قازاقستان ت م د-دا ءبىرىنشى بولىپ زەينەتاقى جۇيەسىن رەفورمالادى - ۆيتسە-مينيسترمەن سۇحبات

 بيىل قازاقستاننىڭ جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىنە 25 جىل تولدى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن كەيىن 7 جىل بويى كەڭەس وداعىنان قالعان ورتاق زەينەتاقى جۇيەسىن قولدانعان ەدى. 

зейнетақы
Фото: Фото: primeminister.kz

ول بويىنشا جۇمىس ىستەيتىندەر بارلىق ادامداردىڭ زەينەتاقىسىن قامتاماسىز ەتەتىن. ال 1998 -جىلى جاڭا مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنا بايلانىستى زەينەتاقىنىڭ ۇلەستىرۋشى تۇرىنەن جيناقتاۋشى جۇيەسىنە كوشۋ باستالدى. وعان قوسا، بيىل 1-شىلدەدە كۇشىنە ەنگەن جاڭا الەۋمەتتىك كودەكستە دە زەينەتاقى تولەمىنە ءبىرقاتار جاڭالىق ەنگىزىلدى. وسى ورايدا، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ۆيتسە- ءمينيسترى نازگۇل ساعىندىقوۆا وتاندىق زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى مەن بۇگىنگى جاعدايى تۋرالى ايتىپ بەردى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.

- نازگۇل ەرىك قىزى، جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىنە كوشۋ قالاي باستالدى، ونداعى ەڭ ايتۋلى داتالارعا توقتالايىقشى؟

- ءبىزدىڭ ەلىمىز 1998 -جىلى ت م د اراسىندا العاش رەت دەربەس زەينەتاقى اۋدارىمدارى قاعيداتىنداعى جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىنە كوشكەن. 1998 -جىلعا دەيىنگى زەينەتاقىمەن قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسى «ۇرپاقتار ىنتىماقتاستىعى» قاعيداتىنا نەگىزدەلگەن ەدى. زەينەتاقىنى كەشىكتىرۋ مەن قارىز سەكىلدى قوردالانعان ماسەلەلەر «ۇرپاقتار ىنتىماقتاستىعى» قاعيداتىنان زەينەت جاسىندا ءوزىنىڭ ماتەريالدىق قامتىلۋى ءۇشىن ءار ازاماتتىڭ دەربەس جاۋاپكەرشىلىگىنە كوشۋدى كوزدەيتىن جاڭا تاسىلگە اۋىسۋ قاجەتتىگىن تۋدىردى.

1997 -جىلى زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋدى رەفورمالاۋ تۇجىرىمداماسى قابىلداندى جانە 1998 -جىلعى 1-قاڭتاردان باستاپ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى» زاڭعا سايكەس، ەلدە زەينەتاقى رەفورماسى جۇزەگە اسىرىلا باستادى. رەفورمالاۋ ناتيجەسىندە قازاقستاندا زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋدىڭ مەملەكەتتىك تاراتۋ جانە جيناقتاۋ جۇيەلەرىن قامتيتىن ارالاس جۇيەسى قالىپتاستى. بارلىق جۇمىس ىستەيتىن حالىق ءۇشىن زەينەتاقى قورىنداعى جەكە شوتتارىنا جيناق جاساۋ ءۇشىن تابىسىنىڭ %10 كولەمىندە مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارى ەنگىزىلدى. وسىلايشا، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن تولەنەتىن ىنتىماقتى زەينەتاقىلارمەن قاتار قوسىمشا (جيناقتاۋشى) زەينەتاقى الۋ مۇمكىندىگى تۋدى.

وعان قوسا، سول جىلى مەملەكەتتىك جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى (م ج ز ق) قۇرىلدى. م ج ز ق ستراتەگيالىق ءرول اتقاردى: جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىن دامىتۋدى ىنتالاندىرۋ، ونىڭ سالىمشىلار بازاسىن قالىپتاستىرۋ، زەينەتاقى نارىعى مەن باسەكەلى ورتا نەگىزدەرىن قۇرۋ، ال 1998 -جىلى ناۋرىزدا العاشقى جەكە زەينەتاقى شوتتارىن اشتى. جەكە جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارىنىڭ پايدا بولۋىمەن ازاماتتار زەينەتاقى اكتيۆتەرىن تاڭداۋعا جانە باسقارۋعا قاتىسا الاتىن بولدى.

2003 -جىلدان باستاپ سالىمشىلار مەن تولەۋشىلەرگە زەينەتاقى جارنالارىن ۋاقتىلى اۋدارماعانى ءۇشىن، ال جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارىنا - زەينەتاقى تولەمدەرىن كەشىكتىرگەنى ءۇشىن قولدانىلاتىن سانكتسيالار بەلگىلەنەدى. زەينەتاقى تولەمدەرىنىڭ سحەمالارى انىقتالىپ، ساقتاندىرۋ ۇيىمدارى ارقىلى زەينەتاقى الۋ مۇمكىندىگى قۇرىلدى.

قازاقستان زەينەتاقى جيناقتارىن ساقتاۋدىڭ كەپىلدەندىرىلگەن جۇيەسىن ەنگىزگەن. 2003 -جىلعى 1-قاڭتاردان باستاپ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى» زاڭدا ينفلياتسيا دەڭگەيىن ەسكەرە وتىرىپ، ب ج ز ق- دا زەينەتاقى جارنالارىنىڭ ساقتالۋى بويىنشا مەملەكەت كەپىلدىگىن تولەۋدى كوزدەيتىن نورما بەلگىلەنگەن. 2006 -جىلى «زەينەتاقى تولەۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ورتالىق» رمقك بازاسىندا جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىندەگى تولەمدەردى وڭتايلاندىرۋ ماقساتىندا ءبىرىڭعاي ەسەپكە الۋ ورتالىعى قۇرىلدى. وسى ساتتەن باستاپ زەينەتاقى قورلارى اراسىنداعى سالىمشىلاردىڭ زەينەتاقى جيناقتارىنىڭ اۋدارىمدارى مەملەكەتتىك زەينەتاقى تولەۋ ورتالىعى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى.

بۇدان باسقا، جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ماڭىزدى ساتتەرىنىڭ ءبىرى - 2013 -جىلى م ج ز ق بازاسىندا ءبىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىن قۇرۋ دەپ ويلايمىن. وعان زەينەتاقى اكتيۆتەرى مەن جەكە جيناقتاۋشى قورلاردىڭ مىندەتتەمەلەرى بەرىلگەن. بۇل شارا بىرىنشىدەن، سالىمشىلاردىڭ ءبىرىڭعاي بازاسىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەردى، سونىڭ نەگىزىندە پارامەترلىك دەرەكتەرگە مونيتورينگ پەن تالداۋ جۇرگىزىلەدى، زەينەتاقى جۇيەسىن دامىتۋدىڭ جاڭا باعىتتارى ازىرلەنەدى. ەكىنشى ماڭىزدى ارتىقشىلىعى - اكىمشىلىك شىعىنداردى ازايتۋ، كوميسسيالىق سىياقى مولشەرىن تومەندەتۋ بولدى. ال ۇشىنشىدەن - جوعارىدا ايتىلعانداي، بۇل سالىمشىلاردىڭ قارجىلىق قورعالۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىن زەينەتاقى جيناقتارىنىڭ ساقتالۋىنىڭ مەملەكەتتىك كەپىلدىگى. اكتيۆتەردى ب ج ز ق- عا بىرىكتىرگەن سوڭ زەينەتاقى جۇيەسى اناعۇرلىم تۇسىنىكتى، اشىق بولىپ، سالىمشىعا ەسەپ بەرە باستادى.

- ءبىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى مەملەكەتتە قانداي ماڭىزدى ءرول اتقارادى؟

- بۇگىنگى تاڭدا ب ج ز ق رەسپۋبليكامىزدىڭ زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ بارلىق قارجىلىق جانە اقپاراتتىق اعىندارىنىڭ ءبىرىڭعاي اكىمشىسى جانە وپەراتورى بولىپ وتىر. سونىمەن قاتار، ۇلتتىق بانك ب ج ز ق اكتيۆتەرىن سەنىمگەرلىك باسقارۋمەن اينالىسادى. ول زەينەتاقى اكتيۆتەرى ەسەبىنەن ساتىپ الۋعا رۇقسات ەتىلگەن قارجى قۇرالدارىنىڭ ءتىزىمىن جانە ب ج ز ق ينۆەستيتسيالىق دەكلاراتسياسىن ازىرلەيدى. ب ج ز ق زەينەتاقى اكتيۆتەرىن سەنىمگەرلىك باسقارۋ قىزمەتى بارشاعا قولجەتىمدى. ءاربىر سالىمشى ب ج ز ق سايتىندا اي سايىن جاريالاناتىن ينۆەستيسيالىق پورتفەل قۇرىلىمىمەن، زەينەتاقى اكتيۆتەرىن باسقارۋ ناتيجەلەرىمەن، زەينەتاقى اكتيۆتەرىمەن جاسالعان مامىلە دەرەكتەرىمەن جانە پارامەترلەرىمەن تانىسا الادى.

قوسىمشا ۇلتتىق بانك ءوزىنىڭ رەسمي سايتىندا قىسقاشا شولۋ جاريالاپ، ب ج ز ق زەينەتاقى اكتيۆتەرى بويىنشا ينۆەستيتسيالىق قىزمەت تۋرالى جۇرتشىلىقتى اي سايىن حاباردار ەتىپ وتىرادى.

قازىرگى ۋاقىتتا ءبىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى كليەنتكە باعدارلانۋدى، سەنىمدىلىك پەن جاۋاپكەرشىلىكتى كورسەتۋدە، وسىلايشا ءوز ميسسياسىن تابىستى ىسكە اسىرىپ وتىر.

- تۇراقتى مەملەكەت فاكتورلارىنىڭ ءبىرى - ونىڭ زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسى ەكەنى بەلگىلى. قازىر ەلىمىزدە قانشا زەينەتكەر بار، ولارعا زەينەتاقى قانداي ادىسپەن تولەنەدى؟

- قازىرگى ۋاقىتتا رەسپۋبليكادا 2,3 ميلليون زەينەتكەر بار. 2023 -جىلعا ارنالعان بيۋدجەتتەن مەملەكەتتىك زەينەتاقى تولەمدەرىنە 3,3 تريلليون تەڭگە قاراجات كوزدەلگەن، بۇل 1998 -جىلمەن سالىستىرعاندا 38 ەسەگە جۋىق ۇلعايدى، بۇل رەتتە مەملەكەتتىك زەينەتاقىلاردىڭ ورتاشا مولشەرى 34 ەسەگە (3,6 مىڭ تەڭگەدەن 120,9 مىڭ تەڭگەگە دەيىن) كوبەيگەن.

حالىقارالىق باعالاۋعا سايكەس، قىزمەتكەردىڭ، جۇمىس بەرۋشىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى جانە زەينەت جاسىنداعى بارلىق حالىقتىڭ بازالىق قاجەتتىلىكتەرىن قامتۋ جونىندەگى مەملەكەت مىندەتتەمەلەرى بار كوپدەڭگەيلى زەينەتاقى جۇيەلەرى اناعۇرلىم ءتيىمدى جانە ورنىقتى دەپ تانىلعان. جۇرگىزىلگەن وزگەرىستەر ارقىلى قازاقستاندا قازىر زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋدىڭ ءۇش دەڭگەيلى جۇيەسى جۇمىس ىستەيدى.

ءبىرىنشى نەمەسە بازالىق دەڭگەي - مەملەكەتتىك بازالىق زەينەتاقى تولەمىن قامتيدى. 2018 -جىلعى 1-شىلدەدەن باستاپ، بازالىق زەينەتاقى مولشەرى جاس بويىنشا بارلىق زەينەتكەرلەرگە بىردەي بەرىلمەيدى، ول ەڭبەك وتىلىنە جانە جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىنە قاتىسۋ مەرزىمىنە بايلانىستى بولادى. بۇل جاڭاشىلدىق بازالىق زەينەتاقىنى ەكى ەسە ارتتىرۋعا، سونداي-اق ازاماتتاردى جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىنە قاتىسۋعا ىنتالاندىرۋعا مۇمكىندىك بەردى.

ەكىنشىسى - مىندەتتى دەڭگەي: 1998 -جىلعى 1-قاڭتارعا دەيىن مەملەكەتتىك بيۋدجەت قاراجاتىنان ىنتىماقتى زەينەتاقىعا ەڭبەك ءوتىلى بار جانە زەينەتاقى جيناقتارى ەسەبىنەن ب ج ز ق- دان تولەم الاتىن تۇلعالارعا ارنالعان. بۇگىندە جيىنتىق زەينەتاقىنىڭ نەگىزگى ۇلەسى ىنتىماقتى تولەمدەرگە تيەسىلى، ول قازىرگى زەينەتكەرلەرگە دە، 1998 -جىلعى 1-قاڭتارعا دەيىن كەمى 6 اي ەڭبەك ءوتىلى بار ازاماتتار ءۇشىن دە جۇزەگە اسىرىلۋدا. ىنتىماقتى زەينەتاقى تاعايىنداۋ شامامەن 2043 -جىلعا دەيىن ساقتالاتىنىن اتاپ وتكەن ءجون.

جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىنە كەلسەك، ول قىزمەتكەر تابىسىنىڭ %10 مولشەرىندە مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىن اۋدارۋعا نەگىزدەلەدى. بۇدان باسقا، 2014 -جىلى كاسىپتىك زەينەتاقى سحەماسىن دامىتۋ شەڭبەرىندە زياندى ەڭبەك جاعدايلارىندا جۇمىس ىستەيتىن قىزمەتكەرلەر پايداسىنا جۇمىس بەرۋشىلەر تولەيتىن %5 مىندەتتى كاسىپتىك زەينەتاقى جارنالارى ەنگىزىلدى. بۇگىنگى تاڭدا سالىمشىلاردىڭ جەكە زەينەتاقى شوتتارىنىڭ سانى 12 ميلليوننان استى، ونداعى زەينەتاقى اكتيۆتەرىنىڭ كولەمى 16,4 تريلليون تەڭگە بولعان. جيناقتاۋشى زەينەتاقىنىڭ ورتاشا مولشەرى شامامەن 32 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى.

ءۇشىنشى دەڭگەي - سالىمشىلاردىڭ ءوز باستاماسى بويىنشا ب ج ز ق- عا جانە ءوزى نەمەسە ءۇشىنشى تۇلعالار ءۇشىن ەرىكتى زەينەتاقى جارنالارىن قامتيدى. ولاردىڭ مولشەرلەمەسى، تولەۋ كەزەڭى ەرىكتى زەينەتاقى جارنالارى ەسەبىنەن زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى شارتتا جازىلعان. ناتيجەسىندە ازاماتتارعا ەرىكتى زەينەتاقى جارنالارى ارقىلى ءوز جيناقتارىن ۇلعايتۋعا قوسىمشا مۇمكىندىك بەرىلدى، بۇل بولاشاقتا زەينەتكەرلەردىڭ قوسىمشا تابىس كوزىنە اينالادى. قازىرگى ۋاقىتتا ەرىكتى زەينەتاقى جارنالارى ءۇشىن 358 مىڭ جەكە زەينەتاقى شوتى اشىلعان.

- الداعى ۋاقىتتا زەينەتاقى جۇيەسىن جەتىلدىرۋ بويىنشا قانداي جۇمىستار قولعا الىنادى؟

- پرەزيدەنت تاپسىرماسىمەن بۇگىندە زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ بويىنشا جاڭا شارالار پاكەتى ىسكە اسىرىلۋدا: كەزەڭ- كەزەڭىمەن 2023 -جىلعى 1-قاڭتاردان 2027 -جىلعا دەيىن ەڭ تومەنگى بازالىق زەينەتاقى مولشەرىن ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنىڭ %54 ىنان %70 ىنا دەيىن، ەڭ جوعارى - تيىسىنشە %100 دان %120 عا دەيىن جەتكىزۋ كوزدەلگەن. سونداي-اق، 2023 -جىلعى 1-قاڭتاردان باستاپ ىنتىماقتى زەينەتاقىنى ەسەپتەۋ ءۇشىن ەڭ جوعارى تابىس شاماسىن 46 دان 55 ا ە ك- كە دەيىن ۇلعايتىلدى.

قازاقستان زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ باستى تۇجىرىمدامالىق وزگەرىسى - جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىنان جينالاتىن جاڭا شارتتى- جيناقتاۋشى كومپونەنتتى ەنگىزۋ ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. وسىلايشا، كەلەسى جىلدان باستاپ جۇمىس بەرۋشىلەر ءوز قاراجاتىنان قىزمەتكەر تابىسىنىڭ %1,5 ستاۆكاسىنان باستاپ، كەيىننەن ونى 2028 -جىلعا قاراي %5 عا دەيىن ۇلعايتىپ، مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىن تولەيتىن بولادى. مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىن ەنگىزۋ جاس ۇرپاقتى قولداۋعا باعىتتالعان، ولاردىڭ زەينەتاقى مولشەرى ءوز زەينەتاقى اۋدارىمدارىنا تىكەلەي بايلانىستى بولادى. ولاردىڭ زەينەتاقىسى بازالىق، جيناقتاۋشى جانە شارتتى- جيناقتاۋشى زەينەتاقىدان قۇرالماق.

زەينەتاقىنىڭ جاڭا شارتتى- جيناقتاۋشى كومپونەنتى قالعان ەكى قۇرامداس زەينەتاقىنىڭ ارتىقشىلىقتارىن قامتيدى: ول جيناقتاۋشى جۇيەدەگىدەي اۋدارىم كەزەڭى مەن كولەمىن تىركەيدى، بۇل رەتتە ىنتىماقتى جۇيەدەگىدەي - جيناقتار مەنشىك بولىپ سانالمايدى، زەينەت جاسىنا جەتكەن جۇيەگە قاتىسۋشىلارىنا زەينەتاقى تولەۋگە جۇمسالادى. بۇل جۇيەدەن زەينەتاقى ءومىر بويى تولەنەدى.

ناتيجەسىندە، قازىرگى جاس ۇرپاقتى زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋعا مەملەكەت، جۇمىس بەرۋشى جانە قىزمەتكەردىڭ ءوزى جاۋاپتى بولادى. بۇل الەمدىك تاجىريبە، سونىمەن بىرگە ءاربىر جۇمىس بەرۋشىنىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى. زەينەتاقى تولەمدەرىنىڭ كوزدەرىن ءارتاراپتاندىرۋ، ياعني زەينەتاقى تولەمدەرىنىڭ بىرنەشە كوزدەرى بولۋى قازاقستاندىق زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ قارجىلىق ورنىقتى بولىپ قالۋىنا جانە حالىقتىڭ زەينەتاقى تابىسىنىڭ بارىنشا جوعارى دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

- ۋاقىت ءبولىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن راحمەت!

اۆتور

ايجان سەرىكجان قىزى

سوڭعى جاڭالىقتار