىز دەگەن نيەتتەمىز. الىپبيگە كەلەتىن بولساق، بۇل - ءبىزدىڭ ەمەس، تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ كۇن تارتىبىندە وتە ماڭىزدى ماسەلە بولىپ تۇر. بۇل سۇراقتار تمۇ شەڭبەرىندە شەشىلەدى دەگەن ۇمىتتەمىن. تۇركى ينۆەستيتسيالىق قورى قارجى مەحانيزمى بولعاندىقتان، بارلىق سالانى قامتۋ مۇمكىن ەمەس.
− تاعى ءبىر ماڭىزدى ساۋال ءبىلىم جونىندە بولماق. قور ەسەبىنەن ءبىلىم سالاسىنداعى گرانتتار ارتۋى مۇمكىن بە؟
− ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى، وقۋ-اعارتۋ سالاسى عىلىممەن تىكەلەي بايلانىستى. عىلىم - ەكونوميكانى دامىتۋعا ىقپالىن تيگىزەتىن وتە ماڭىزدى سالا. سوندىقتان بۇل سالانى مىندەتتى تۇردە قارجىلاندىرامىز.
− تۇركى ۇيىمىنا كىرەتىن ورتالىق ازيا ەلدەرىندە ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ ماسەلەسى بار. ارالدى ساقتاپ قالۋعا، الاتاۋداعى مۇزدىقتاردى ساقتاپ قالۋعا ينۆەستيتسيالىق قور قارجى ءبولۋى مۇمكىن بە؟
− بۇل دا مۇمكىن. بىرىنشىدەن، بۇل - تۇركى مەملەكەتتەرى - قازاقستان مەن قىرعىزستان، وزبەكستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى ورتاق ماسەلەلەر. جاقىندا قازاقستاننىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى ارال ماسەلەسىنە قاتىستى وزبەكستانمەن بىرىگىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا ءبىراز جوبالاردى قارجىلاندىرۋ جونىندە ءوتىنىش جاسادى. ءبىز بۇل باعىتتارعا وڭ كوزبەن قارايمىز، مۇنداي جوبالاردىڭ بارىنە قاتىسامىز دەگەن جوسپارىمىز بار.
− قور جۇمىسىنىڭ اشىقتىعىن قالاي قامتاماسىز ەتەسىزدەر؟ اشىق ساتىپ الۋ پورتالدارى سياقتى اقپاراتتىق جۇيەسى بار ما؟
− ارينە، بۇكىل جۇمىسىمىز اشىق، جاريا تۇردە بولادى. بۇل ءۇشىن ارنايى جۇمىس پورتالى دا بار. بارلىق جوبالارىمىز ونلاين رەجيمدە ءبىزدىڭ تۇتىنۋشىلارىمىزعا، كاسىپكەرلەرگە، ۇكىمەت مەكەمەلەرىنە اشىق بولادى. بۇل مەملەكەتارالىق قور بولعاندىقتان، بىرنەشە مەملەكەتتىڭ قاراجاتى بولعاندىقتان، بارلىق قاجەتتى مەحانيزمدەر قاراستىرىلادى.
اۆتور ايجان سەرىكجان قىزى
