قازاقستانداعى اتوم سالاسىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءرولى وراسان زور - عالىممەن سۇحبات

الماتى. قازاقپارات – 28-قىركۇيەك - اتوم ونەركاسىبى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كاسىبي مەرەكەسى. بۇل سالادا كورنەكتى عالىمدار، يادرولىق فيزيكتەر، ينجەنەرلەر، كونسترۋكتورلار جانە جوعارى بىلىكتى جۇمىسشىلار ەڭبەك ەتەدى.

سولاردىڭ ءبىرى - الماتىداعى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى اتوم ەنەرگياسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ماسەلەلەرى زەرتحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ عىلىمي جانە عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەت سالاسىنداعى سالالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى جانىنداعى جاس عالىمدار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، PhD دوكتورى اسەت شايمەردەنوۆ. بىلىكتى مامان kazinform ءتىلشىسىنىڭ اتوم سالاسىنا قاتىستى قويعان ساۋالدارىنا جاۋاپ بەردى.

- اڭگىمەنى كۇردەلى ءارى قىزىقتى يادرولىق سالادان باستاساق...

- اتوم سالاسى - اتوم ونەركاسىبىنىڭ، ەنەرگەتيكانىڭ جانە عىلىمنىڭ جيىنتىعى. سوندىقتان سالا ماماندارى كوپتەگەن ماسەلەنى شەشۋمەن اينالىسادى. باستى مىندەتىمىزدىڭ ءبىرى - بولاشاقتا جانە بۇگىن پايدالانىلاتىن يادرولىق ەنەرگەتيكالىق رەاكتورلار قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرۋ. اتاپ ايتقاندا، يادرولىق بولشەكتەردىڭ ءتۇرلى ەلەمەنتتەرمەن ءوزارا ارەكەتتەسۋىن زەرتتەۋ، يادرولىق رەاكتسيانىڭ تۇراقتىلىعىن انىقتاۋ، ماتەريالداردىڭ رادياتسيالىق ساۋلەلەنۋى قاسيەتتەرىنىڭ اسەرىن زەرتتەۋ، مەديتسينا مەن ونەركاسىپ ءۇشىن زاماناۋي جانە پەرسپەكتيۆالى راديويزوتوپتاردى ءوندىرۋ تەحنولوگيالارىن ازىرلەۋ، اۋىر اپاتتار مەن ولاردىڭ سالدارىن انىقتاۋ. وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە مەديتسينا مەن ونەركاسىپ سالالارىنا ارنالعان راديوفارماتسيەۆتيكالىق پرەپاراتتار مەن راديويزوتوپتى ونىمدەر شىعارۋدى جولعا قويدىق. قازىر اۋرۋحانالاردى ومىرلىك ماڭىزدى ءدارى-دارمەكپەن قامتاماسىز ەتىپ جاتىرمىز، ياعني ەلىمىزدە ءوندىرىلىپ وتىرعان راديوفارمپرەپاراتتىڭ %90 ىن ينستيتۋت وندىرەدى.

- بىلۋىمشە، ينستيتۋت قابىرعاسىندا 23 زەرتحانا بار. ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان زەرتحانانىڭ جۇمىسى تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى.

- ءبىزدىڭ زەرتحانا (اتوم ەنەرگياسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ماسەلەلەرى زەرتحاناسى) يادرولىق جانە رادياتسيالىق تەحنولوگيالاردى ازىرلەۋدەن باستاپ يادرولىق جانە تەرمويادرولىق رەاكتورلاردىڭ پەرسپەكتيۆالىق كونسترۋكتسيالىق جانە فۋنكتسيونالدىق ماتەريالدارىن رەاكتورلىق سىناۋعا دەيىنگى قىزمەتتەردىڭ كەڭ سپەكترىنە يە. زەرتحانادا ەكى ءىرى قوندىرعى بار. سىندىق ستەند - نولدىك قۋاتتى يادرولىق رەاكتور جانە گاز-ۆاكۋۋمدىق ىلمەك قوندىرعىسى. سونداي-اق، ءبىز يادرولىق وبەكتىلەردىڭ جوبالىق قۇجاتتاماسىنىڭ يادرولىق، رادياتسيالىق جانە يادرولىق-فيزيكالىق قاۋىپسىزدىگىنە ساراپتاما جۇرگىزىپ جاتقانىمىزدى اتاپ وتكىم كەلەدى. زەرتحانادا 16 مامان جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ %60 دان استامى 40 جاسقا تولماعان. زەرتحانا قىزمەتكەرلەرى حالىقارالىق كونفەرەنتسيالار مەن سيمپوزيۋمدارعا، سەمينارلارعا، تەحنيكالىق كەزدەسۋلەرگە ۇنەمى قاتىسادى. زەرتحانا جاپونيا، گەرمانيا، ا ق ش، رەسەي، وزبەكستان، لاتۆيا ۇيىمدارىمەن كەڭ حالىقارالىق ىنتىماقتاستىققا يە.

- ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى زەرتتەۋ رەاكتورى بازاسىندا ەل ەكونوميكاسىنا وراسان زور پايدا اكەلەتىن ءبىرقاتار جوبانى جۇزەگە اسىردى. اتوم سالاسىندا تاعى قانداي جاڭاشىلدىق بار؟

- 15 جىل بولدى ءبىز IV بۋىن رەاكتورلارىنا جاتاتىن جوعارى تەمپەراتۋرالى گاز سالقىنداتقىش رەاكتور (ج ت گ ر) تەحنولوگيالارىن دامىتۋ بويىنشا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ كەلەمىز. مۇنى جاپونيانىڭ اتوم ەنەرگياسى اگەنتتىگىمەن (Japan Atomic Energy Agency) بىرلەسىپ زەرتتەپ جاتىرمىز. ج ت گ ر رەاكتورلاردىڭ باسقا تۇرلەرىنە قاراعاندا ءبىرقاتار ارتىقشىلىققا يە:

نەگىزىنەن بالقۋ تەمپەراتۋراسى ~ 3800 گرادۋس بولاتىن گرافيتتەن تۇراتىن بەلسەندى ايماقتىڭ بالقۋى ءىس جۇزىندە الىنىپ تاستالادى؛

سۋتەگى ءوندىرىسى ءۇشىن جوعارى تەمپەراتۋرالى جىلۋ الۋ مۇمكىندىگى.

ج ت گ ر - عىلىمدى قاجەت ەتەتىن تەحنولوگيا جانە اتوم-سۋتەگى ەنەرگەتيكاسىنا كوشۋدى قامتاماسىز ەتە الادى. 2024-جىلدىڭ باسىندا اياقتالعان ءبىزدىڭ سوڭعى جوبالارىمىزدىڭ ءبىرى - جوعارى تەمپەراتۋرالى نەيتروندىق ساۋلەلەنۋدىڭ ج ت گ ر كرەمني كاربيدى وتىن كومپاكت ماتريتساسىنىڭ قاسيەتتەرىنە اسەرىن زەرتتەۋگە باعىتتالعان. قازىرگى ۋاقىتتا ستاندارتتى ماتريتسالىق ماتەريال گرافيت بولىپ تابىلادى. ونىڭ ءبىرقاتار كەمشىلىگى بار، مىسالى كورروزيانىڭ تۇراقسىزدىعى جانە يادرولىق وتىندى وندىرۋگە فيزيكالىق كەدەرگى تۇرعىسىنان وسالدىق. كرەمنيي كاربيدىنىڭ ماتريتساسى كورروزياعا توزىمدىلىك پەن يادرولىق ماتەريالدى تاراتپاۋعا توزىمدىلىك بولىگىندە ج ت گ ر قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرۋعا قابىلەتتى ج ت گ ر وتىن كومپاكت ماتريتساسىنىڭ ماتەريالى پەرسپەكتيۆالىق رەتىندە قاراستىرىلادى. دەگەنمەن، كرەمنيي كاربيدى وتىنىنىڭ ىقشام ماتريتساسىنىڭ نەيتروندىق ورىستە جوعارى تەمپەراتۋراداعى مىنەز-قۇلقى تۋرالى تاجىريبەلىك دەرەكتەر جوق. سوندىقتان س س ر- ق رەاكتورىندا ساۋلەلەندىرۋ ەكسپەريمەنتى جۇرگىزىلدى، وندا كرەمني كاربيدى ماتريتساسى بار وتىن كومپاكتىنىڭ ۇلگىلەرى وسى ماتەريالدىڭ ج ت گ ر- دە جۇمىس جاعدايىندا 1021 س م-2 -جىلدام نەيتروندىق فليۋەنتسياعا دەيىن ساۋلەلەندىرىلدى، 220 ءتيىمدى كۇندەر. ودان ءارى ساۋلەلەنگەن ۇلگىلەر بۇزىلمايتىن جانە بۇزىلاتىن ادىستەرمەن زەرتتەلىپ، ولاردىڭ قاسيەتتەرىنە نەيتروندىق ساۋلەلەنۋدىڭ اسەرى انىقتالدى.

الىنعان ەكسپەريمەنتتىك دەرەكتەر ماتەريالدىڭ رادياتسيالىق بەرىكتىگىن ودان ءارى ارتتىرۋ ءۇشىن وتىن كومپاكتىنىڭ ديزاينى مەن قۇرامىن جاقسارتۋعا كومەكتەسەدى. وسىلايشا، زەرتتەۋ ناتيجەلەرى ج ت گ ر قاۋىپسىزدىك دەڭگەيىن ارتتىرۋعا جانە سول ارقىلى ونىڭ كوممەرتسيالىق تارتىمدىلىعىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان.

جاپونيانىڭ اتوم ەنەرگياسى اگەنتتىگىمەن بىرلەسكەن زەرتتەۋلەردە الىنعان ەكسپەريمەنتتىك ناتيجەلەر HTR50S جانە GTHTR300 سياقتى كوممەرتسيالىق شاعىن مودۋلدىك ج ت گ ر ءتيپتى رەاكتورلاردى جوبالاۋ كەزىندە پايدالانىلدى.

- قازاقستان عىلىمىنا عانا تيەسىلى تىڭ يدەيا نەمەسە جوبا بار ما؟

- ارينە، قازاقستان عىلىمىندا كوپتەگەن يدەيا بار. ماسەلەن، جەر سىلكىنىسىن ەرتە بولجاۋ جۇيەسىن ازىرلەۋ، ونكولوگيالىق جانە جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىن ەمدەۋگە ارنالعان پرەپاراتتاردى، ونىڭ ىشىندە راديوفارمپرەپاراتتاردى ويلاپ تابۋ، شيكىزاتتى تەرەڭ جانە ءتيىمدى وڭدەۋ جانە قوسىلعان قۇنى جوعارى ءونىمدى الۋ تەحنولوگيالارىن ازىرلەۋ سياقتى تىڭ باستامالار جەتەرلىك. سوڭعى جىلدارى عىلىمي قوعامداستىق قازاقستاندا عىلىمدى قارجىلاندىرۋدىڭ ەداۋىر ۇلعايۋىن بايقاپ وتىر، بۇل عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ازىرلەمەلەردىڭ ساپاسىنا جاعىمدى اسەر ەتەدى. ەلىمىزدە عىلىمدى قارجىلاندىرۋ تەك ۇلعايادى، عالىمداردىڭ قولداۋى ارتادى جانە بۇل وتاندىق عىلىم دەڭگەيىن دامىعان ەلدەر دەڭگەيىنە كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

- اتوم سالاسىنا قايتا ورالساق، ونىڭ قوعامداعى ءرولى قانداي؟

- ەگەر اتوم سالاسىنىڭ ءرولىن ناقتى سيپاتتامالار تۇرعىسىنان قاراستىراتىن بولساق، مەن اتوم سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن قىزمەتكەرلەردىڭ سانىن ايتقىم كەلەدى، وندا ونىڭ ءرولى جوعارى ەمەس. قازاقستاندا اتوم سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن ءۇش ءىرى مەملەكەتتىك كاسىپورىن بار - ولار «قازاتومونەركاسىپ ۇ ا ك» ا ق، «ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعى» جانە «يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى» ر م ك. بۇل مەكەمەلەردە بارلىعى 25 مىڭعا جۋىق مامان بار. الايدا، قازاقستانداعى اتوم سالاسىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءرولى وراسان زور. مىسالى، قازاتومونەركاسىپ ۋران كەنىن ءوندىرىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار اەس ءۇشىن جىلۋ بولەتىن جيناقتار، قوسىلعان قۇنى جوعارى تۇپكىلىكتى ءونىم شىعارادى. ق ر ۇ ي ا و اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرۋمەن جانە بۇرىنعى سەمەي سىناق پوليگونىنداعى رادياتسيالىق قاۋىپسىزدىكتى مونيتورينگىلەۋمەن اينالىسادى. يافي - مەديتسينا مەن ونەركاسىپكە ارنالعان راديويزوتوپتاردىڭ (راديوفارمپرەپاراتتاردى قوسا العاندا) ەلدەگى ەڭ ءىرى ءوندىرۋشىسى. ازعىر پوليگونىنداعى رادياتسيالىق جاعدايعا مونيتورينگ جۇرگىزەدى، ونەركاسىپتە، مەديتسينادا جانە اۋىل شارۋاشىلىعىندا رادياتسيالىق تەحنولوگيالاردى ازىرلەيدى جانە ەنگىزەدى.

- جالپى، «اتوم» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ءبىر ءتۇرلى ۇرەي تۋدىراتىنى بار، نەگە؟

- مەنىڭشە، بۇل ماسەلەدە حالىق ساناسىندا بىرنەشە باعىتتاعى ۇرەي بار سياقتى. «اتوم» سوزىنەن قورقۋدىڭ ءبىرىنشى سەبەبى - سەمەي پوليگونى. ونىڭ زاردابىن تۇرعىندار ءالى دە تارتىپ كەلەدى. ەكىنشى سەبەپ، مەنىڭ ويىمشا، حالىقتىڭ اتوم سالاسى تۋرالى جەتىك بىلمەۋىنە بايلانىستى. ال ادام بىردەڭە بىلمەسە، ودان البەتتە قورقادى. سوندىقتان ەل اراسىندا اقپاراتتاندىرۋ جۇمىستارىن مەيىلىنشە كوپ جۇرگىزۋ قاجەت. ونىڭ ارتىقشىلىعى مەن كەمشىن تۇستارىن جاسىرماي ايتىپ، كورسەتۋ كەرەك. اتوم ەنەرگياسىن بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋ بويىنشا حالىقارالىق تاجىريبەگە شولۋ جاساۋ قاجەت.

- مامان رەتىندە اەس قۇرىلىسىن قۇپتايتىنىڭىز ءسوزسىز. سەبەبىن تاراتىپ ايتىپ بەرسەڭىز...

- قازاقستان يادرولىق سالاعا جاڭادان كەلگەن مەملەكەت ەمەس. ءبىزدىڭ ەل ۋران وندىرۋدەن الەمدە ءبىرىنشى ورىندا جانە وسى ەلەمەنتتىڭ بارلانعان قورى بويىنشا ەكىنشى ورىندا. قازاقستان اقتاۋ قالاسىندا جىلدام نەيتروندى اتوم ەلەكتر ستانسياسىن دا ىسكە قوستى. وسكەمەندەگى ءۇلبى مەتاللۋرگيالىق زاۋىتى قىتايدىڭ اتوم ەلەكتر ستانسيالارى ءۇشىن جىلۋ جيناقتارىن شىعارادى، ال ەلىمىزدەگى ءتورت عىلىمي-زەرتتەۋ رەاكتورى اتوم ەنەرگياسىن بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋ بويىنشا بەلسەندى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ جاتىر. بۇل جەتىستىكتەر ا ە س قۇرىلىسى جوباسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ بارلىق كەزەڭدەرىندە قولداۋ كورسەتۋگە قابىلەتتى مامانداردى دايىنداۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتەدى. قازاقستاندا اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ تابىستى دامۋىنا نەگىز جاسايتىن بىرەگەي رەسۋرستار مەن بىلىكتى كادرلار بار.

اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ ارتىقشىلىعى كوپ. ا ە س - بۇل تۇراقتى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ كوزى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار عىلىمدى قاجەتسىنەتىن جانە يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى دامىتۋدىڭ درايۆەرى. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ بولاشاق ەنەرگيا تاپشىلىعىن، ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق دامۋىن جابۋ ءۇشىن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ جاڭا كوزدەرىن سالۋ قاجەتتىلىگى ايقىن بولىپ وتىر. جاڭارتىلاتىن ەلەكتر كوزدەرى ەلدىڭ ەلەكتر ەنەرگياسىنا دەگەن قاجەتتىلىگىن جابا المايدى ويتكەنى مۇنداي كوزدەر وزگەرمەلى، تۇراقسىز جانە قۋاتى از. قازاقستاندا جاڭا ماەس سالۋ ءۇشىن سۋ رەسۋرستارى (وزەندەر) از. ج ە و- نى قولدانۋدى كەڭەيتۋ وراسان زور ەكولوگيالىق پروبلەمالارعا الىپ كەلەدى جانە كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا قول جەتكىزۋ تۇجىرىمداماسىنا قايشى كەلەدى. سونىمەن، تۇراقتى ەلەكتر ەنەرگياسىن قامتاماسىز ەتە الاتىن اتوم ەلەكتر ستانسياسى عانا قالادى. سونىمەن قاتار، بۇل ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ باسقا كوزدەرى دامىمايدى دەگەندى بىلدىرمەيدى. ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق جۇيەسى تەڭدەستىرىلگەن جانە ءارتاراپتاندىرىلعان بولۋى كەرەك.

- 6-قازاندا وتەتىن رەفەرەندۋمدا حالىق قولداپ، ا ە س سالىناتىن بولسا، ماماندارعا جۇكتەلەتىن جاۋاپكەرشىلىك قانداي بولماق؟

- ەگەر قازاقستان حالقى الداعى رەفەرەندۋمدا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسىن قولداسا، مامانداردىڭ ءبىرىنشى ارحيوتەكالىق مىندەتى قولدا بار شورت-پاراقتان ۆەندوردى تاڭداۋ بولادى. اتوم ەلەكتر ستانتسياسى الەۋەتتى جەتكىزۋشىلەرىنىڭ بارلىق تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق ۇسىنىستارىن جان-جاقتى قاراستىرىپ، قازاقستان ءۇشىن ەڭ جاقسى نۇسقانى تاڭداۋ قاجەت بولادى. ستانتسيانىڭ قاۋىپسىزدىك دەڭگەيى، قۇرىلىس قۇنى مەن مەرزىمى تاڭدالعان ا ە س جوباسىنا بايلانىستى بولادى جانە بۇل ءوز كەزەگىندە حالىق ءۇشىن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تۇپكىلىكتى قۇنىنا اسەر ەتەدى.

- كاسىبي مەرەكەڭىز قۇتتى بولسىن!

- ءيا، مەرەكە قۇتتى بولسىن! وسى سالادا ايانباي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن بارشا ارىپتەستەرىمە قاۋىپسىز جانە اپاتسىز جۇمىس تىلەيمىن!

اۆتور الما مۇقانوۆا