تۇركى ەلىنىڭ عالىمدارى ايتماتوۆ يدەيالارىن تالقىلادى
جينالعان عالىمدار اكەلى- بالالى قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ تاعىلىمدى ومىرىنەن قىزىقتى، ءارى تىڭ دەرەكتەر كەلتىردى.
تۇركيانىڭ استاناسى انكارادا 9-11-قازان كۇندەرى تۇركى ەلدەرى عالىمدارىنىڭ باسىن قوسقان عىلىمي سيمپوزيۋم ءوتتى. «III شىڭعىس ايتماتوۆ كۇندەرى. XX عاسىرعا ءىز قالدىرعان ەسىمدەر: تورەقۇل ايتماتوۆ جانە شىڭعىس ايتماتوۆ» اتتى حالىقارالىق شاراعا گەرمانيادان، ءازىربايجاننان، تۇركىمەنستاننان، وزبەكستاننان، قازاقستاننان جانە قىرعىزستاننان زەرتتەۋشىلەر كەلىپ، باياندامالارىن جاساپ، كەلەلى پىكىر الماستى.
ءدىني جانە مادەني ايىرماشىلىقتار ۇلتتار مەن ۇلىستار اراسىنداعى الاۋىزدىققا اكەلۋى مۇمكىن ەكەنىن، تۋعان ءتىل سىندى باستى قۇندىلىقتاردىڭ جويىلۋ قاۋپىن، تابيعات پەن ادام گارمونياسىنىڭ بۇزىلۋ سالدارلارىن ءوز شىعارمالارى ارقىلى استارلاپ جەتكىزگەن ءسوز زەرگەرى ءبىر كەزدەرى كەي زامانداستارىنىڭ سىنىنا دا ۇشىراعان بولاتىن. الايدا سول يدەيالاردىڭ ومىرشەڭدىگى عانا ەمەس، وزەكتىلىگىن دە بۇگىنگى كۇن شىندىعى دالەلدەپ وتىر.
جينالعان عالىمدار اكەلى-بالالى قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ تاعىلىمدى ومىرىنەن قىزىقتى، ءارى تىڭ دەرەكتەر كەلتىردى. ماسەلەن، جازۋشىنىڭ 86 جاستاعى قارىنداسى روزا تورەقۇل قىزىنىڭ ايتۋىنشا، بىشكەكتەگى اۋەجايدىڭ اشىلۋىنا تىكەلەي مۇرىندىق بولعان - تورەقۇل ايتماتوۆ ەدى. ال وعان ماناس اتىنىڭ بەرىلۋىنە ىقپال ەتىپ، نەگىزدەپ پۋبليتسيستىك ماقالا جازىپ، ماسكەۋدى سەندىرىپ، كوندىرە بىلگەن - شىڭعىس تورەقۇل ۇلى. تاشكەنتتەن كەلگەن اۋدارماشى عالىم زۋحريددين يسوميددينوۆتىڭ پىكىرىنشە، كەڭەس وداعىنىڭ قىلىشىنان قان تامعان ساياساتىنىڭ ءوزى پلانەتارلىق دارەجەدەگى قالامگەردىڭ باتىل يدەيالارىنا بوگەت بولا المادى. ونىڭ ىزاشارلىعىمەن سول كەزدەگى وزبەك قالامگەرلەرى بۇرىن-سوڭدى قوزعالماعان تاريحي، ۇلتتىق تاقىرىپتارعا باتىل قالام تەربەي باستاعان.
قىرعىز ا س س ر-نىڭ حالىق كوميسسارى بولعان تورەقۇل ايتماتوۆتىڭ ەلى ءۇشىن سىڭىرگەن ەڭبەگى مەن جازىقسىز رەپرەسسياعا ۇشىراۋى تۋرالى ءسوز بولعاندا، بۇكىل تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ سول كەزدەگى زيالىلارى ۇشىراعان قۋعىن-سۇرگىن تاقىرىبى قوزعالدى. قىرىم تاتارلارى، ءازىربايجان، وزبەك، قىرعىز، تۇركىمەن جانە قازاق زيالىلار قاۋىمىن لەك-لەگىمەن اتۋ جازاسىنا كەسۋ بارىسىندا سوت ۇكىمى شىعاردان ءبىر كۇن بۇرىن ۇكىم ورىندالىپ قويعان دەرەكتەر دە تىڭداۋشىلار نازارىن بۇردى.
تۇركيادا ۇزاق جىلدار قىزمەت ەتەتىن بەدەلدى قازاق عالىمى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، انكارا قاجى بايرام ءۋالي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى گۇلجانات قۇرمانعاليەۆا-ەردجيلاسۋننىڭ «تۇركى دۇنيەسىندەگى رەپرەسسيا قۇرباندارى» اتتى بايانداماسىن زەرتتەۋشىلەر مەن ءبىلىم الۋشى جاستار زور ىقىلاسپەن تىڭدادى.
ال قازاقستاننان شاقىرىلعان PhD عىلىم دوكتورى، MNU حالىقارالىق جۋرناليستيكا مەكتەبىنىڭ Adjunct Assistant پروفەسسورى الما سايلاۋ قىزى «ش. ايتماتوۆ فەنومەنىنىڭ قازاق دۇنيەتانىمى مەن ۇلتتىق مەدياكەڭىستىگىندەگى ءرولى» تاقىرىبىن تالقىلاۋ بارىسىندا قازاق قوعامىنا اسەر ەتكەن «ماڭگۇرتتىك فەنومەنى» جانە ونىڭ قاينارلارى مەن زاماناۋي كورىنىستەرىنە تالداۋ جاسادى.
استانادان سونداي-اق اسسامبلەياعا قارايتىن قىرعىز ەتنومادەني ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى شاۆكات يسمايلوۆ تا بارىپ، قارلاگ قابىرعاسىنداعى قازاق-قىرعىز اماناتى تۋرالى اسەرلى، دەرەكتى وقيعامەن ءبولىستى.
بىرنەشە مەملەكەتتەن جينالعان 33 عالىمنىڭ ءار بايانداماسى «ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى» اتانعان تۇلعانىڭ باستى ۇستانىمدارىنىڭ اياسىندا تۇركى بىرلىگى يدەياسىنىڭ وزەكتىلىگىن زەردەلەۋگە جول نۇسقاپ تۇردى.
ايتا كەتەرلىگى، ش. ايتماتوۆقا ارنالعان ءبىرىنشى سيمپوزيۋم 1994 -جىلى جازۋشىنىڭ ءوزىنىڭ قاتىسۋىمەن ءدال وسى انكارا ۋنيۆەرسيتەتىندە وتسە، ەكىنشى سيمپوزيۋم 2009 -جىلدىڭ 12-14-قازانىندا بولعان.
بۇل جولعى عىلىمي ءىس-شارانىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى - انكارا ۋنيۆەرسيتەتى، «تۇركسوي» تۇركى مادەنيەتىن جانە ونەرىن دامىتۋ حالىقارالىق ۇيىمى، تۇركى ىنتىماقتاستىعى مەن ۇيلەستىرۋ اگەنتتىگى (TİKA)، تۇركياداعى قىرعىز ەلشىلىگى، قىرعىز ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ش. ايتماتوۆ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى.
تۇركيادا 200 دەن استام ج و و بولسا، سولاردىڭ 20 شاقتىسىندا تۇركى تىلدەرى مەن مادەنيەتىن وقىتاتىن بولىمدەر بار.
«ال انكارا ۋريۆەرسيتەتىنىڭ ءتىل، تاريح جانە گەوگرافيا فاكۋلتەتى سول تۇركى بىرلىگىنە قىزمەت ەتەتىن وقۋ وردالارىنىڭ ىشىندە وزىندىك تاريحي مانگە يە. بىرىنشىدەن، بۇل فاكۋلتەتتى 1935 -جىلى مۇستافا اتاتۇرىكتىڭ ءوزى اشقان. ەكىنشىدەن، مەملەكەت بولۋ ءۇشىن قاجەت ءۇش العىشارت - ءتىل، تاريح جانە جەر دەگەن ءۇش ۇعىمدى توعىستىرىپ اتاۋعا نۇسقاۋ بەرگەن»، دەگەن ماڭىزدى دەرەكتى كەلتىردى ءوز سوزىندە وسى شارانىڭ باستى ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى، قىرعىزدىڭ عالىم قىزى، پروفەسسور گۇلزۋرا جۋماكۋنوۆا.
دۇنيەدەن وزعانىنا 15 جىل وتكەن قارىمدى قالامگەر، ويشىل جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆ 95 جاسقا تولار ەدى. بيىلعى شارا سونداي-اق قىرعىزدىڭ كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى تورەقۇل ايتماتوۆتىڭ 120 جىلدىعىنا تۇسپا-تۇس كەلىپ تۇر.
ايتماتوۆ كۇندەرى اياسىندا قىرعىزدىڭ قولونەر كورمەسى، ايتماتوۆتار تۋرالى جاڭا كىتاپتاردىڭ پرەزەنتاتسياسى، ونەرپازدار كونسەرتى، تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە تاعزىم سىندى شارالار دا ءوتتى. ەكى كۇنگە سوزىلعان سيمپوزيۋمنىڭ قورىتىندى ءسوزىن ۇيىمداستىرۋ كەڭەسىنىڭ اتىنان انكارا ۋنيۆەرسيتەتى قازىرگى تۇرىك ديالەكتىلەرى مەن ادەبيەتتەرى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى پروفەسسور ف. سەما بارۋتچۋ وزوندەر حانىم الىپ، بارلىق قاتىسۋشىلارعا ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، ارىستار اڭساعان جارقىن دامۋ جولىندا بىرلىك پەن رۋحاني نەگىزگە سۇيەنۋگە شاقىردى.
ا. سايلاۋ قىزى، جۋرناليست
انكارادان
دەرەككوز turkystan.kz
