قازاقستاندا كوپىرلەردىڭ ساپاسى نەگە اقساپ تۇر
قازاقستان كوپىر ماسەلەسى وقتىن-وقتىن كوتەرىلەدى. سەبەبى اراسىندا ساپاسىز سالىنعانى، جىلعا جەتپەي اقاۋ شىققانى بار. جوندەۋدى قاجەت ەتەتىنى قانشاما. سۋ تاسقىنى كەزىندە وتكەلگە اينالۋى قاجەت كوپىردىڭ وزىنە جوندەۋ جۇرگەنىن كوردىك. وسى ورايدا Kazinform ءتىلشىسى كوپىرلەر ساپاسىن باقىلاۋ قالاي جۇرەتىنىن ءارى ولارعا قويىلاتىن تالاپتى تالداعان بولاتىن.
جارتى عاسىر بۇرىن سالىنعان
قازىر رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار اۆتوموبيل جولدارىندا 1284 كوپىر ورنالاسقان. كولىك مينيسترلىگى ونىڭ 133 ى جوندەۋدى قاجەت ەتەتىنىن ايتىپ وتىر. وڭىرلىك جىكتەمەسىنە قاراي ايتساق، اقمولا وبلىسىندا - 26، شىعىس قازاقستان وبلىسىندا - 9، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا - 6، الماتى وبلىسىندا - 6، ۇلىتاۋ وبلىسىندا 4 كوپىر اپاتتى جاعدايدا. وزگە وڭىرلەردە دە ءبىردى-ەكىلى كوپىردىڭ قۇلاۋ قاۋپى بار. وڭ ستاتيستيكا تەك جامبىل، تۇركىستان، قىزىلوردا وبلىستارىندا عانا تىركەلگەن. مۇندا كوپىرلەرگە «جاقسى» نەمەسە «قاناعاتتانارلىق» دەگەن ايدار تاعىلىپتى.
الدىمەن كوپىر ساپاسىنىڭ ناشارلاۋىنا نە سەبەپ بولعانىن اڭدايىق. مينيسترلىك بەرگەن مالىمەتتى ساراپتاۋ بارىسىندا اپاتتى جاعدايداعى نىساندارعا ورتاق ەرەكشەلىك بايقالدى. ول - سالىنعان جىلى. كوپىردىڭ كوبى 1960-1980 -جىلدارى ارالىعىندا پايدالانۋعا بەرىلگەن. جاماپ جاسقاعانىمەن، ناتيجە كورىنبەيدى. سودان بولار، اپاتتى كوپىرلەرگە جۇرگىزىلگەن سوڭعى جوندەۋ جۇمىس تۋرالى دەرەك از.
بۇل ولقىلىق تەمىر جولعا دا ءتان. «قازاقستان تەمىر جولى» كومپانياسى شويىن جولدا 3600-دەن استام كوپىر مەن وتكەل بار دەگەن، ولاردىڭ 6 پايىزى كۇردەلى جوندەۋدى قاجەت ەتەتىنىن جاسىرمادى. سەبەپ تاعى سول، ەسكى، عاسىر تولعانى جەتەرلىك. ۇلتتىق كومپانيا تەمىرجول جەلىلەرىن سالۋ شەڭبەرىندە ماسەلەگە ءمان بەرمەك. الداعى جىلدارى «دوستىق- مويىنتى»، «داربازا- ماقتاارال»، اينالما الماتى تەمىرجول جەلىلەرىن قۇرۋ كەزىندە 155-تەن استام كوپىر سالۋعا نيەتتى.
قازاقستانداعى كوپىرلەر ۋاقىتقا عانا ەمەس، تابيعي اپاتقا دا ازىرلەنبەگەن سىڭايلى. كوكتەمدەگى سۋ تاسقىنى كەزىندە اقتوبە، قاراعاندى، تۇركىستان وبلىستارىنداعى كوپىرگە زاقىم كەلدى. ناقتىراق ايتساق، «قانداعاش- ەمبى- شالقار- ىرعىز»، «قاراعاندى- اياگوز- بۇعاز»، «سامارا- شىمكەنت» اۆتوجولىنىڭ بويىنداعى كوپىرلەر جارامسىز بولدى. قازىر ورتاشا جانە كۇردەلى جوندەۋ ءالى ءجۇرىپ جاتىر. سوندىقتان ەلدە ەسكى كوپىردى جاڭاعا اۋىستىرۋ باستاماسى باستى ورىندا تۇر. ونسىز اپاتتى جاعداي ازايمايتىنى انىق.
قاداعالاۋعا قارجى كەرەك
قازاقستاندا كوپىر ساپاسىنا قاتىستى مونيتورينگ جۇرگىزەتىن قوس مەكەمە بار: قازاقستان جول عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى جانە جول اكتيۆتەرى ساپاسىنىڭ ۇلتتىق ورتالىعى. قۇزىرەتىنە تەحنيكالىق قاداعالاۋ قىزمەتى دە كىرەدى. قاي كوپىردى جوندەۋ قاجەتىن باعامدايتىن دا وسى ورگاندار. تالاپقا سايكەس، كوپىرلەردىڭ جاعدايىن انىقتاۋ ءۇشىن مونيتورينگ ءۇش نەمەسە بەس جىل سايىن جۇرگىزىلۋى كەرەك. قاجەت بولعان جاعدايدا قوسىمشا تەكسەرىس جاساۋعا مىندەتتى. اسىرەسە، اپاتتى جاعداي ورىن العان كەزدە مونيتورينگ جيىلىگى ارتادى.
«جىل سايىن كوپىرلەردى كوكتەمگى (كۇزگى) كوميسسيالىق تەكسەرۋ جۇرگىزىلەدى. كوميسسيا قۇرامىنا «قازاۆتوجول»، ساپا ورتالىعى، اكىمدىك، وبلىستىق پوليتسيا باسقارماسىنىڭ وكىلدەرى كىرەدى. تەكسەرۋ قورىتىندىسى بويىنشا انىقتالعان اقاۋلار كورسەتىلىپ، كوپىرلەردىڭ جاي- كۇيى بويىنشا دەرەكتەر تولتىرىلادى.
پايدالانۋعا جارايتىن كوپىرلەردىڭ تەحنيكالىق سيپاتى قاۋىپسىزدىك تالاپتارىنا سايكەس بولۋى ءتيىس. جۇك كوتەرۋ مۇمكىندىگى، قۇرىلىمنىڭ تۇراقتىلىعى، سۋ تاسقىنى مەن جەر سىلكىنىسىنە توزىمدىلىگى، جول بەلگىلەرىنىڭ دۇرىس ورنالاستىرىلۋى جانە جول جابىنىنىڭ قاۋىپسىزدىگى نازارعا الىنادى»، - دەدى جول اكتيۆتەرىنىڭ ۇلتتىق ساپا ورتالىعىنان.
كەيىنگى 5 جىلدا 54 كوپىرگە باقىلاۋ جۇرگىزىلگەن. «قازجول ع ز ي» ا ق اۆتوموبيل جولدارى جانە كوپىر قۇرىلىستارى دەپارتامەنتىنىڭ باس مامانى قايسار شالعاردىڭ پىكىرىنشە، بۇل كورسەتكىش تىم از ءارى تەكسەرۋ جيىلىگى قاداعالانبايدى. وعان قوسا الەمدىك ۇردىسكە ساي ينفراقۇرىلىمدى كۇتىپ ۇستاۋعا قارجىنى كوبەيتۋ كەرەك.
- كوپىر قۇرىلىسى ءنورماتيۆتى تالاپقا ساي جۇرگىزىلگەنىمەن، ودان ءارى پايدالانۋ جانە تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ باستى ماسەلەگە اينالۋدا. مىسالى، ق ر ە ج 3.03- 113- 2014 ستاندارتىنا سۇيەنسەك، ۇزىندىعى 100 مەتردەن اساتىن بىرەگەي جانە ۇلكەن كوپىرلەر ءار 5 جىل سايىن، ورتاشا ۇزىندىقتاعى كوپىرلەر، ياعني 25-100 مەتر شاماسىنداعى نىساندار 7 جىلدا ءبىر رەت تەكسەرىلەدى. ال 25 مەترگە دەيىنگى كىشى كوپىر 10 جىلدا ءبىر رەت زەرتتەلەدى. تاجىريبە كورسەتكەندەي، تالاپتار ءجيى ورىندالمايدى. كوپ جاعدايدا كوپىر احۋالى ناشارلاپ، سىني دەڭگەيگە جەتكەندە عانا نازار اۋدارىلادى. ال مۇنداي قيىن جاعدايداعى نىساندى جوندەۋ ەداۋىر قيىن، شىعىن ۇلعايادى، - دەدى ول.
مامان دامىعان ەلدەردەگى تاجىريبەنى ۇلگى ەتتى. ايتۋىنشا، اۆتوماتتاندىرۋ جۇيەسىن دامىتۋ، قارجىلاندىرۋ كوزىن كوبەيتۋ - ماسەلەنى شەشۋدىڭ توتە جولى.
- ەۋروپا، ا ق ش، قىتاي مەملەكەتتەرىندە كوپىرگە دەگەن كوزقاراس بولەك. ولاردى تۇراقتى باقىلاۋعا، زاماناۋي دياگنوستيكالىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋعا جانە ۋاقىتىلى الدىن الۋعا ەرەكشە نازار اۋدارادى. مىسالى، ەۋروپادا اۆتوماتتاندىرىلعان قۇرىلعى ارقىلى كەرنەۋلەر، دەفورماتسيا، ءتىپتى ءدىرىلدى باقىلاپ، كوپىر ەلەمەنتىن ناقتى ۋاقىت رەجيمىندە زەرتتەۋگە كوشكەن.
سونىمەن قاتار، وزىق تاجىريبەلەردىڭ جەمىسى قارجىلاندىرۋعا تاۋەلدى. شەتەلدە ينفراقۇرىلىمدى كۇتىپ ۇستاۋعا بولىنەتىن قارجى قوماقتى، سول ارقىلى ىقتيمال اپاتتى ازايتىپ وتىر. ۇزاقمەرزىمدى جوسپارلاۋ، نورماتيۆتى بازانى جاڭارتۋ قاعيداتىن دامىتقان. بىزدە دە اتالعان قاعيدالار ەسكەرىلۋى قاجەت، - دەدى قايسار شالقار.
تاجىريبە: ۇلى بريتانيا، گەرمانيا، دانيا...
ەسكەرەتىن جايت، قازاقستاندا كوپىرلەر تۋرالى دەرەك ءالى كۇنگە دەيىن قاعاز تۇرىندە ساقتالادى. اقپاراتقا جىلدام قول جەتكىزە الماۋ ستراتەگيالىق جول وبەكتىلەرىن جوندەۋ جۇمىسىن كەشەۋىلدەتىپ كەلەدى. سول سەبەپتى قازاقستان جول عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى كوپىر، جول ايرىق جانە وتكەل تۋرالى مالىمەتتى سيفرلاندىرۋ جۇمىسىنا كىرىسكەنىنە ەكى جىلدان استى. وسى ماقساتتا ينستيتۋت كوپىرلەردى پايدالانۋدى باسقارۋدىڭ قازاقستاندىق جۇيەسىن ازىرلەگەن بولاتىن. جوبا ءۇشىن دانيا، گەرمانيا، نورۆەگيا، شۆەيتساريا، ۇلى بريتانيا سەكىلدى ەلدەردىڭ تاجىريبەسى تالدانىپتى. مەكەمە وكىلدەرى جاڭا جۇيەنى وبەكت تۋرالى قاجەتتى دەرەكتى تەز تابۋعا، كوپىرلەردى كۇتىپ ۇستاۋ بويىنشا بيۋدجەتتى جوسپارلاۋعا كومەگى كوپ دەگەن پىكىردە.
«جوبا شەڭبەرىندە درونداردىڭ كومەگىمەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار اۆتوجولدارداعى بارلىق كوپىر قۇرىلىسى مەن جول وتپەلى سيفرلاندىرىلاتىن بولادى. دەرەكتەر جاساندى قۇرىلىستاردىڭ ءبىرىڭعاي بازاسىنىڭ سايتىندا قولجەتىمدى بولماق. مۇنداي دەرەكتەر كوبىنەسە ينفراقۇرىلىم سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن ماماندار مەن مەملەكەتتىك ورگاندارعا قاجەت. جۇيە كوپىر مەرزىمى، قۇرىلىستى زەرتتەۋ دەرەگىنە سايكەس رەگلامەنتتىك جانە جەدەل جۇمىستى قاشان جۇرگىزۋ كەرەگىن انىقتاپ بەرەدى. وعان قوسا كوپىردى قانشا ۋاقىت پايدالانۋعا بولاتىنىنا دەيىن نۇسقاۋ بار»، - دەلىنگەن «قازجول ع ز ي» مالىمەتىندە.
ينستيتۋت حالىقارالىق تاجىريبەلەردى قولدانىسقا ەنگىزۋدى جالعاستىرماق. جاي ەنگىزىپ قويماي، جەرگىلىكتى كليماتتىق ەرەكشەلىككە وراي بەيىمدەۋ قاراستىرالۋدا. مىسالى، وتكەن جىلى كوپىرلەرگە مونيتورينگ جۇرگىزۋ باعىتىندا قىتايلىق Shandong Hi Speed Group كومپانياسىمەن مەموراندۋم جاسالعانىن بىلەمىز. قازىر العاشقى ناتيجەسى بايقالىپ كەلەدى.
تاجىريبە الماسۋ ۇردىسىنەن جول اكتيۆتەرى ساپاسىنىڭ ۇلتتىق ورتالىعى دا قالىس ەمەس. جۋىردا ورتالىق ماماندارى تايلاند، گەرمانيا، گرۋزيا، پولشا، يتاليا، رەسەي فەدەراتسياسىنا باردى. وندا جولشىلارىمەن جولىعىپ، كوپىر قۇرىلىسىن زەرتتەۋدە قولدانىلاتىن زاماناۋي تەحنولوگيالاردى ۇيرەنگەن. اسىرەسە، اسا قاجەت ۋلترادىبىستىق دەفەكتوسكوپيا، لازەرلىك سكانەرلەۋ، تەرموگرافيا سەكىلدى ءادىستى شىڭداپتى.
مەردىگەر كەپىلدەمەسى - 5 جىل
ب ا ق-تا كوپىر قۇرىلىسىنا قاتىستى سىن ءجيى ايتىلادى. اسىرەسە مەردىگەرلەردىڭ سەلسوق جاسالعان جوندەۋ جۇمىسىنان شيكىلىك تاپقاندار كوپ. بۇل ورىندى دا، سەبەبى كوپىردىڭ كەيىنگى تاعدىرىنا جاۋاپتىنىڭ ءبىرى - مەردىگەر. الايدا كوزبەن كورىپ، دايەكتى دەرەك كەلتىرىلگەن مالىمەتتىڭ رەسمي تىركەلۋى قيىن سەكىلدى. نەگە دەسەڭىز، 5 جىلدا كوپىر قۇرىلىسىن ساپاسىز جۇرگىزگەن مەردىگەرلەر تۋرالى اقپاراتقا ىزدەۋ جەتكىلىكتى. كولىك مينيسترلىگى مەن «قازاۆتوجول» بازاسىندا، ءتىپتى رەسمي اقپاراتىندا بىردە-ءبىر دەرەك تىركەلمەگەن. سوندا قيراعان كوپىر، ونداعى شۇرىق-تەسىك جولدىڭ سۇراۋى كىمنەن الىنۋى كەرەك؟
«كەيىنگى 5 جىلدا كوپىر قۇرىلىسىن جۇرگىزگەن مەردىگەرلەر تاراپىنان، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار اۆتوموبيل جولدارىن رەكونسترۋكتسيالاۋ جانە كۇردەلى جوندەۋ ۋچاسكەلەرىندە، جۇمىستى ساپاسىز جاساۋ بويىنشا فاكتىلەر انىقتالماعان. زەرتحانالىق قورىتىندىنى «جول اكتيۆتەرى ساپاسىنىڭ ۇلتتىق ورتالىعى» ر م ك جۇرگىزەدى»، - دەدى مينيسترلىكتەگىلەر.
وسى تۇستا ەكى ساۋالدىڭ شەتى شىعادى. كوپىر قۇرىلىسىن جۇرگىزەتىن مەردىگەر كومپانيا قۇرىلىس ماتەريالدارىن پايدالانۋ ءۇشىن رۇقسات الا ما؟ مەردىگەرلەردىڭ كەپىلدىك مەرزىمى قانشا جىل؟
العاشقى سۇراققا جاۋاپ بەرگەن جول اكتيۆتەرى ساپاسىنىڭ ۇلتتىق ورتالىعى باقىلاۋدى تەحنيكالىق قاداعالاۋ قىزمەتى جۇرگىزەتىنىن ايتتى. وعان قوسا زەرتحانالىق سىناق ءۇشىن جول-قۇرىلىس ماتەريالىن باقىلايتىنىن جەتكىزگەن-دى. ءبىراق رۇقساتناماعا قاتىستى تۇسقا ناقتى جاۋاپ قايتارماعانىن ايتا كەتكەن ءجون. ال كولىك مينيسترلىگىنەن بىلگەنىمىز، كوپىر قۇرىلىسىن جۇرگىزگەن مەردىگەردىڭ كەپىلدىك مەرزىمى - 60 اي.
سۇرانىسسىز سالىناتىن كوپىر
جالپى كەيىنگى جىلى كوپىر سالۋ ءۇردىسى بەلەڭ الدى. بارلىعى دەرلىك حالىقتىڭ تالاپ- تىلەگى اياسىندا ورىندالىپ جاتقانى انىق. تۇرعىنداردىڭ قوعامدىق كەڭەس، اكىم ەسەبىندە كوتەرگەن ماسەلەسى مينيسترلىك جوباسىنا ەنەتىن ءداستۇر بار. 10 جىلدا 464 كوپىر مەن وتكەل پايدا بولۋىنا دا وسى تەتىك سەبەپ. ەستە بولسا، جۋىردا اشىلعان بۇقتىرما سۋ قويماسىنداعى كوپىر دە ەل سۇرانىسى بويىنشا جۇزەگە اسقان بولاتىن.
مۇنى ايتۋعا سەبەپ بار. جاۋاپتى مينيسترلىككە جولداعان رەسمي حاتتا «قاي وڭىرلەردە تۇرعىندار تاراپىنان كوپىر سالۋ بويىنشا تالاپ-تىلەك ايتىلۋدا؟ قازاقستاندا كوپىر تاپشىلىعى ماسەلەسى بار ما؟» دەگەن ساۋال قويعان بولاتىنبىز. جاۋاپ ماتىنىندە قىزىق قايشىلىققا كەزىكتىك. ۆەدومستۆو ەشبىر وڭىردە حالىق تاراپىنان كوپىر سالۋ تۋرالى ۇسىنىس تۇسپەگەنىن ايتقان، الايدا الداعى جىلى 100 دەن استام كوپىر مەن وتكەل سالۋدى جوسپارلاپ وتىر. سۇرانىسسىز سالىناتىن قۇرىلىس نىسانىنىڭ قاي نەگىزدەمە بويىنشا جۇزەگە اساتىنى جابۋلى قازان كۇيىندە قالدى.
«قازىرگى ۋاقىتتا رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار اۆتوموبيل جولدارىندا كوپىر سالۋ بويىنشا تۇرعىندار تاراپىنان تالاپ جوق جانە كوپىر تاپشىلىعى بايقالمايدى. (...) الداعى جىلدارى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار اۆتوموبيل جولدارىندا 104 كوپىر مەن وتكەل سالۋ جوسپارلانۋدا»، - دەلىنگەن مينيسترلىك حاتىندا.
ايتا كەتەيىك، الداعى جىلدارى تۇركىستان وبلىسىندا - 27، اقتوبەك وبلىسىندا - 11، الماتى وبلىسىندا - 9، اتىراۋ مەن باتىس قازاقستان وبلىستارىندا 8 كوپىر سالىنادى.
اۆتور
ەرسىن شامشادين
