ساقتانساڭ - ساقتارمىن: تاسقىن سۋ مەن ءزىلزالادان تۇرعىن ءۇيدى قالاي قورعايمىز

بۇگىندە ەلىمىزدىڭ ءبىرقاتار ءوڭىرى سۋ استىندا قالدى. پرەزيدەنت مۇنداي اپات 80 جىلدان بەرى بولماعانىن ايتتى. توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، تاسقىن باستالعالى 100 مىڭعا جۋىق ادام قۇتقارىلعان. زارداپ شەككەندەر باسپاناسىز قالدى، مۇلكىنەن ايىرىلىپ، مالى قىرىلدى. جالپى شىعىن 200 ميلليارد تەڭگە شاماسىندا بولۋى مۇمكىن. الايدا ەلىمىزدە مۇنداي جاعدايدا ساقتاندىرۋ مىندەتتى ەمەس. قازاقستاندا مىندەتتى ساقتاندىرۋدى ەنگىزۋ مۇمكىن بە، ەنگىزىلسە، مەحانيزمى قانداي بولۋى كەرەك؟ تولىعىراق Kazinform ءتىلشىسىنىڭ ساراپشىلارمەن سۇحباتىنان وقىڭىز.

قازاقستاندا قانشا تۇرعىن ءۇي ساقتاندىرىلعان؟

بۇۇ مالىمەتىنشە، سوڭعى 20 جىلدا دۇنيە جۇزىندە تابيعي اپاتتار - جەر سىلكىنىسى، سۋ تاسقىنى، قۇرعاقشىلىق جانە داۋىلداردىڭ سانى ەكى ەسە وسكەن. ساراپشىلار مۇنى كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن، سونىڭ ىشىندە جاھاندىق جىلىنۋمەن بايلانىستىرادى.

«ەۋرازيا» ساقتاندىرۋ كومپانياسىنىڭ مالىمەتىنشە، 2024 -جىلدىڭ العاشقى ەكى ايىندا وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا مۇلىكتى ەرىكتى ساقتاندىرۋ شارتتارى 77,3 پايىزعا وسكەن. الايدا، سۋ باسقان ايماقتاردا جەكە مۇلىكتى ساقتاندىرۋدىڭ دەڭگەيى وتە تومەن - 1 پايىزدان دا از. سەبەبى قازاقستاندا مۇلىكتى ساقتاندىرۋ مىندەتتى ەمەس.

وسى جىلدىڭ العاشقى ەكى ايىندا قازاقستاندا جەكە تۇلعالار جەر سىلكىنىسى جانە باسقا دا اپاتتى قاۋىپ- قاتەر جاعدايىنان 855 جىلجىمايتىن مۇلىكتى ساقتاندىردى. بۇل كورسەتكىش وتكەن جىلعىمەن سالىستىرعاندا جەتپىس جەتى پايىزعا كوپ. بىلتىر تەك 482 نىسان ساقتاندىرىلدى، - دەدى «ەۋرازيا» س ك باسقارما ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى نۇرجان جانتورەيەۆ Kazinform تىلشىسىنە سۇحباتىندا.

ونىڭ ايتۋىنشا، ساقتاندىرىلعان تۇرعىن ۇيلەر سانى بويىنشا استانا كوش باستاپ تۇر. ونىڭ ۇلەسىنە جاڭا ساقتاندىرۋ شارتتارىنىڭ جارتىسى - 50,4% كەلەدى. الماتىنىڭ ۇلەسى نەبارى - 14,85 پايىز عانا. ادەتتە، جىلجىمايتىن مۇلىكتى ساقتاندىرۋ شارتى 12-ايعا جاسالادى. دەگەنمەن، ۇيىم ماماندارىنىڭ پىكىرىنشە، ەلىمىزدە سۋ باسۋ قاۋپى بار ايماقتاردا جەكە مۇلىكتى ساقتاندىرۋ دەڭگەيى وتە تومەن بولىپ وتىر. ادەتتە، ساقتاندىرۋ جايلى تابيعي اپات كەزىندە عانا ەسكە تۇسەدى.

الەم ەلدەرىندە مىندەتتى ساقتاندىرۋ قالاي جۇمىس ىستەيدى؟

ساراپشى نۇرجان جانتورەيەۆتىڭ سوزىنشە، ءبىرقاتار ەلدە اپات سالدارىنان ءىرى مۇلىك شىعىنى، زارداپ شەككەندەر كوپ بولعاننان كەيىن مىندەتتى ساقتاندىرۋ باعدارلامالارى ىسكە قوسىلدى. ويتكەنى، مۇنداي كەزدە مەملەكەتكە قارجىلىق ۇلكەن اۋىرتپالىق تۇسەدى.

بىرنەشە ەلدە جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، تابيعي اپاتتاردان مۇلىكتى ساقتاندىرۋ بار. اسىرەسە، جاپونيا، تۇركيا، جاڭا زەلانديا جانە باسقا ەلدەردەگى مىندەتتى ساقتاندىرۋ ۇلگى رەتىندە ايتىلادى، - دەيدى ول.

سپيكەردىڭ ايتۋىنشا، تۇركيادا 1999 -جىلدان بەرى اپاتتىق تاۋەكەلدەردەن مىندەتتى ساقتاندىرۋ باعدارلاماسى TCIP (Turkish Catastrophic Insurance Pool) قوسىلىپ، ونىڭ اياسىندا مەملەكەتتىك ساقتاندىرۋ كومپانياسى قۇرىلعان.

بۇل ەلدە ساقتاندىرۋدىڭ ورتاشا قۇنى - جىلىنا شامامەن 15 مىڭ دوللار، ال ەڭ جوعارى ساقتاندىرۋ تولەمى شامامەن - 35 مىڭدى قۇرايدى. سونىمەن قاتار، جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ شامامەن %50 وسى مىندەتتى باعدارلامامەن قامتىلعان.. . شەتەلدىك ساقتاندىرۋ كومپانيالارىندا تاۋەكەلدەر قايتا ساقتاندىرىلادى. قايتا ساقتاندىرۋ تەتىكتەرىنىڭ كومەگىمەن الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندەگى كومپانيالار تاۋەكەلدەردى ءوزارا ءبولىسىپ، زارداپ شەككەندەرگە ساقتاندىرۋ تولەمدەرىنىڭ ءتۇسۋىن قامتاماسىز ەتەدى، - دەپ ءتۇسىندىردى ساقتاندىرۋ كومپانياسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى.

ونىڭ ايتۋىنشا، جاپونيادا مىندەتتى ساقتاندىرۋ باعدارلاماسىنىڭ ىستەپ جاتقانىنا جارتى عاسىردان اسقان.

جاپونيادا 1966 -جىلى، ياعني 58 جىل بۇرىن جەر سىلكىنىسىن قايتا ساقتاندىرۋ باعدارلاماسى ىسكە قوسىلدى. وسى ۋاقىت ىشىندە باعدارلاما ۇنەمى جەتىلدىرىلىپ كەلەدى، ويتكەنى ەل الەمدەگى ەڭ بەلسەندى سەيسميكالىق ايماقتا ورنالاسقان. وسىلايشا، جاپونيا ءۇي شارۋاشىلىقتارى ءۇشىن مۇلىكتى قورعاۋدىڭ وتە جوعارى دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتتى. جاپونيالىق مودەل ەڭ ءتيىمدى بولىپ سانالادى جانە ونى تاجىريبەدە بىرنەشە رەت دالەلدەدى. مەملەكەت قايتا ساقتاندىرۋ باعدارلامالارىن ىسكە قوسىپ، باسقارادى، سونىمەن بىرگە جەرگىلىكتى ساقتاندىرۋ كومپانيالارى دا بەلسەندى تۇردە قاتىسادى، - دەدى سپيكەر.

ساراپشى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ تاجىريبەسىن دە ءبولىستى. ايتۋىنشا، بۇل ەلدە جىلجىمايتىن مۇلىكتى مىندەتتى ساقتاندىرۋ باعدارلاماسى جوق، ءبىراق ا ق ش-تا تۇرعىن ۇيلەردىڭ باسىم بولىگى يپوتەكامەن ساتىپ الىناتىنىن ەسكەرسەك، سايكەسىنشە، نەسيە بەرۋشىلەر ناقتى ساقتاندىرۋ مەحانيزمدەرىن ىسكە اسىرادى.

تۇرعىن ءۇي كەپىل رەتىندە نەسيەنىڭ قالدىق قۇنىنا ەمەس، تولىق قۇنىنا ساقتاندىرىلادى. سونىمەن قاتار، ءبىرقاتار ايماقتا ساقتاندىرۋ ءتاريفىن اقش ۇكىمەتى سۋبسيديالايدى، ولاردىڭ قاتارىندا جىل سايىن جويقىن تروپيكالىق تسيكلونداردان زارداپ شەگەتىن وڭتۇستىك- شىعىس شتاتتار بار. ەگەر تاريف سۋبسيديالانباسا، ساقتاندىرۋ قۇنى وسى شتاتتاردا تۇراتىن تۇرعىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءۇشىن، ءتىپتى امەريكالىق تابىس دەڭگەيىمەن ەسەپتەگەندە دە قولجەتىمسىز بولار ەدى. كاليفورنيادا جانە وعان جاقىن ورنالاسقان شتاتتاردا سەيسميكالىق ايماق رەتىندە جەر سىلكىنىسى بويىنشا ۋاكىلەتتى ورگان - California Earthquake Authority (كاليفورنيا جەر سىلكىنىسى جونىندەگى ورگان) قۇرىلدى، - دەدى ساراپشى.

جالپى، ونىڭ پىكىرىنشە، ەلدەردىڭ تابيعي جاعدايى مەن ەكونوميكاسى بىردەي بولماعاندىقتان، تۇرعىن ءۇيدى ساقتاندىرۋ باعدارلاماسى ءتۇرلى ەلدەردە بىردەي بولۋى مۇمكىن ەمەس. تەك ۇقساس بولۋى مۇمكىن.

قازاقستاندا مىندەتتى ساقتاندىرۋ ەنگىزۋ مۇمكىن بە؟

ساراپشى جانتورەيەۆتىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدە حالىقتى جىلجىمايتىن مۇلىكتى مىندەتتى ساقتاندىرۋدى ەنگىزۋ مۇمكىندىگى سوڭعى جيىرما جىلدا كەزەڭ- كەزەڭىمەن تالقىلانىپ كەلەدى. وتكەن جىلى تۇركيادا بولعان جويقىن جەر سىلكىنىسىنەن جانە وسى جىلدىڭ باسىندا الماتىدا بولعان دۇمپۋلەردەن كەيىن بۇل ماسەلە قايتا كوتەرىلدى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە قازاقستاندا دۇنيەجۇزىلىك ينستيتۋتتاردى تارتا وتىرىپ، مۇلىكتى مىندەتتى ساقتاندىرۋ بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر.

بىزگە قازاقستاندىق الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جانە گەوگرافيالىق فاكتورلاردى ەسكەرەتىن ۇلگىنى تاڭداۋ ماڭىزدى. كليماتتىق ايماقتارى ءارتۇرلى ۇلكەن مەملەكەتپىز، سوندىقتان بارلىق وڭىردە ءبىرىڭعاي تاريف ەنگىزۋ ءادىل بولمايدى. جەر سىلكىنىسى قاۋپى ەلدىڭ وڭتۇستىگى مەن شىعىسى ءۇشىن وزەكتى بولسا، باتىس، سولتۇستىك جانە ورتالىق ءۇشىن پروبلەما - سۋ تاسقىنى. دەگەنمەن، ساقتاندىرۋ باعدارلاماسىنىڭ اۋقىمدىلىعى حالىق ءۇشىن قولجەتىمدى تاريفتەردى قامتاماسىز ەتە الۋى كەرەك. حالىقارالىق تاجىريبەنى ەسكەرە وتىرىپ، مۇنداي ءىرى ءىس-شارالاردى رەتتەۋدى قۇزىرلى مەملەكەتتىك ورگاندار قولىنا العانى ءجون. ولار تيىمدىلىگىن ساراپتايدى، تاۋەكەلدەردى باعالايدى جانە جالپى باعدارلامانىڭ ساياساتىن ايقىندايدى، - دەپ سانايدى ساراپشى.

«قازاقستاندىقتار مۇلىك سالىعىن تولەيدى. سول مۇلىك سالىعىنىڭ ىشىنە ساقتاندىرۋ سوماسىن قوسۋعا بولا ما» دەگەن ساۋالعا ساراپشى مۇنداي نۇسقا ءتيىمدى ەمەس دەپ جاۋاپ بەردى.

جىلجىمايتىن مۇلىك سالىعى ەسەپتەلەتىن كاداسترلىق قۇن نارىقتىق قۇننان ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنەتىن بولسا، ساقتاندىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن باسقا كۆازيسالىقتى ەنگىزۋ ءتيىمدى بولمايدى. سەبەبى كەيدە ونداعان ەسەگە وسەدى، سوندىقتان زالالدى ەسەپتەگەن كەزدە جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ شىعىنىن وتەمەيدى، - دەدى نۇرجان جانتورەيەۆ.

ادەتتە، تۇرعىن ءۇيدى مىندەتتى ساقتاندىرۋدىڭ ورتاق ۇلگىسى ادامنىڭ ەڭ تومەنگى تۇرعىن ءۇي قاجەتتىلىگىن - شامامەن 33 شارشى مەتر تۇرعىن ءۇيدى قامتيدى. دەگەنمەن، ادام باسپاناسىز قالادى. سونداي-اق، ساراپشى مۇلىكتى ساقتاندىرۋ شارتى ساقتاندىرۋ جاعدايى باستالعاننان كەيىن دە ۇزارتىلۋى مۇمكىن ەكەنىن اتاپ ءوتتى. بۇل قاۋىپتى ايماقتاردا تۇراتىن ازاماتتار ءۇشىن ءبىرشاما قارجىلاي قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋى مۇمكىن.

تاعى ءبىر ساراپشى، «قازاقستان ساقتاندىرۋشىلار قاۋىمداستىعى» ز ت ب ءتوراعاسى ۆيتالي ۆەريەۆكين ەلىمىزدە مىندەتتى ساقتاندىرۋدى ەنگىزۋ تەتىگىن انىقتاۋ كەزىندە الەۋمەتتىك اسپەكتىنى شەشۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى.

مىسالى، كوپبالالى انا، زەينەتاقىعا ارەڭ كۇن كورىپ جۇرگەن زەينەتكەرلەر، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك وسال بولىگىنىڭ وكىلدەرى مىندەتتى ساقتاندىرۋعا قارسى بولادى، ويتكەنى ولار ءۇشىن بۇل - قوسىمشا قارجىلاي اۋىرتپالىق. ارينە، بۇل ولاردىڭ اشۋىن تۋعىزادى، - دەيدى ۆيتالي ۆەريەۆكين Kazinform تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا.

ونىڭ پىكىرىنشە، ساقتاندىرۋعا جاتاتىن توتەنشە جاعداي ىقتيمالدىعى جوعارى ايماقتاردا ساقتاندىرۋ قۇنى دا قىمبات بولۋى مۇمكىن. سوعان قاراماستان، ءسىز دەنساۋلىعىڭىز بەن ومىرىڭىزگە تولىق جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ ارقىلى عانا وزىڭىزگە جانە بولاشاققا سەنىمدى بولا الاسىز. ساقتاندىرۋدى وزىنە جانە جاقىن ادامدارىنىڭ ومىرىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋدىڭ كورىنىسى رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى.

تاعى ءبىر جايت، بيىل مۇنداي الاپات سۋ تاسقىنى بولادى دەپ ەشكىم بولجاعان جوق جانە بۇرىن- سوڭدى سۋ باسپاعان ەلدى مەكەندەر دە زارداپ شەكتى، - دەيدى ساراپشى.

سونداي- اق، ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل پروبلەمانىڭ تۇيتكىلدى جاعى بار: تۇرعىن ءۇي قۇجاتتارى دۇرىس راسىمدەلە بەرمەيدى. كەيبىر ازامات وعان نەمقۇرايلى قارايدى.

ءالى كۇنگە دەيىن كوبىنىڭ قۇجاتى جوق، ءۇي يەسى كىم ەكەنى بەلگىسىز، شەكاراسى شەگەلەنبەگەن، باسپانا جوسپارى جوق. ياعني، تۇرعىن ءۇي بازاسى جوق. ماسەلە يەسىنىڭ قۇجاتتارى مەن قۇقىعىن دۇرىس راسىمدەۋگە ءمان بەرمەگەنىندە. سوندىقتان مۇندا مىندەتتى ساقتاندىرۋ شارتتارىن جاساسۋدى مىندەتتەۋ قيىن، - دەپ اتاپ ءوتتى ۆيتالي ۆەريەۆكين.

دەسە دە، ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، مىندەتتى ساقتاندىرۋ ماسەلەسىندەگى باستى نارسە - ازاماتتاردىڭ ىنتاسى جوق.

ارينە، مۇنداي وقيعالار ورىن العاندا، ءبىرىنشى كەزەكتە زارداپ شەككەندەر بار ما، جوق بولسا، شىعىندى قالاي وتەۋگە بولادى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. سودان كەيىن ءبارىنىڭ ەسىنە ساقتاندىرۋ تۇسەدى. ال، ەكى اپتادان كەيىن ءبارى ساقتاندىرۋدى ۇمىتا باستايدى. سول سەبەپتى ادامداردى ساقتاندىرۋعا قالاي ىنتالاندىرۋ كەرەك دەگەن ۇلكەن ماسەلەگە اينالىپ وتىر، - دەپ تۇيىندەدى مامان.

ويىمىزدى ساراپشىلاردىڭ پىكىرىمەن تۇيىندەيىك. ولاردىڭ ايتۋىنشا، الەمنىڭ ءارتۇرلى ەلىندە بەلگىلى ءبىر تابيعي اپاتتان كەيىن، ادام قايتىس بولىپ، قارجىلاي شىعىنعا باتقاننان كەيىن جىلجىمايتىن مۇلىكتى مىندەتتى ساقتاندىرۋ ەنگىزىلگەن. سوندىقتان قازاقستاندىقتاردىڭ حالىقارالىق تاجىريبەنى ەسكەرە وتىرىپ، مۇلىكتى مىندەتتى ساقتاندىرۋدى بىرتىندەپ ەنگىزۋىنە جاقسى مۇمكىندىك بار.

اۆتور

راحيلا تلەۋوۆا