قازاقستاندا قانشا ءىلبىس بار
الماتى. KAZINFORM - ءىلبىس نەمەسە قار بارىسى - قىزىل كىتاپقا كىرگىزىلگەن كوپ جانۋاردىڭ ءبىرى عانا ەمەس، ول - تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ۇلتتىق سيمۆولى. ادامنىڭ كوزىنە كوپ تۇسە بەرمەيتىن بۇل اڭ نەگىزىنەن تاۋلى جەرلەردە تۇرادى.
سانى مەن مەكەندەيتىن ورتاسى
ءىلبىس جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تونگەن جىرتقىش رەتىندە حالىقارالىق تابيعاتتى قورعاۋ وداعىنىڭ (IUCN) قىزىل تىزىمىنە، سونداي-اق جالپى اۋدانى 500 مىڭ شارشى شاقىرىم بولاتىن قازاقستان، بۋتان، رەسەي، قىرعىزستان، نەپال، وزبەكستان، موڭعوليا، تاجىكستان، قىتاي، ءۇندىستان، پاكىستان جانە اۋعانستان سياقتى 12 ەلدىڭ ۇلتتىق قىزىل كىتاپتارىنا ەنگىزىلگەن. سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا جانۋارلار دۇنيەسىن قورعاۋدا وڭ ديناميكا بايقالادى. بۇل سيرەك كەزدەسەتىن جانۋاردىڭ جويىلىپ كەتۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن ب ۇ ۇ دامۋ باعدارلاماسى ۇلتتىق سەرىكتەستەرمەن بىرلەسىپ، قازاقستانداعى ءىلبىس پەن ونىڭ مەكەندەيتىن جەرلەرىن ساقتاۋ بويىنشا جۇمىستار قولعا الىندى. بۇل جوبا 2018 -جىلدان باستاپ بۇۇ دب مەن جاھاندىق ەكولوگيالىق قوردىڭ (ج ە ق) ىنتىماقتاستىعى اياسىندا ىسكە اسىرىلىپ جاتىر.
جوبانىڭ ماڭىزدى ناتيجەلەرىنىڭ ءبىرى - ەلدەگى قار بارىستارىنىڭ سانى تۋرالى جىل سايىنعى ەسەپ بەرۋ جۇيەسىن قۇرۋ بولدى. 1990 -جىلدىڭ باسىنان بەرى ونىڭ سانىن ەكى ەسەگە ارتتى. قازىر قازاقستاندا ولاردىڭ سانى 152-189-اينالاسىندا. بۇل - 2019 -جىلمەن سالىستىرعاندا 26 پايىزعا كوپ. بۇل دەرەكتەر ەلىمىزدىڭ تاۋلى ايماقتارىندا، سونىڭ ىشىندە التاي، جەتىسۋ، الاتاۋ تاۋلارى مەن سولتۇستىك جانە باتىس تيان-شاندا جۇرگىزىلگەن عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرى مەن كامەرا ارقىلى راستالادى.
- 1980-جىلداردىڭ باسىندا قازاقستانداعى قار بارىستارىنىڭ سانىن العاش رەت ەسەپتەۋ جۇرگىزىلگەن كەزدە ولاردىڭ سانى 180-200 بولدى. الايدا، 1990-جىلدارى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق قيىندىقتار مەن براكونەرلىكتىڭ تارالۋى جاعدايىندا بۇل سيرەك كەزدەسەتىن جىرتقىشتىڭ سانى 100 باسقا دەيىن ازايىپ كەتتى. ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتار - ۇلتتىق پاركتەر مەن قورىقتاردىڭ قۇرىلۋىنىڭ ارقاسىندا عانا جاعداي تۇراقتالا باستادى. بۇل شارالار بارىستار ءۇشىن ءقاۋىپسىز ءومىر ءسۇرۋ جاعدايلارىن جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى، بۇل ولاردىڭ سانىنىڭ بىرتىندەپ وسۋىنە ىقپال ەتتى. بۇگىنگى تاڭدا ەلدەگى بارىستاردىڭ سانى 189 جەتتى، - دەيدى ق ر ع ج ب م زوولوگيا ينستيتۋتىنىڭ وكىلى، قار بارىسىن باقىلاۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، «Snow Leopard Foundation» ق م ف اتقارۋشى ديرەكتورى الەكسەي گراچيەۆ.
ول ءىلبىس قازاقستاننىڭ بارلىق نەگىزگى تاۋ ەكوجۇيەسىندە، سونىڭ ىشىندە وڭتۇستىك، شىعىس جانە وڭتۇستىك- شىعىس قازاقستاندا مەكەندەيتىنىن اتاپ ءوتتى. ولاردىڭ تارالۋ ايماعى تۇركىستان، جامبىل، الماتى، اباي، شىعىس قازاقستان وبلىستارى جانە جەتىسۋ ءوڭىرى سياقتى وبلىستاردى قامتيدى.
- ىلە الاتاۋى، التىن- ەمەل، كولساي كولدەرى، كاتونقاراعاي، سايرام- وگەم جانە جوڭعار الاتاۋى ۇلتتىق ساياباعى سياقتى ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتارعا بارىستار بەلسەندى تۇردە قونىستانا باستادى. بۇل تابيعي قورىقتار بارىستاردىڭ ءقاۋىپسىز ءومىر ءسۇرۋ جاعدايلارىن قامتاماسىز ەتەدى. قازىرگى ۋاقىتتا جىرتقىش سانى بىرتە- بىرتە 1980-جىلدارى تىركەلگەن تاريحي ماكسيمۋمعا جاقىنداپ كەلەدى، - دەدى.
زوولوگتىڭ ايتۋىنشا، بارىستىڭ ەڭ كوپ پوپۋلياتسياسى جەتىسۋ وڭىرىندە مەكەندەيدى. بۇل حالىقتىڭ جوعارى تىعىزدىعىنا، ازىق- تۇلىك قورىنىڭ مولدىعىنا، قولايلى ەكولوگيالىق جاعدايعا جانە قورعانىستىڭ بولۋىنا بايلانىستى. بۇل جىرتقىشتار كاتونقاراعاي مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي ساياباعىندا از كەزدەسەدى. الايدا، وسىعان قاراماستان، بۇل ۇلتتىق ساياباقتا ورناتىلعان كامەراعا بىرنەشە رەت ءتۇسىپ قالعان.
- كاتونقاراعاي ۇلتتىق تابيعي ساياباعىندا بۇرىن بارىستار الدەقايدا كوپ بولعان، ءبىراق ۋاقىت وتە ولاردىڭ سانى ازايىپ كەتكەن. 2017 -جىلدان بەرى وسى وڭىردە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىرمىز. باستاپقىدا ءبىز اياق ىزدەرىن تاپتىق، ءبىراق ولاردىڭ ناقتى بارىسقا تيەسىلى ەكەنىن راستاي المادىق، ويتكەنى بۇل ايماقتا تابان ءىزى ۇقساس باسقا جانۋارلار بار. دەگەنمەن، 2020-2021 -جىلدارى كامەرالار بارىستاردى تۇسىرگەن كەزدە ءبىز ولاردىڭ بار ەكەنىنە %100 سەنىمدى بولدىق. بۇل پوپۋلياتسيانىڭ قالپىنا كەلە جاتقانىن جانە كوبەيۋ پروتسەسىنىڭ جالعاسىپ جاتقانىن راستايدى، - دەپ ءبولىستى زوولوگ.
جويىلىپ كەتۋ قاۋپى
ب ۇ ۇ د ب ماماندارى قار بارىسى سانىنىڭ ازايۋىنىڭ نەگىزگى ءقاۋىپ- قاتەرى تۇراقسىز اۋىل شارۋاشىلىعىمەن بايلانىستى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
- بىزگە ەرەكشە قورعالاتىن اۋماقتاردى باقىلاۋ كەرەك. ەڭ باستىسى ادامنىڭ قاتىسۋىن بارىنشا ازايتۋ جانە بارلىق ىقتيمال قاۋىپتەردى جويۋ قاجەت: براكونەرلىك، مال جايۋ، ءتۋريزمدى دۇرىس دامىتپاۋ. ءقازىر جۇرتشىلىق الماتىنىڭ اينالاسىنداعى مەدەۋ، شىمبۇلاق سەكىلدى كورىكتى جەرلەرگە ءجيى بارا باستاعانىن كورىپ وتىرمىز. بۇرىن بۇل جەرلەر بارىستاردىڭ مەكەنى بولعان، ءبىراق قازىر ولاردى وتە سيرەك كەزدەستىرۋگە بولادى. ونىڭ ورنىنا اۋماقتاردى قاڭعىباس يتتەر باسىپ الدى. دەگەنمەن، قار بارىستارى ءالى كۇنگە دەيىن كورشى شاتقالداردىڭ اينالاسىن - الماتى قورىعى مەن ىلە الاتاۋى ۇلتتىق پاركىنىڭ اۋماقتارىن مەكەندەيدى. الماتى قالاسىنىڭ اۋماعىن قازىرگى ۋاقىتتا 5 كە جۋىق قار بارىسى مەكەندەيدى، بۇل - ادامداردىڭ بولۋىنا ۇيرەنگەن، ءبىراق سانى شەكتەۋلى بىرەگەي پوپۋلياتسيا، - دەپ اتاپ ءوتتى الەكسەي گراچيەۆ.
بارىستىڭ ازىعى باسقا جابايى جانۋارلاردىڭ پوپۋلياتسياسىنىڭ سانىنا دا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. نەگىزى ازىعى - ءسىبىر تاۋ ەشكىسى. سونداي- اق تۇياقتى جانۋارلار (ەلىك، قويان، جابايىق قابان جانە تاعى باسقالارى) قورەگىنە جاتادى. دەگەنمەن، تاماق ىزدەۋگە شىققان كەزدە بارىستار سىلەۋسىن، جولبارىس جانە قاسقىر سياقتى باسقا جىرتقىشتارمەن كەزدەسىپ، رەسۋرستار ءۇشىن توبەلەسىپ، ءتىپتى سوڭى ولىمگە اكەلۋى دە مۇمكىن.
- مۇنداي جاعدايدى تاۋدا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جۇرگەندە كەزدەستىردىك. كامەرالاردىڭ كومەگىمەن ءبىز ەكى كىشكەنتاي الانىن ەرتكەن بارىستى ءتۇسىرىپ الدىق. ءبىز قاسقىرلاردىڭ ولاردىڭ ىزىنە تۇسكەنىن بايقادىق. قاسقىرلار بارىستىڭ قاس جاۋى دەگەن قورىتىندىعا كەلدىك. بۇل ازىق تاپشى كەزدە، قىستا بولدى، - دەدى ا. گراچيەۆ.
ول جاڭا تۋعان بارىستاردىڭ ءولىم- ءجىتىمىنىڭ ايتارلىقتاي جوعارى ەكەنىن ايتتى. قازاقستاندا جىل سايىن 30-50 بارىس دۇنيەگە كەلەدى، ءبىراق پوپۋلياتسياسى جىلىنا 2-3 دارا عانا كوبەيەدى.
- ۇلتتىق پاركتەر سياقتى ەرەكشە قورعالاتىن ايماقتاردا قار بارىستارى بەلسەندى تۇردە قونىستانعان. ءاربىر ءىلبىستىڭ، اسىرەسە ەركەكتەرىنىڭ قورعايتىن جەكە ايماعى بار. جاستارى، ادەتتە، بۇل اۋماقتاردى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر. جاڭا قورعالاتىن اۋماقتار قۇرىلماسا، ولاردىڭ بارار جەرى قالمايدى. بۇل جاعدايدا بارىستار كورشى ەلدەرگە - قىتاي مەن رەسەيگە قونىس اۋدارۋى نەمەسە ۇلتتىق پاركتەر مەن قورىقتاردىڭ شەكاراسىنان شىعىپ كەتۋى مۇمكىن، بۇل جەرگىلىكتى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن فەرمەرلەرگە قاۋىپ توندىرەدى. بارىستار قورەك ىزدەپ، مالعا شابۋى مۇمكىن نەمەسە اشتىقتان قىرىلىپ قالادى، - دەپ اتاپ ءوتتى سپيكەر.
قانداي شارالار قابىلدانىپ جاتىر
قازاقستاندا قىزىل كىتاپقا ەنگەن جانۋارلار مەن قۇستار مەكەندەيتىن 10 قورىق، 15 ۇلتتىق پارك، 7 قورىق جانە 3 ايماقتىق پارك بار.
ەلدەگى بارىس پوپۋلياتسياسىنىڭ شامامەن %70 ى ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتاردا كەزدەسەدى. وسى بىرەگەي ءتۇردىڭ جويىلۋ قاۋپىنە جاۋاپ رەتىندە مەملەكەت ماڭىزدى شارالار قابىلدادى. اتاپ ايتقاندا، عالىمدار مەن ينسپەكتورلاردىڭ جالاقىسى كوتەرىلىپ، ورمانداردى ورتتەن جانە براكونەرلىكتەن قورعاۋ جۇمىستارى كۇشەيتىلىپ، فوتو تۇزاق قۇرىلعىلارى ساتىپ الىندى. سونداي- اق قازاقستانداعى ءىلبىستىڭ جاعدايىن جۇيەلى تۇردە باعالايتىن مونيتورينگ ورتالىعى بەلسەندى جۇمىس ىستەيدى.
2021 -جىلدىڭ قاراشا ايىندا قازاقستاندا العاش رەت بارىستىڭ سپۋتنيكتىك تەلەمەترياسى وتكىزىلدى. سپۋتنيكتىك تەلەمەتريا - الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە كەڭىنەن قولدانىلاتىن قاۋىپسىز جانە ءتيىمدى ءادىس. ول عالىمدارعا جانۋارلاردىڭ ورنالاسۋى، ىقتيمال قاۋىپتەرى، جەم- ءشوپ بازاسى تۋرالى ەڭ سەنىمدى دەرەكتەردى الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. العاش رەت «التىن ەمەل» ۇلتتىق پاركىندە حالىقارالىق جانە وتاندىق مامانداردىڭ قاتىسۋىمەن ناۆيگاتسيالىق جابدىقتارمەن بەلگى سالىندى. 2021-2023 -جىلدار ارالىعىندا سولتۇستىك جانە ورتالىق تيان- شان تاۋلارىندا بارلىعى 11 بارىسقا سپۋتنيكتىك تەلەمەتريا جۇرگىزىلدى.
الىنعان مالىمەتتەر عالىمدارعا بارىستاردىڭ قازاقستاننىڭ ىشىندە دە، شەكارا ارقىلى دا كورشى مەملەكەتتەرگە قوزعالۋ جولدارىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى. قازىرگى ۋاقىتتا ونىڭ قىتاي مەن قىرعىزستانعا قاراي ميگراتسيا كارتالارىندا تىركەلگەن سەنىمدى باعىتى بار. جىرتقىشتىڭ جىلىستاۋ جولدارى تۋرالى اقپارات ە ق ت ا- نى جەتىلدىرۋ جانە جىرتقىش اڭدى قورعاۋدىڭ ودان ءارى شارالارى ءۇشىن ماڭىزدى پراكتيكالىق مانگە يە.
جامبىل وبلىسىندا قار بارىسىنىڭ بولۋى سيرەك كەزدەسەتىن اڭدى قورعاۋدى قامتاماسىز ەتەتىن «مەركە» وڭىرلىك تابيعي پاركىن قۇرۋعا نەگىز بولدى. جالپى العاندا، بۇۇدب اۋدانى 1,6 ميلليون گەكتاردان اساتىن التى جاڭا ەقتا قۇرۋ جانە قولدانىستاعى ءۇش الاڭدى 214.000 گەكتاردان استام ايماققا كەڭەيتۋ بويىنشا جاراتىلىستانۋ- عىلىمي جانە تەحنيكالىق- ەكونوميكالىق نەگىزدەمەلەردى اياقتادى.
— قازاقستان - ءىلبىس سانىن قالپىنا كەلتىرۋگە بولاتىنىن بۇكىل الەمگە دالەلدەگەن بىردەن- ءبىر مەملەكەت. كوپتەگەن ەلدە بۇل جىرتقىشتاردىڭ پوپۋلياتسياسى ازايىپ كەلەدى نەمەسە تۇراقتى تومەن دەڭگەيدە قالادى. سوندىقتان بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن جەتىستىك. بۇل ناتيجەلەردى حالىقارالىق تابيعاتتى قورعاۋ قاۋىمداستىعى جوعارى باعالادى. قازاقستاندا قار بارىستارىن ساقتاي وتىرىپ، ءبىز وسى بىرەگەي ءتۇردىڭ عالامدىق پوپۋلياتسياسىن قولدايمىز، - دەدى زوولوگ.
2024-جىلى ب ۇ ۇ د ب باستاماسىمەن قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ تابيعي اۋماقتارى اراسىندا قار بارىسىن ساقتاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا قول قويىلدى. مەموراندۋم جىرتقىشتى جانە ونىڭ سولتۇستىك تيان- شان تاۋلارىندا مەكەندەيتىن جەرلەرىن زەرتتەۋ، ساقتاۋ ءۇشىن بىرلەسكەن ءىس- قيمىلداردى ءتورت ە ق ت ا ارقىلى ۇيلەستىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى: «كولساي كولدەرى» ۇلتتىق پاركى، الماتى مەملەكەتتىك تابيعي قورىعى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ىلە الاتاۋى ۇلتتىق پاركى جانە قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ «چون كەمين» مەملەكەتتىك تابيعي پاركى اۋماقتارى شەگىندە.
