سىر وڭىرىندە ساياتشىلىق ونەر ۇمىتىلىپ بارادى
قىزىلوردا. KAZINFORM - كوگىمىزدە قالىقتاعان بۇركىت ءبىزدىڭ قازاققا ەجەلدەن ەتەنە قۇستاردىڭ بىرىنە اينالعان. كونە زاماننان ساياتشىلىق ونەردى جانىنا سەرىك ەتكەن بابالار ونى باعالاي ءبىلدى.
وسىنداي كوڭىلگە كورىكتى ويدى قوناق ەتەر كورىنىستىڭ قازىر وتكەن شاققا اينالعانى وكىنىشتى-اق. بۇگىندە ساياتشىلىق ونەردى شاعىن عانا توپ جانىنا سەرىك ەتىپ ءجۇر. قالعان قانداس باۋىرلار اراسىندا ونىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىنى دە كەزدەسەدى. ودان قالدى، بۇركىت قۇسىنىڭ ەلىمىزدىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگەنىن بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەس. قالاي دەسەك تە، ونىڭ سانى ازايىپ بارا جاتقانى بەلگىلى بولىپ تۇر.
بۇركىت كەزىندە ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرىندە، سىر بويىندا، الاتاۋ جانە التاي تاۋلارىنىڭ بوكتەرىندە كوزگە ۇشىراسقان. قازىر شە؟ كەيدە اسپان استىنان ءبىردى-ەكىلى بۇركىتتى كورە قالعان جاعدايدا جانىمىز جادىراپ سالا بەرەدى. الايدا ولاردىڭ سانى بۇرىنعىداي ەمەس، بىرنەشە ەسەگە كەمىپ كەتكەن سەكىلدى. قۇستار الەمىنىڭ قىر-سىرىنا قانىق ورنيتولوگ عالىمداردىڭ ءوزى تۋعان توپىراقتاعى بۇركىت قۇسىنىڭ سانى قانشا ەكەنىن شوتقا قاعىپ ايتا المايدى. ولاردىڭ بولجامىنشا، ونىڭ سانى بىرنەشە جۇزدەن اسپايدى.
قالىڭ قازاق تۇراتىن سىر وڭىرىندە ساياتشىلىق ونەر سايابىرسىپ قالدى. بۇركىتتەر سانى نەگە ازايىپ كەتتى؟ كەزىندە بۇل ماسەلەگە ەشكىم نازار سالا قويمادى. جانىنا جاقىن ساياتشىلىق ونەردى قازەكەم 90-جىلدارعا دەيىن دە جوعالتا قويعان جوق. ءبىر قىزىعى، ۇلتتىق ۇعىمعا قايشى كەلەتىن تالاي ارەكەت جاساعان كەڭەس وداعىنىڭ شەندى- شەكپەندىلەرى وعان توقتاۋ سالمادى. سول كەزدىڭ وزىندە بۇركىتتى قولعا ۇيرەتىپ، قۇس سالۋعا قۇلىقتى بولعان جاندار از كەزدەسپەدى. دەگەنمەن وسى ءبىر كەزەڭدە بۇركىتتىڭ سانىن ساقتاۋعا ەشقانداي ءمان بەرىلمەگەن. ونى زاڭسىز اۋلاۋشىلار كوبەيىپ كەتتى. ايتەۋىر، تابيعاتتىڭ قۇندى دۇنيەسىنە كوز جۇما قاراۋ جاعدايى ورىن الدى. ودان قالدى، قولدا ءوسىرۋ ءۇشىن ۇيادان بالاپانداردى الۋ كوبەيىپ كەتتى.
بۇل دا بۇركىتتىڭ ەسەپسىز كەمۋىنە از اسەر ەتكەن جوق. دالاعا تاستالعان ۋلانعان جەمدەر دە ولاردىڭ قىرىلىپ قالۋىنا الىپ كەلدى. سونداي-اق، ولاي-بۇلاي تارتىلعان ەلەكتر سىمدارىنا شىرمالىپ، تالاي بۇركىت قۇربان بولدى. بۇدان باسقا دا سەبەبى جوق ەمەس. وكىنىشكە قاراي، سول كەزدە بۇل جاعداي ەشبىر پەندەنى ەلەڭ ەتكىزبەدى. قازىر دە ساناۋلى عانا ادامدار بولماسا، بۇركىتتى قورعاۋعا الۋ جونىندە ماسەلە كوتەرىپ جۇرگەن جانداردىڭ سانى كەم.
- وسىدان 40-50 جىل بۇرىن قازاق دالاسىنىڭ كەز كەلگەن بولىگىنەن اتالمىش قۇستى ءجيى كەزدەستىرەتىن ەدىك. ونى ءبىزدىڭ سىر ولكەسىنەن دە تالاي مارتە كوزىمىز شالعان. تابيعات تىلسىمىن تەرەڭ تۇسىنگەن كىسىلەر وعان كوزدىڭ قاراشىعىنداي قاراپ، ولاردىڭ ءجونسىز اۋلانباۋىن قاتاڭ قاداعالايتىن. وكىنىشتىسى، مۇنداي كوزقاراس سوڭعى 25-30 جىلدا مۇلدەم ەسكەرىلمەي كەلدى. ماسەلەن، قازىرگى كۇنى «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن اڭ مەن قۇستاردىڭ ازايىپ كەتۋىنە وسىنداي جايلار اسەر ەتتى ەمەس پە؟ بۇركىتتىڭ دە سونداي سالقىن كوزقاراستىڭ سالدارىنان قاتارى سەلدىرەپ قالعان سەكىلدى. ءبىزدىڭ وڭىردە كەزىندە اتاعى شىققان كوپتەگەن قۇسبەگىلەر بولعان. قازىر ولاردى ەمگە ىزدەسەڭ دە تاپپايسىڭ. قازاقىلىق قايماعى بۇزىلماعان وڭىردە ساياتشىلىق ونەردىڭ ءوزى دە اياقاستى بولىپ قالدى. جالپى، بۇل ونەر تەك قۇستى اڭعا سالۋمەن شەكتەلمەيدى عوي. سول ارقىلى بۇركىتتى قالاي باپتاۋ كەرەك، ولاردى قالاي ساقتاۋ كەرەك دەگەن ماسەلەلەر ءوز شەشىمىن تاۋىپ جاتاتىن، - دەيدى قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى ورازحان ايداروۆ.
راس، قازەكەم ساياتشىلىقتى دا ۇمىت قالدىرىپ بارادى. الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنداعى نۇرا اۋىلىندا جالايىر شورا مەكتەبى جۇمىس جاسايدى. وندا جاس بۇركىتشىلەر مەكتەبى تۇساۋىن كەسكەن. ال ەلىمىزدىڭ قالعان ايماقتارىندا ءبىر-ەكىلى قۇسبەگى بار. ولاردىڭ ءوزى جاسى كەلىپ قالعان ادامدار. جالپى، كەز كەلگەن ادام قۇسبەگى بولا المايدى. ونىڭ دا ۇيرەنەتىن تۇستارى از ەمەس. وسىنىڭ سالدارىنان بۇگىنگى ۇرپاق اتا-بابانىڭ ەجەلگى كەزەڭنەن بەرگى جان سەرىگىنە اينالعان سايات ونەرىن ۇمىتا باستادى.
«سىر وڭىرىندە ءبىراز جىل بۇرىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە ساياتشىلار فەستيۆالى ءوتتى. وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ قاتارىندا جەرگىلىكتى ازاماتتاردىڭ بولۋى وتە سيرەك. سانى ءبىر-ەكەۋدەن اسپايتىنىن بىلدىك. بۇل - كەزىندە ساياتشىلىقتى ۇمىت قالدىرۋ جاعدايىنان تۋىنداعان ماسەلە. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە تازى مەن توبەت ەرەكشە قامقورلىققا الىنا باستادى. وسىنداي جۇيەلى جۇمىستاردى ساياتشىلىق قۇستاردىڭ سانىن وسىرۋگە دە كوڭىل بولسە دەگەن ۇسىنىسىم بار»، - دەيدى جەرگىلىكتى تۇرعىن سادريددين سۇلتانوۆ.
تاريحي دەرەكتەردە جوشى حاننىڭ 3 مىڭنان استام بۇركىتشىسى بولعانى ايتىلادى. تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ بارلىعى دەرلىك اينالىسقان ساياتشىلىق وسىلايشا قازىرگى كۇنى كوزدەن عايىپ بولىپ بارادى دەسەك تە بولادى. ءاربىر حالىقتىڭ بولمىس-ءبىتىمى ۇلتتىق ۇستىنىنان ايقىندالادى. ءبىزدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ءتۇپ-تامىرىمىز سانالعان قانشاما قۇندىلىققا كوڭىل بولمەي جۇرگەنىمىز ويعا قالدىرادى.
