قازاقتاردى شوقىندىرىپ جىبەرمەكشى بولعان

وتكەن عاسىردىڭ باسىندا رەسەي قازاق ەلىن اسكەري، ساياسي جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان وتارلاپ قانا قويماي، قاسىرەتى ودان دا زور ورىستاندىرۋ ساياساتىن كوزدەدى. وزبىر كۇش قازاقتى تىلىنەن، داستۇرىنەن، دىنىنەن، دىلىنەن ايىرىپ، تەگىس شوقىندىرىپ جىبەرۋدى ماقسات تۇتتى.

ول ءۇشىن ۇلتىمىزدىڭ ءسۇت بەتىنە شىققان قايماقتارىن ءوز جاقتارىنا تارتۋعا، دالا حالقىنا سولار ارقىلى بيلىك جۇرگىزۋگە تىرىستى. ءبىراق، ولاردىڭ سۇم ويى بولا قويعان جوق. وتارلاۋشىلاردىڭ ساسىق پيعىلىن اينىتپاي تانىعان جانە سوعان بارىنشا قارسى تۇرعان الاش ارىستارىن ەندى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىپ، تۇبەگەيلى جويىپ جىبەرۋگە تىرىستى. الدەبىر دەرەكتەر بويىنشا، 2 مىڭعا تارتا الاشتىقتاردان تەك ەكەۋى - ءالىمحان ەرمەكوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ عانا اتۋ جازاسىنا ىلىنبەي، ءوز ولىمدەرىمەن ءولۋى سونىڭ ايعاعى. وندا دا ءالىمحان ءومىرىنىڭ 18 جىلىن لاگەرلەردە وتكىزۋى، مۇحاڭنىڭ ءومىر بويى باسى ساۋدادا ءجۇرۋى، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ الاش ورداعا قانشالىقتى وشىككەنىن دالەلدەپ تۇر...

مۇنان سوڭ، قازاق اراسىنا مەكتەپ اشىپ، ورىس ءتىلىن ۇيرەتىپ، ەل ىشىنەن شىققان شولاق بەلسەندىلەر ارقىلى «ورىستىڭ ءتىلىن، ءداستۇرىن، ءدىنىن، رۋحىن...»، جالپى زاتى ورىستىق سانانىڭ ءبارىن سىڭىرۋگە تىرىستى. بۇل ماقساتقا ميسسيونەرلەردى كوپتەپ تارتتى.

ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ ستراتەگياسى بويىنشا «رەسەيدىڭ بولاشاعى بۇراتانا حالىقتاردىڭ قانشالىقتى ورىستانعانىنا بايلانىستى» [1، ب.140б. وسى ماقساتپەن ورىستاندىرۋعا بوگەت بولادى دەگەن نيەتپەن جەرگىلىكتى جەرلەردەگى مەشىت-مەدىرەسەلەردى جاپتى. «1908 - جىلى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى اۋماعىنداعى 268 مەدرەسەنىڭ 1916- جىلى 182 سى قالدى» [2، ب.18[.

ميسسيونەرلەر «بۇراتانالاردىڭ بويىنا حريستيان شىندىعىن ءسىڭىرۋ ارقىلى ۇلى ورىس حالقىمەن تەڭەسۋگە شاقىردى» [3، ب.41[. ورىس تىلىندە ءدارىس بەرەتىن مەكتەپتەردى وسى ماقساتتا كەڭىنەن پايدالاندى. وتارشىل ساياساتكەرلەر «مەكتەپ ارقىلى ورىس ىقپالىن جۇرگىزۋگە بولادى. جاستايىنان ءبىزدىڭ ءتىلىمىز ارقىلى ءبىلىم العان بۇراتانا حالىقتىڭ بالالارى ەرتەڭ وسكەندە وزدەرىن رەسەيدىڭ ءبىر بولشەگىندەي سانايدى» دەگەن. مەكتەپتەر ارقىلى ۇزدىكسىز ورىستىق قۇندىلىقتار ءناسيحاتتالىپ، باسقا ۇلتتاردىڭ بارلىعىنىڭ مادەني، سالت-ءداستۇر، مۇرالارىن ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى دەپ كەمسىتتى.

ورىس پاتشاسىنىڭ ساياساتىن كەيىن كەڭەس وداعى جالعاستىردى. كەڭەستىك تاريحشىلار ابايدىڭ، ى.التىنساريننىڭ «ورىس ءتىلى ارقىلى عىلىم مەن بىلىمگە قول جەتكىزۋ» پوزيسياسىن ءبىر جاقتى ءتۇسىندىردى. ونى انا ءتىلىڭدى ۇمىتىپ، تەك ورىس مادەنيەتى، ورىس ءتىلى ارقىلى عانا «ۇشپاققا جەتەسىڭ» دەگەنگە بالادى. ءبىراق، ۇلى ابايدىڭ قازاققا ءتىلىڭدى، مادەنيەتىڭدى ۇمىت، حريستيان ءدىنىن قابىلدا دەگەنىن كىم ەستىپتى؟

داۋلەتقالي اساۋوۆ

baq.kz