جانۋارلار الەمىنە جارقىن كوزقاراس

 سولتۇستىك تيان- شان اڭعارىنىڭ قازاق جەرىنە تيەسىلى اۋماعىندا 60 نەمەسە 74 قار بارىسى ءومىر سۇرەدى.

ال جالپى ەل اۋماعىندا شامامەن 150 باس قار بارىسى بار. قازاق دالاسىن مەكەن ەتكەن ءتۇز تاعىلارىنىڭ تىنىس- تىرشىلىگىن باقىلاۋ ىسىمەن اينالىسىپ كەلە جاتقان زوولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ماماندارى وسىنداي بولجامعا كەلگەن. سوڭعى 120 جىلدا تيان-شان الابىنداعى ىلبىستەردىڭ مەكەندەۋ اۋماعى 8045 شاقىرىمعا دەيىن قىسقارىپتى.

تابيعات-انا وزگەشە ءبىتىم بەرگەن جىرتقىش اڭنىڭ سانى الەمدە جىل وتكەن سايىن سيرەپ بارادى. جەر بەتىندە ىلبىستەر مەكەندەيتىن 20 ايماق بولسا، سونىڭ ەكەۋى - قازاقستانداعى جوڭعار الاتاۋى مەن ىلە الاتاۋى. بۇگىنگى تاڭدا الەمدە 4 مىڭعا جەتەر- جەتپەس ءىلبىس قالدى دەگەن دەرەك بار. زوولوگيا ينستيتۋتى تەك ىلبىستەردىڭ عانا ەمەس، سيرەك كەزدەسەتىن بارلىق اڭ-قۇستاردىڭ تىرشىلىگىنەن حابار بەرەتىن دەرەكتەر بازاسىن قۇرىپ، ونى جان-جاقتى جەتىلدىرۋمەن اينالىسىپ كەلەدى.

«ورتاق دەرەكتەر بازاسى-جانۋارلار الەمىنەن حابار بەرەتىن بىرەگەي الاڭ. بەلگىلى ءبىر اۋماقتا جانۋارلاردىڭ قانشا ءتۇرى ءومىر سۇرەتىنىن، ولاردىڭ تارالۋ ايماعىن، بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن، كوبەيۋ نەمەسە ازايۋ فاكتىلەرىن، جويىلىپ كەتۋ قاۋپىنە ۇشىراۋى ىقتيمالدىعىن ءارى ولارعا تونگەن قاۋىپتى سيپاتتايتىن جوبا ءوز تيىمدىلىگىن كورسەتىپ وتىر. 2021-جىلدان بەرى ءبىز سولتۇستىك تيان-شان جانۋارلار دۇنيەسى كاداسترىنىڭ ەلەكتروندىق بازاسىن قۇرۋعا باعىتتالعان جوبامەن جۇمىس ىستەي باستادىق. دەرەكتەر بازاسى جوبا بارىسىندا جينالعان مۇراعاتتىق، ادەبي جانە جاڭا دەرەكتەردى قامتىدى. 2023-جىلدىڭ قازان ايىندا ەلەكتروندى مالىمەتتەر بازاسى جانۋارلاردىڭ 948 تۇرىنە ارنالعان 10633 جازبانى قۇرادى. جوبانىڭ ناتيجەسىندە، جانۋارلاردىڭ 3550 دەن اسا ءتۇرى تۋرالى اقپارات جينالدى-ەڭ كىشكەنتاي ومىرتقاسىزداردان باستاپ قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەردىڭ ەڭ ۇلكەن تۇرلەرىنە دەيىن. مۇنداي اقپارات جانۋارلار پوپۋلياتسياسىنىڭ ديناميكاسىن تالداۋ ءۇشىن، سونداي- اق بولاشاقتا فاۋنانىڭ وزگەرۋ تەندەنتسيالارىن انىقتاۋ ءۇشىن ماڭىزدى»، دەيدى زوولوگيا ينستيتۋتى باس ديرەكتورىنىڭ عىلىمي ماسەلەلەر جونىندەگى ورىنباسارى مارينا چيريكوۆا.

زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە سايكەس، عالىمدار ارقار سانى ارتىپ بارا جاتقانىن انىقتاعان. ءبىر كەزدەرى سولتۇستىك تيان-شاندا تارالۋى ايتارلىقتاي تومەندەگەن قوڭىر ايۋلاردىڭ دا سانى ارتا باستاپتى. 1996-جىلى ىلە-الاتاۋ ۇلتتىق پاركى قۇرىلىپ، كۇزەت رەجىمى كۇشەيگەننەن كەيىن ايۋلار ەجەلگى مەكەنىنە سيرەك بولسا دا باس سۇعا باستاعان. وسىلايشا، بىرتە-بىرتە ولكەنىڭ قاۋىپسىزدىگىن سەزگەن جانۋارلار مۇندا تۇراقتاپ قالعان. ساراپشىلار ايۋ سانىنىڭ ءوسۋى مەن تارالۋ ايماعىنىڭ بۇرىن ءومىر سۇرگەن شەگىنە دەيىن كوبەيەتىنىن بولجاپ وتىر.

كەيىنگى 20-30-جىلدا تۇلكى پوپۋلياتسياسى ايتارلىقتاي وزگەرىسكە ۇشىراماعانىمەن، سولتۇستىك تيان-شان بوكتەرىندە پايدا بولا باستاعان قورقاۋدىڭ تارالۋ ايماعىنىڭ كەڭەيۋى بايقالعان. م. چيريكوۆا جابايى اڭنىڭ وسى تۇرلەرى اراسىندا باسەكەلەستىك پايدا بولا باستاعانىن ايتادى. زەرتتەۋشىلەر بۇل فاكتورلاردى انىقتاۋعا زاماناۋي تەحنولوگيا مۇمكىندەرىن پايدالانۋ ارقىلى قول جەتكىزگەن.

«نەگىزگى مىندەتتەردىڭ ءبىرى - كوپتەگەن جىل بويى جيناقتالعان جانۋارلار الەمى تۋرالى بارلىق مالىمەت پەن جاڭا دەرەكتى ءبىرتۇتاس دەرەكقورعا بىرىكتىرۋ. ءبىز سونداي- اق جاقىن ارادا اشىلاتىن جانە بارلىعىنا قولجەتىمدى بولاتىن ەلەكتروندىق پورتالدا دەرەكقورىمىزدى كورسەتتىك. بۇل ۋاكىلەتتى ورگاندار ءۇشىن دە، بارلىق تابيعات اۋەسقويلارى ءۇشىن دە ءتيىمدى. دەرەكتەر بازاسى سولتۇستىك تيان-شاندا جانۋارلاردىڭ قانداي تۇرلەرى ءومىر سۇرەتىنىن، ولاردىڭ قاي جەردە تارالعانىن جانە قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەنىن بىلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى»، دەيدى ول.

بۇل تۇرعىدا ەلىمىزدەگى قار بارىسى پوپۋلياتسياسىن زەرتتەۋ جانە قورعاۋ ۇلكەن مانگە يە. حالىقارالىق تابيعاتتى قورعاۋ وداعىنىڭ (ح ت ق و) قىزىل تىزىلىمىنە ەنگەن بيىكتىكتى سۇيەتىن بەكزات اڭنىڭ ەلىمىز ءۇشىن سيمۆوليكالىق ماڭىزى دا ەرەك. ءتىرى جان تىرشىلىك ەتپەستەي كورىنەتىن قۇزار شىڭدار مەن تاۋ مۇزدىقتارىن مەكەن ەتكەن بۇل اڭنىڭ تاريحىنا قاتىستى اڭىز- ءافسانالار جەتىپ ارتىلادى. ەجەلگى پارسى ەلىندە بارىستى اڭشىلىق ءۇشىن قولعا ۇيرەتكەن دەگەن دەرەك بار. تۇرىك تىلىنەن ءتارجىمالاعاندا «يربيز» ءسوزى «قار مىسىعى» دەگەن ماعىناعا سايادى. حالقىمىز جىرتقىشتىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا قاراپ «تاۋ بارىسى نەمەسە قار بارىسى» دەپ اتاپ كەتكەن. مىسىق تۇقىمداستار ساناتىنا جاتاتىن جىرتقىش اڭنىڭ دەنە تۇرقى- 125-135، بيىكتىگى-60، قۇيرىعى مەترگە دەيىن جەتەدى. شۇباتىلعان ۇزىن قۇيرىعى تىم سەزىمتال ءارى اسا ساق جانۋاردىڭ باسقان ءىزىن جاسىرىپ، قاۋىپ-قاتەردەن ساقتايدى. ءىلبىستى تاۋ قابىلانىنان دارالاپ تۇراتىن دا وسى ۇزىن قۇيرىعى بولسا كەرەك. ىرىلەرىنىڭ سالماعى 30-40 ك گ تارتادى. دەنەسىندە ساقينا ءتارىزدى قارا داقتارى بار، ءجۇنى قالىڭ جىرتقىشتىڭ ءتۇسى- تەڭبىل- شۇبار، كوك سۇر.

ەڭ عاجابى، سولتۇستىك تيان-شان فاۋناسى-سۇتقورەكتىلەرمەن قاتار الۋان ءتۇرلى قۇستاردىڭ، كەمىرگىشتەردىڭ، شوپقورەكتىلەردىڭ جانە جىرتقىشتاردىڭ جايلى مەكەنى. بۇل تۇرلەردىڭ ءاربىرىن قورعاۋ-جانۋارلار دۇنيەسىمەن اينالىساتىن عالىمدار ءۇشىن جاۋاپتى مىندەت.

الماتى

ارمان وكتيابر

egemen.kz