قىز اۋليە دەگەنىمىز قاي اۋليە؟
استانا. KAZINFORM - قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىنداعى جەتى اۋليە تۋرالى ماعلۇماتتاردى ىزدەي باستاساق، الدىمەن سىرداريا بويىنداعى كيەلى ورىن - جەتى اۋليە قورىمى تۋرالى مول مۇراعاتقا جولىعامىز.
سونداي-اق جەتى اۋليە - جەتى ءشارىپ - مەكە ءشارىپ، ءمادينا ءشارىپ، بۇحار ءشارىپ، شام ءشارىپ، قاتىم ءشارىپ، قۇددىس (مىسىر) ءشارىپ، كالام ءشارىپ (قۇران) دەگەن قاسيەتتى تۇسىنىكتىڭ دە بار ەكەنىن ۇعامىز.
ال ءبىز ىزدەگەن جەتى اۋليە - ءدان - اۋليە، اقىل - اۋليە، تۇز - اۋليە، قىز - اۋليە، كۇن - اۋليە، جەر - اۋليە، اي - اۋليە دەيتىن وتەبايبويلاق تىلەۋقابىل ۇلىنان قالدى دەيتىن ءتامسىل ەدى. ءبىراق بۇل جەتى اۋليە تۋرالى عالامتور بەتىندە جەتكىلىكتى اقپارات جوق.
دەگەنمەن «قىز اۋليە» اتالاتىن ۇڭگىرلەر، تاريحي كيەلى مەكەندەر تۋرالى قىزىقتى اڭىز، حيسسا وتە كوپ ەكەن. قازاقتىڭ دارحان دالاسىندا «قىز اۋليە» سانالاتىن كەسەنە مەن ۇڭگىر دە كوپتەپ كەزدەسەدى ەكەن.
- قازىرگە دەيىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار «قىز اۋليەمەن» بايلانىستى جەرلەردىڭ بارلىعىن كيەلى ورىن رەتىندە قاستەرلەپ، زيارات جاسايدى. ەكسپەديتسيا بارىسىندا جەرگىلىكتى جەرلەردە فەنومەن رەتىندە «قىز اۋليە» اتالعان جەرلەر وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا (10)، جامبىل وبلىسىندا (2)، اباي جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىندا (4)، ماڭعىستاۋ وبلىسىندا (1)، اقتوبە وبلىسىندا (1)، اتىراۋ وبلىسىندا (1)، باتىس قازاقستان وبلىسىندا (1) انىقتالدى. كەيبىرىنىڭ باسىندا قازاقشا «قىز اۋليە» دەپ جازىلعان بەلگىلەرى بار.
ولكە تانۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، بۇلاردىڭ ءبىرازى كەيىن پايدا بولعان. ولاردىڭ پايدا بولۋ سەبەبى جەرگىلىكتى جەرلەردەگى ەمشىلىك، كورىپكەلدىك قاسيەتى بار ادامداردىڭ: «ماعان وسىنداي ايان بەردى» دەپ قۇلىپتاستىڭ جانە بەيىتتەردىڭ باسىنا اتا-تەگىن كورسەتىپ، بەلگى قويعاندىعى. ءبىراق بۇل قاتە اقپاراتتار بولۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى ولار تۋرالى ەشقانداي تاريحي دەرەك، اڭىز كەزدەسپەدى. كوپتەگەن اڭىز- اڭگىمەدە قىزدىڭ اۋليەگە اينالۋىنىڭ سەبەبى - ولاردىڭ اۋليەلىك، باتىرلىق، كورىپكەلدىك، ەمشىلىك سياقتى ەرەكشە قاسيەتتەرى بولعاندىعىندا، - دەيدى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورانتى انار ەكيمبايەۆا.
بۇگىندە «قىز اۋليەلەرگە» ءتاۋ ەتىپ، زيارات جاسايتىن ادام بۇكىل قازاقستاننان، ءتىپتى شەتەلدەن قىسى- جازى ۇزىلمەيدى ەكەن. «قىز اۋليە» فەنومەنى ءوزىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزى تۇرعىسىنان «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسىنداعى» باسقا دا قاسيەتتى ورىننان كەم تۇسپەيدى. ەل اۋزىنداعى اڭىزدارعا قاراعاندا، «قىز اۋليەنىڭ» اتى ۇمىتىلعان.
قىز اۋليە تۋرالى نەبىر قىزىقتى جايت، اڭگىمە ءارتۇرلى. الايدا ناقتى شىققان تەگى، قاي كەزەڭدە ءومىر سۇرگەنى تۋرالى مالىمەت از. انار ەكيمبايەۆانىڭ ايتۋىنشا، «قىز اۋليە» اتانعان قاسيەتتى جەرلەردىڭ كوبى تابيعي سۋ كوزدەرىمەن تىعىز بايلانىستى. جالپى، ادامزات تاريحىندا ايەل مەن سۋدىڭ بايلانىسى تۋرالى اڭگىمە كەڭ تاراعان.
«قىز اۋليە» بەيىتتەرىنە زيارات ەتىپ كەلگەن جۇرت قاسىنداعى ەمدىك- شيپالى بالشىعىنا ءتۇسىپ، بۇلاق سۋىنا شومىلىپ، كەيبىرەۋلەر دەرتىنەن قۇلانتازا ايىعىپ كەتىپ جاتادى.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءبىزدى قىزىقتىرعانى - «ەلمەن ەلدى جاراستىرعان - قىز اۋليە» دەيتىن ءتامسىلدىڭ تاريحى. سوندىقتان تاريحشى- ەتنوگراف جامبىل ارتىقبايەۆتى اڭگىمەگە تارتتىق.
- «قىز اۋليە» جەتى اۋليەنىڭ قاتارىنا كىرمەيدى. بۇل - ءوزى ەرەكشە بولەك دۇنيە. بۇل - وتە كونە زامانمەن، ءبىز تاس ءداۋىرى دەپ جۇرگەن داۋىرمەن بايلانىستى. مەن قازاقستاندا 20-30 داي «قىز اۋليەنى» بىلەمىن. بۇكىل تاۋلى- تاستى جەردىڭ بارىندە دە «قىز اۋليە» بار.
العاش رەت مەن «قىز اۋليەنى» قارقارالى كەنت تاۋلارى، كەنت قازىلىقتان كوردىم. تاستىڭ قۋىسى، شاماسى ەرتە زامانداردا، تاس داۋىرىندە ادامدار مەكەندەگەن بولۋى كەرەك. ماڭايداعى ەل اق بايلايدى، شورىك بايلايدى كەلىپ. كەيدە ءتۇرلى ىرىم جاساپ جاتادى، تۇنەيدى، - دەيدى جامبىل ارتىقبايەۆ.
دەسە دە، جامبىل ارتىقبايەۆتىڭ تۇسىندىرۋىنشە، «قىز اۋليە» فەنومەنى بەلگىلى دارەجەدە ماتەريارحاتپەن دە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس زامانى كەزىندە ايەل ادامداردىڭ قوعامداعى ورنى ەرەكشە بولدى. ويتكەنى تاماق تابۋ، تىرشىلىك جاساۋ، تىرلىكتى جالعاستىرۋ كەرەك بولدى. بۇل شارۋالاردىڭ بارلىعىن نەگىزىنەن ايەل اتقاردى. ول كەزدە ماسەلەن قولعا مالدىڭ ۇيرەتىلمەگەن كەزى، ەگىنشىلىكتىڭ ءالى شىقپاعان كەزى. وسى كەزدە ايەلدەردىڭ ءرولى جوعارى بولعانى بەلگىلى. تىرشىلىك، كۇنكورىس قامى دا ايەلدىڭ مويىنىندا ەدى. ول كەزدەگى تۇسىنىك بويىنشا ەر ادامدار مال تابۋشى، ال ايەلدەر ۇقساتۋشى، ناقتى ىسكە جاراتۋشى رولىندە بولدى.
- ءيا، «ەلمەن ەلدىڭ اراسىن قوسقان - قىز اۋليە» دەگەن ءسوز بار. ويتكەنى قازاق «قىز ءورىس» دەپ ايتادى. قىزدى ۇزاتاسىڭ، وزگە ەلمەن قارىم-قاتىناس جاسايسىڭ. ولار سەنىڭ وداقتاسىڭ بولادى. قانداي ءبىر ۇلكەن ساياسي شارۋالاردا، سوعىس جاۋگەرشىلىك كەزىندە قازاققا وداقتاس كەرەك. سوندىقتان ءار رۋ، ءار اتا وزىنە وداقتاس تابۋعا تىرىسادى. مىنە، وسى كەزدە قۇدالاردىڭ ورنى بولەك. جۇت بولادى، جاۋگەرشىلىك بولادى. سوندىقتان ەلمەن ەلدىڭ اراسىن قوسقان «قىز اۋليە» دەيتىنى سول.
قازاق قىزدى بەتىنەن قاقپايدى، اعايىن-تۋىس تۇگەل ەركەلەتەدى. جاساۋىن جاسايدى. قورعاشتايدى. مۇنىڭ ادەمى ءبىر كورىنىستەرىن تەرەڭ بىلگىسى كەلگەن ادام، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەك» رومانىن وقىسا، اقبىلەكتىڭ كىشكەنتاي كەزىن ەسىنە ءتۇسىرىپ وتىرعان كەزى، مىنە سول قازاقي تاربيە. بۇل - ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسى. ەرتەدە دە وسىنداي تاربيە بولعان، - دەيدى ەتنوگراف عالىم.
قازاقتىڭ قىزدى تاربيەلەۋدەگى ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرەر بولساق، قازاق قوعامىندا ءتارتىپ، تاربيە ماسەلەسى بەلگىلى ءبىر ەرەجەلەرمەن - شەشە تاربيەسى، اجەلەر تاربيەسىمەن ولشەنگەن. قازاق قىزى - ار-ۇياتتىڭ، نامىستىڭ ولشەمى. وتباسى قوعامنىڭ ۇياسى، مەملەكەتتىڭ ۇياسى سانالدى. جامبىل ارتىقبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، وتارشىل رەسەي ⅩⅩ عاسىردا قازاقتى تازا وتارشىلدىققا كوندىردى، وتارشىلدىقپەن بىرگە كەدەيلىك كەلدى. رەپرەسسيالار باستالدى.
سودان ءداستۇر-سالتىمىزدان، ادەت-عۇرپىمىزدان ايىرىلىپ قالدىق. قازىر قازاقتىڭ ءداستۇر-سالتى دەپ جۇرگەننىڭ كوبى قازاقتىكى ەمەس. بۇل جوقشىلىقتان شىققان ەلدىڭ ءوزىنىڭ ويلاپ تاۋىپ، اننان كورىپ، مۇننان كورىپ، جاساپ جاتقان دۇنيەلەرى. قازىر قازاق تويى - وتە جەككورىنىشتى توي. ءداستۇر-سالتتان ايىرىلعان، ىسىراپقا نەگىزدەلگەن توي. قازاق ەشقاشان ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەگەن، ءبارىن ەسەپپەن جاساعان. قازاقتىڭ قالىڭمال الۋى، بەرۋى ءبارى ەسەپتەلەدى. قازاق وتباسى ەسەپپەن، اقىلمەن قۇرىلادى.
وتباسى مەملەكەت دەسەك، ەسەپ بولماسا ءبارىن قۇريدى. ۇناتۋ، ءسۇيۋ ءبىر-بىرىنە عاشىق بولۋ - ول سەزىم. ماسەلەن، قىز الىپ قاشۋدى ءداستۇر سياقتى ايتىپ ءجۇر. قازاق قوعامىندا قايداعى قىز الىپ قاشۋ... قىز بالا ايتتىرىلادى، قالىڭ مالى تولەنىپ قويادى، ول - بىرەۋدىڭ اماناتى. سوندىقتان قىز الىپ قاشۋ دەگەن وتە سيرەك قۇبىلىس ەدى.
- قازاقتىڭ قىز بالاعا كوزقاراسى، قىز بالاعا قۇرمەتى ەرەن. ال اتا داستۇردەن ايىرىلىپ قالعاننان كەيىن ايەلدى تىم جوعارى نەمەسە تىم تومەن باعالاۋ ەتەك الىپ بارادى. قازاق دۇنيەتانىمىندا اناعا دەگەن قۇرمەت وتە جوعارى بولاتىن. كوشپەلى قوعام قىزدى، ايەلدى، انانى وتباسىنىڭ تىرەگى، تىرشىلىكتىڭ كوزىنە بالادى. ماسەلەن، قازاق وتباسىندا اركىمنىڭ ءوز ەنشىسى بار.
جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ دە، جاڭا تۋعان بالانىڭ دا ءوز ەنشىسى، مەنشىكتى مال-مۇلكى بار. قازاقتا ەركەك - ءتۇزدىڭ ادامى. ال ايەل وتباسى-وشاق قاسىنىڭ بارلىق تىرشىلىگىن ۇيلەستىرۋشى سانالادى.
ءبىر سوزبەن ايتساق، ايەل - ءوندىرىس يەسى. ايەل مالدىڭ سۇتىنەن باستاپ، ءجۇن-جۇرقاسىنان ءونىم ءودىرىپ، تۇرمىستىق قاجەتتى وتەۋگە بەيىمدەلگەن. ءبىراق ءبىر ەسكەرەتىن نارسە - قازاق قوعامى پاتەريارحالدىق جۇيەگە نەگىزدەلگەنىنە بايلانىستى ەر ادامعا دەگەن قۇرمەت ەرەكشە بولدى. ەرىن سىيلاۋ قاعيداسىن دا قازاق ايەلى ءوزى قالىپتاستىردى. ەر ەلدى قورعاۋعا مىندەتتى. جاۋگەرشىلىك، بارىمتا، سوعىستاردا جانىن پيدا ەتىپ، ويلانباستان ەلى ءۇشىن ءومىرىن قيۋ دايىن ۇرپاقتى دا قازاق ايەلى تاربيەلەيدى، - دەيدى جامبىل ارتىقبايەۆ.
ال جازۋشى، جۋرناليست بەكەن قايرات ۇلى:
- نەگىزى، اۋليە دەگەن ءسوز ارابشا ءۋالي دەگەن ءسوز. قازاقشا «اللانىڭ دوسى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. دەمەك، تەك اللانى ەسكە الۋشى ءھام ونىڭ ۇكىمىن ورىنداۋشى كىم بولسىن ول - اۋليە. ول قىز بولا ما، كەمپىر بولا ما، شال ما... ءبارى ءبىر. اۋليەنىڭ باستى ەرەكشەلىگى - ونىڭ دۇعاسى قابىل بولادى. ال بۇگىنگى جۇرتتىڭ اۋليەلەردىڭ باسىنا بارىپ، زيارات ەتىپ، تىلەك تىلەۋى دىنگە قايشى ءارى ۇلكەن كۇنا. تاقۋا ادام ءتىرى دە اۋليە دە، ولگەن سوڭ ارۋاق. قازاق «ءولى ارىستاننان ءتىرى تىشقان ارتىق» دەيدى، - دەگەن ويىن ايتتى.
ءتۇيىن:
كىم نە دەسە دە، قازاقتىڭ رۋحاني- تۇرمىستىق ەتنوگرافياسىندا «قىز اۋليە» فەنومەنى قالىپتاسقان. مەيلى «قىز اۋليە» اتالعان قاسيەتتى، كيەلى ورىندارعا بارىپ، ءتاۋ ەتىپ، زيارات جاساسىن، مەيلى قىز «ەل مەن ەلدى جاراستىرعان» اۋليە اتانسىن، حالىق تانىمىنداعى قىز بالاعا، ايەلگە جانە اناعا دەگەن قۇرمەتتىڭ قادىرىن ارتتىرماسا، كەمسىتىپ تۇرعان جوق...
تىلەكگۇل ەسداۋلەت
«ايقىن» اقپارات
