قازاقستان بيلىگى دە، حالقى دا رەسەيدەگى قازاقتار ول جاقتا ءوز اتا قونىسىندا وتىرعانىن ۇمىتپاسا ەكەن - ساۋلە دۋلاتي
ەرتەڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى «وتانداستار» قورىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ كەزەكتى قۇرىلتايى باستالادى. وسى شاراعا قاتىسۋ ءۇشىن ورىنبوردان استاناعا ارنايى كەلگەن قانداسىمىز، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنداعى وكىلدىگىنىڭ ءتورايىمى ساۋلە دۋلاتيمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. Kazinform اگەنتتىگىنىڭ تىلشىسىمەن اڭگىمە بارىسىندا ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ ارالاس نەكەگە دەگەن كوزقاراسى، رەسەي اۋماعىنان قازاق تىلدە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ اشۋ ماسەلەسى سياقتى تاقىرىپتار قوزعالدى.
«اجە، قازاقتار كيىز اربادا تۇرادى دەگەنىڭ قايدا؟»
- ساۋلە حانىم، استاناعا قوش كەلدىڭىز! رەسەي قازاقتارىنىڭ وكىلى رەتىندە مىنانى ايتساڭىز. قۇرىلتايدان قانداي جاقسىلىق، جاعىمدى بەتبۇرىس كۇتەسىز؟
- «وتانداستار» قورىنىڭ باسشىسى ابزال ساپاربەك ۇلى شىلدە ايىندا ماسكەۋ قالاسىندا 25 جىلدان كەيىن رەسەي قازاقتارىنىڭ باسقوسۋىن وتكىزدى. شيرەك عاسىردىڭ ىشىندە وسىنداي دەڭگەيدەگى قۇرىلتاي العاش رەت وتكەنىن ايتۋ كەرەك. رەسەيدىڭ ءار وڭىرىنەن بىرەۋىن دە قالدىرماي قۇرىلتايعا شاقىرىپ الدى. زيالى تۇلعالار، عىلىم مەن شىعارماشىلىق وكىلدەرى بولدى. سول ساپار كەزىندە رەسەي قازاقتارىن استانادا وتەتىن قۇرىلتايعا شاقىرىپ كەتكەن. ونى ەستىگەن رەسەيلىك قازاقتار قاتتى قۋاندى. سىزدەر ويلاماڭىزدار، بىزدەگى قازاقتاردىڭ كوبى قازاقستاندى كورمەگەن. بۇل قۇرىلتايعا تالاسا كەلىپ جاتىر. بۇل ەلورداعا، بۇگىنگى قازاقستانعا دەگەن قىزىعۋشىلىق بار ەكەنىن كورسەتەدى.
وسى قۇرىلتايعا رەسەيدەن ءبىرىنشى رەت عىلىمي جانە شىعارماشىلىق ينتەلليگەنتسيا كەلە جاتىر. بۇرىندارى مۇنداي شاراعا كوبىنەسە قاۋىمداستىق باسشىلىعىنداعى ازاماتتار كەلەتىن. ابزال ساپاربەك ۇلى ماسكەۋگە كەلگەندە كىمنىڭ كىم ەكەنىن كوزىمەن كورىپ الدى. قانداي قاۋىمداستىقتىڭ جۇمىسى اقساپ تۇر، قانداي كومەك كەرەك؟ وسىنىڭ ءبارىن سۇراپ جازىپ العان. بۇل قۇرىلتايدا سول وتىنىشتەردىڭ كوبى شەشىمىن تابادى دەپ ويلايمىن. بۇل جيىن وتە ماڭىزدى جانە كوپ ماسەلەلەردى شەشەتىن سياقتى. ول قانداي ماسەلە دەسەڭىز، «اتا جولى» كارتاسى بار، ول تۇسىنىكتى. تەوريا ءوز الدىنا، پراكتيكا كەرەك. قالاي ىسكە اسىراتىنىن نۇسقايتىن الگوريتم قاجەت. مەن حالىقارالىق «قازاق» ءتىلى ورتالىعىنىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنداعى وكىلدىگىنىڭ ءتورايىمى بولعاندىقتان، ونداعى قازاقتار كەز كەلگەن ماسەلەسىمەن بىزگە جۇگىنەدى.
قوردىڭ باسشىلىعىنداعى ازاماتتار بۇل ماسەلەمەن كاسىبي تۇرعىدا اينالىسىپ جاتىر. ورىسشا دا، قازاقشا دا جاۋاپ بەرىپ، تۇسىنىكسىز ساتتەردىڭ ءبارىن رەتتەپ وتىر. بۇرىنعى جىلداردا قوردىڭ وكىلدەرى تەك قازاقشا سويلەسەتىن. ال رەسەي قازاقتارىنىڭ كوبى ولاردى تۇسىنبەيتىن. قازىر سول ءتىلدىڭ كەدەرگىسى جويىلدى دەۋگە بولادى.
مەن ءوزىم قازاقستاندىق بولعاندىقتان، سىزدەردىڭ ازىلدەرىڭىزدى، استارلاپ ايتقان جاۋاپتارىڭىزدى بىردەن تۇسىنەم. ال كەيىنگى 100 جىلدان استام ۋاقىت بويى رەسەيلىك رەتىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قازاقتاردىڭ كوبى ول ىم-يشارالاردى تۇسىنبەۋى مۇمكىن. وسى تۇرعىدان العاندا قازىرگى قور باسشىلىعىنىڭ ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسى وتە ءتيىمدى بولىپ تۇر.
- قازاقستاندىقپىن دەپ قالدىڭىز عوي، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتىعىن الىپ ۇلگەردىڭىز بە؟
- تۋىپ-وسكەن جەرىم - جامبىل وبلىسى مەركى اۋدانى. 1978 -جىلى لەنينگرادقا كەتتىم دە، ەۋروپا مەن رەسەيدە كەزەك تۇرىپ ءجۇردىم. ال ازاماتتىعىم رەسەيدىكى.
- 1978 -جىلدان بەرى ەلدەن جىراق جۇرگەن بولساڭىز، ءتىلدى قالاي تازا كۇيىندە ساقتاپ قالا الدىڭىز؟ 30 جىلدان بەرى ءوز وتانىندا ءجۇرىپ ءتىل ۇيرەنە الماعان قازاقستاندىقتار بار عوي. قانداي قۇپياڭىز بار؟
- ءتىل وتباسىنان باستالادى. كەيىنگى بەس جىلدا حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» ورتالىعىنىڭ رەسەيدەگى وكىلدىگى وسى باعىتتا جۇمىستاردى جانداندىرىپ جاتىر. ول ورتالىقتىڭ ورىنبوردا ورنالاسۋى دا تەگىن ەمەس. الاشتىڭ التىن بەسىگى ورىنبوردا بولعانىن بىلەسىز. پاندەميا كەزىندە بۇل باعىتتاعى جۇمىستارعا اقتوبە، باتىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ ماماندارى جاقسى قولداۋ كورسەتكەن ەدى. سول بايلانىس نىعايىپ كەلەدى.
ال وقۋشىلارعا ءتىل لاگەرىن ۇيىمداستىردىق. سول لاگەردە بولۋ ءۇشىن رەسەيدىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن ءار ءتۇرلى قازاقتار كەلدى. وبلىس اكىمى ورازالين ءوزى لينگۆيست بولعاندىقتان، شارانى وتە جوعارى دەڭگەيدە وتكىزدى. سوندا ءبىر بالانىڭ وقيعاسى ەسىمدە قالىپتى. ءتىل لاگەرىنە بارعاننان كەيىن قازاقستان تۋرالى تۇسىنىگى وزگەرسە كەرەك.
«اجە، قازاقتار كيىز اربادا تۇرادى دەگەنىڭ قايدا؟ ولار بىزدەن جاقسى تۇرادى ەكەن عوي»، - دەپتى ۇيىنە بارعاننان كەيىن. نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىندە بولىپ، سونىڭ ينتەرناتىندا قونعان عوي. 14 كۇنگە سوزىلعان لاگەر بالاعا قاتتى اسەر ەتكەن سياقتى. كوپ وتپەي الگى بالانىڭ اكە-شەشەسى اقتوبەگە قونىس اۋداردى.
«بۇزاۋىن سيپاساڭ، ەنەسى ءوزى-اق كەلەدى» دەگەن ءسوز بار عوي. ءتىل لاگەرى بىزدەگى قازاقتارعا وسىلاي اسەر ەتىپ جاتىر. سوندىقتان اراداعى بايلانىستى نىعايتۋ بالالاردان باستالۋ كەرەك. 30 جىل بويى تاريحي وتانعا دەگەن ويانباعان قىزىعۋشىلىقتى بالاسىنىڭ اۋەستىگى وياتىپ وتىر.
«انا ءتىلى الەمى» اياسىندا مۇعالىمدەر كۋرسىن ۇيىمداستىردىق. ءالى كۇنگە دەيىن سول بايلانىستاردىڭ اياسىندا توقسان سايىن ونلاين جانە وففلاين رەجيمدە شەبەرلىك ساعاتتارىن وتكىزىپ تۇرامىز. قازىر «قارقىندى قازاق ءتىلى» دەيتىن كۋرسىمىزعا 30 رەسەيلىك جازىلدى. ءبىرىنشى توپتاعى 30 ادام اقتوبەدەن ونلاين ساباق الادى. ودان باسقا 30 ادامعا باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى بەكىتىلگەن. بۇل - ەكىنشى لەگى، وسىنىڭ الدىندا ءبىر توپ ادام ءبىلىم العان. سونىڭ ءبارى رەسەيدىڭ قازاقتارى.
- ءتىلدى ساقتاۋ ماسەلەسىندە بالانىڭ ءرولى زور ەكەنىن ايتتىڭىز عوي. سوندا رەسەي مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلى ءپان رەتىندە وقىتىلماي ما؟
- ورىنبوردىڭ ورسك قالاسىندا توقسانىنشى جىلدارى ورسك پەداگوگيكالىق كوللەدجىندە قازاق ءتىلى ءبولىمى بولعان. مارقۇم وكسىكباي اعاي مۇعالىم بولدى. وتە بەدەلدى كىسى ەدى عوي. سول كەزدە كوللەدج ستۋدەنتتەرى شاماسى جەتكەنشە قازاقشا ۇيرەنىپ شىقتى. ودان كەيىن جاس ماماندار كەلدى دە، بولىمشەنىڭ جۇمىسى ءتيىمسىز بولا باستادى. اقىرى، 1998 -جىلى بولۋ كەرەك، جابىلىپ تىندى. ودان كەيىن دە قازاق ءتىلىنىڭ كۋرستارى بولدى. ءبىراق اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي ناتيجەسى جوق ەدى. كەيىنگى 5 جىلدا بۇل كۋرستار ءتىل وقىتىپ قانا قويماي، الاش ارىستارىنان باستاپ تۇتاس ءبىر يدەولوگيالىق جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەدى.
- مەنىڭ سۇراعىم مەكتەپ تۋرالى ەدى. مەكتەپتەردە قازاقشا سىنىپتار بار ما؟
- وكىنىشكە قاراي، مەكتەپ جاعىنان ۇياتتىمىز. بۇگىنگى تاڭدا تەك التاي رەسپۋبليكاسى مەن استراحان وبلىسى ماقتانا الادى. باسقا وڭىرلەردە ماقتاناتىنداي جاعداي جوق،
- بۇل وڭىرلەر نەسىمەن ماقتانا الادى؟ ناقتىراق ايتىڭىزشى، قازاق سىنىپتارىن اشىپ وتىر ما؟
- جوق، قازاق سىنىپتارىن اشقان جوق. دەگەنمەن، قازاق ءتىلى ەتنو-مادەني كومپونەنت رەتىندە، ياعني كادىمگى ءپان رەتىندە وقىتىلادى. تولىقتاي قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرمەيدى، تەك قازاق ءتىلىن اعىلشىن ءتىلى سياقتى ءپان رەتىندە وقىتادى. استراحان مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق جىگىت رەكتور بولىپ وتىر. ولاردا دا قازاق ءتىلى ءپان رەتىندە وقىتىلادى. ودان بولەك، تاعى ءبىر مەكتەپتە قازاق ءتىلى ەتنو-مادەني كومپونەنت رەتىندە وقىلىپ جاتىر.
ال التاي رەسپۋبليكاسى ماقتانا الادى دەپ وتىرعانىم، رەسەي مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلىن وقىتۋعا ارنالعان وقۋلىق باسىپ شىعاردى. باسقامىز جەكە كۋرسپەن، فاكۋلتاتيۆپەن شەكتەلىپ جاتىرمىز. الايدا ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ بەتالىسىنا قاراپ رەسەي وڭىرلەرى ويانىپ جاتىر. بۇعان سەبەپكەر - قازاق ءتىلى، وعان سەبەپكەر - «وتانداستار» قورى. قور ءبىزدىڭ باسىمىزدى ءجيى قوسىپ تۇرادى. ونلاين رەجيمدە دە بايلانىس تىعىز. «قايىرلى تاڭنان» باستاپ، «قايىرلى تۇنمەن» اياقتايمىز. مۇنداي بايلانىس ەشقاشان بولماعان.
- بالاڭىز بۇل قۇرىلتايعا بىرگە ەرىپ كەلدى مە؟
- قىزىم قاز ۇ ۋ-دا شىعىستانۋ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. قۇرىلتايعا مەنىمەن بىرگە قاتىسپاقشى. بۇل دا بولسا قازاق جاستارىنىڭ شاراعا قىزىعۋشىلىعى بار ەكەنىن كورسەتەدى.
- رەسەي قازاقتارىنىڭ قازاقستانعا قونىس اۋدارۋعا نيەتى قانداي؟ كەيىنگى 1-2 جىلدا كوڭىل-كۇيلەرىنەن وزگەرىس بايقاپ ءجۇرسىز بە؟
- قازاقستانعا دەگەن قىزىعۋشىلىق بار. ۋاقىتشا ىقتيار حات قالاي الۋعا بولاتىنىن سۇراستىراتىن قانداستارىمىز كوپ. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قىزىعۋشىلىق بار، ءبىراق ءبارى جاسىرىن العىسى كەلەدى. ونى ءتۇسىنۋ كەرەك. قۋعىن-سۇرگىن، ارتىق اڭگىمە بولادى دەيتىن شىعار. نەگىزى ەتى ءتىرى رەسەيلىك قازاقتاردىڭ كوبى ۋاقىتشا ىقتيار حات راسىمدەپ العان. ءبىر كەزدەرى كەرىسىنشە ەدى، قازاقستاننان كەتىپ، ماسكەۋگە قونىس اۋدارۋعا تىرىساتىندار كوپ ەدى.
- كەز كەلگەن ۇلتتىڭ باسقا قاۋىممەن بىتە قايناسىپ كەتۋى ءۇشىن قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋى كەرەك قوي. رەسەي قازاقتارىنىڭ ارالاس نەكەگە كوزقاراسى قانداي؟
- تۇتاس رەسەي تۋرالى ايتۋ ماعان قيىن، ورىنبوردى الىپ ايتايىن. سوۆەت داۋىرىندە ارالاس نەكە قاتتى ناسيحاتتالدى. سونىڭ اسەرىنەن ارالاس نەكە كەزدەسەتىن. ءبىراق ءجيى ەمەس ەدى. ال كەيىنگى جىلدارى ونداي تۇسىنىك جويىلعان. اتا-انالارى «قازاققا ۇيلەن، قازاققا تۇرمىسقا شىق» دەگەن تالاپ قويادى. بالاسىن قازاقستاندا جۇمىسقا ورنالاستىرعىسى كەلەتىندەر، بىزگە وسىنداي ءوتىنىش ايتاتىن ادامدار كوپ. نەبىر جاقسى دارىگەرلەر بار، وسى جاققا قونىس اۋدارعىسى كەلەدى. ءبىراق ولار بۇل نيەتىن قاتتى ايتپايدى. سوندىقتان اۋەلى وسى جاقتاعى الگوريتمدەردى تۇزەتۋ كەرەك. اسىرەسە مەديتسينا سالاسىندا كاسىبيلىگى مويىندالعان مىقتى ماماندار بار. سولاردى شاقىرۋدىڭ الگوريتمدەرىن جەتىلدىرۋ كەرەك شىعار. مۇنىڭ ءبارى ۇندەمەي، بىرتىندەپ ىستەلەتىن شارۋا.
«رەسەيدە قازاق مەكتەبىن اشتىق دەگەننىڭ وزىندە بالا جيناپ بەرە الماۋىمىز مۇمكىن»
- رەسەيدە جالپى نەشە قازاق بار. رەسمي ستاتيستيكا مەن بەيرەسمي ستاتيستيكا ەكى ءتۇرلى. ءسىز سونىڭ قايسىسى دۇرىس دەپ ەسەپتەيسىز؟
- مەن كەزىندە گۋبەرناتور اپپاراتىنىڭ قاراماعىندا جۇمىس ىستەگەنمىن. سونىڭ ىشىندە ۇلتارالىق ماسەلەلەر مەن ءدىن سالاسىندا قىزمەت ەتتىم. ءوزىڭىز دە بىلەتىن شىعارسىز، ءار ەلدىڭ ىشكى ساياساتى، سىرتقى ساياساتى بار. سونىڭ اياسىندا رەسمي ستاتيستيكا مەن بەيرەسمي ستاتيستيكا ءبىر-بىرىمەن سايكەسپەي جاتادى. مۇندا دا وسىنداي جاعداي. مەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزدە 120 مىڭ قازاق بار دەپ ايتىلاتىن. مەن وسى رەسمي ستاتيستيكاعا سۇيەنەمىن. ال كەيبىر دەرەكتەردە رەسەي قازاقتارىنىڭ سانى 200 مىڭ ادامنان اسىپ كەتكەنى ايتىلادى. توقسانىنشى جىلدارى ورىنبور قالاسىندا قازاقتاردى سيرەك كورەتىنبىز. قازىر ەكى ادامنىڭ ءبىرى قازاق.
- بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟ اۋىلدارداعى رەسەيلىك قازاقتار جاپپاي قالاعا كوشىپ جاتىر ما؟
- قازاقستاننان كەلىپ وقيتىن ستۋدەنتتەر وتە كوپ. سودان كەيىن ورىنبوردىڭ شىعىس جاعى، جايىقتى جايلايتىن قازاقتار، ورسك جاعى قازاقشا ەڭ تازا سويلەيتىن ءوڭىر بولىپ ەسەپتەلەدى. سولار كوبەيىپ جاتىر.
- بۇرىن شەتەلدەگى قازاقتار دەگەندە قىتاي، يران، موڭعوليا، اۋعانستان تارابىنداعى قانداستاردى ءجيى ەسكە الاتىنبىز. رەسەيدەگى قازاقتارعا قازىرگىدەي كوڭىل بولىنبەگەنىن ءوزىڭىز دە ايتىپ وتىرسىز. بۇل كەيىنگى كەزدە رەسەيدە قازاقتارعا دەگەن كوزقاراس وزگەرگەنىن كورسەتپەي مە؟ الدە ونداعى قانداستارىمىز تابيعي جولمەن تاريحي تامىرىنان، تانىمىنان الىستاپ بارا جاتقانىن كورىپ، ءبىزدىڭ مەملەكەت قام جاساپ جاتىر ما؟
- ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتالى ءسوزى بار عوي، «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» ەكەنى وسى ماسەلەدەن دە كورىنەدى. كوپ قاۋىمداستىقتاردىڭ باسىندا قولىنداعى مورىنەن باسقا قۇرالى جوق ادامدار جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. ناعىز ۇلتقا جانى اشىپ جۇرگەندەر وتە سيرەك. ال «وتانداستار» قورىنا ابزال ساپاربەك ۇلى كەلگەننەن بەرى بىزگە كوپ كوڭىل ءبولىنىپ جاتىر. مىسالى، گرانت ارقىلى ءداستۇرلى ويۋلار، دومبىرا كۋرسى ۇيىمداستىرىلا باستادى. ول ۇيىرمەلەردىڭ شىعىنىن قازاقستان تولەپ وتىر. ءتىپتى قازاقستاننان ماماندار تارتىلدى. ورالدان ءداستۇرلى ءانشى كۇلاش قۋانىشقاليەۆا بارىپ دومبىرا ۇيرەتىپ جاتىر. ال ويۋدى اقتوبەلىك شەبەر ءاليا ەلەۋسىن قىزى ۇيرەتىپ ءجۇر. وسىنداي مىسالدار بارشىلىق. ول تەك ورىنبوردا ەمەس. ماسكەۋ، ومبى، استراحان سياقتى كوپتەگەن وڭىرلەردەن جۇمىس ىستەۋگە نيەت ءبىلدىرىپ، گرانتقا ۇسىنىس بەرگەن ادامداردىڭ ءبارى ونداي كومەكتى الىپ وتىر. وسىنداي كومەك العان سوڭ مۇنداعى قازاقتاردىڭ ساناسىندا «ءبىز استاناعا دا كەرەك ەكەنبىز عوي» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسىپ جاتىر. بۇرىن بۇل باعىتتاعى بايلانىستار كوزبوياۋشىلىق ارەكەتكە كوبىرەك ۇقسايتىن.
- رەسەيدەگى قازاق رەتىندە ەكى ەلدىڭ باسشىلىعى دەڭگەيىندە قانداي ماسەلەلەر قوزعالىپ، شەشىمىن تابۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
- مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى بايلانىستى ايتساق، حالىقارالىق قازاق ءتىلى قوعامى بەيبىتشىلىك ۇنىنە اينالىپ وتىر. «قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى دوستىقتى نىعايتىپ جاتقان كوپىر سياقتىسىڭدار» دەپ ايتاتىندار كوپ. ول جاقتا دا وپپوزيتسيا بار، ۇلتشىل- پاتريوتتار بار. عاسىرلار بويى رەسەيمەن ىرگەلەس ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىرمىز. ونداعى قازاقتار اتا-باباسىنىڭ قونىسىندا وتىر. ورىنبور دا، استراحان دا بايىرعى قازاقتاردىڭ جەرى عوي ەندى. ءبىراق قازاقستاننىڭ بيلىگى دە، حالقى دا ول جەردەگى قانداستارى مەكەندەرىنە كىندىگىمەن بايلانعانىن، تابانىن وڭايشىلىقپەن كوتەرە المايتىنىن ءاردايىم ەسكەرىپ وتىرۋى كەرەك. الەۋمەتتىك جەلىدە ءتۇرلى وتكىر پىكىرلەر، جاعىمسىز ناسيحات، ءتىپتى ارانداتۋعا اپاراتىن مالىمدەمەلەر كوپ تاراپ جاتادى. ونداي سوزدەر ارانى سۋىتادى. سوڭعى ءبىر جىلدا رەسەيگە دەگەن كوزقاراس جاقسى جاعىنا وزگەرە باستاعان سياقتى. ءوزىم بەيبىتشىلىكتى جاقتايتىن، ينتەرناتسيونال اداممىن. ءتىلىمىز بۇزىلماۋ كەرەكتىگىن، ءدىنىمىز بۇلىنبەۋ كەرەكتىگىن مەن دە جاقسى بىلەمىن. ءبىراق ينتەرناتسيونال ورتادا وسكەن ادام جامان بولمايدى. ءتىلدى «قىسىمنان نەمەسە جاعدايدىڭ جاسالماۋىنان» ۇمىتىپ جاتىر دەگەن ۇراننىڭ دا قازىرگى جاعدايدا قيسىنى از سياقتى. مەن مىسالى، قازاقستاندا تۋىپ-وسسەم دە، 1978 -جىلدان بەرى ەۋروپادا، رەسەيدە ءومىر ءسۇرىپ كەلدىم. سولاي بولدى ەكەن دەپ، ءتىلىمدى ۇمىتىپ قالعان جوقپىن عوي. سوندىقتان ءتىلدى ۇمىتۋ، ۇمىتپاۋ وتباسىنا بايلانىستى.
كەيىنگى كەزدە رەسەيدەگى قازاقتار ويانا باستاعان سياقتى. تىلگە دەگەن قىزىعۋشىلىق بار. «ءسىز سياقتى قازاقشا تازا سويلەگىمىز كەلەدى» دەۋشىلەر كوبەيىپ كەلەدى. مەنىڭ قازاق تىلىندەگى شەشەندىك كۋرسىم 5 مىڭ رۋبل بولعانىنا قاراماستان، جازىلۋشىلار بار.
- سوندا ول كۋرسىڭىزعا نەگىزىنەن نەشە جاستاعى ادامدار جازىلىپ جاتىر؟
- باسىم بولىگى - 30-35 جاستان اسقاندار. قازاقستانعا بيزنەسىن كوشىرىپ جاتقان كاسىپكەرلەر ءتىل ۇيرەنۋگە تالپىنىپ جاتىر. ولارعا ايتام، «مەن ۆەنگريادا تۇرعاندا ۆەنگر ءتىلىن ۇيرەنە باستادىم، رەسەيدە تۇرعاندا ورىس ءتىلىن جەتىلدىردىم. بۇل دا سول سياقتى پروتسەسس بولۋ كەرەك قوي».
- 2022 -جىلعى رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا، قازاقستانداعى 7637 مەكتەپتىڭ 3738 ى – قازاق، 1121 ى - ورىس، 2778 ى ارالاس تىلدە وقىتاتىن مەكتەپ ەكەن. ال رەسەيدە بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبى جوق. بۇل ماسەلە ءتۇپتىڭ تۇبىندە مەملەكەتتەر اراسىندا كوتەرىلۋ كەرەك دەپ ويلامايسىز با؟
- بۇرىن رەسەيدەگى ۇلتارالىق كوميتەتتە ىستەگەنىمدى ايتتىم عوي. سوندىقتان ونداعى قانداستارىمنىڭ ىشكى دۇنيەسىن جاقسى بىلەمىن. ەكى پرەزيدەنت كەزدەسكەندە «قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ كەرەك» دەپ ايتۋعا شەبەرمىز. ال ناقتى شارۋاعا كەلگەندە ءبارى اياعىن تارتىپ قالادى. وقۋشىلاردىڭ ءتىزىمىن سۇراسا... دومبىرانى ۇيىنە اپارىپ بەرىپ وتىرمىز قازىر. «دومبىرا ۇيىرمەسىنە كەلىڭىزدەر» دەپ جالىنامىز.
- دەمەك، قورقىنىش پەن ەنجارلىق بار دەگەن ءسوز بە؟
- ول ءسوزدى مەن ەمەس، ءوزىڭىز ايتىپ وتىرسىز.
- جالپى، ويىم دۇرىس پا؟
- ءيا. مىسالى، ەكى پرەزيدەنتكە «ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلى ءپانىن اشايىق» دەپ ۇسىنىس ايتقانمەن، بالا جيناي الماتىنىمىزدى ءبىلىپ وتىرمىز. ويتكەنى، بالانىڭ ءبارى قازىر سۋپەر جۇكتەمەمەن وقيدى. ءتىپتى، قازاق ءتىلىنىڭ قوسىمشا كۋرسىن سەنبى مەن جەكسەنبىگە قويدىق. سونىڭ وزىنە «قۇدايعا شۇكىر» دەپ وتىرمىز.
- سوندا سىزدەردىڭ ورتالىق ارقىلى قاي ساناتتاعى رەسەي قازاقتارى ءتىل ۇيرەنىپ ءجۇر؟
- 12 جاسقا دەيىنگى بالالار، 12-16 جاس ارالىعىنداعى بالالار، 25-35 جاس ارالىعىنداعى ەرەسەكتەر جانە قاريالار توبى بار. ەڭ ۇلكەنى – 80 دەگى اقساقال. ءبارىن الساق، ءبىر سىنىپتا 12 ادام، ەكىنشى سىنىپتا 14 ادام بار. ەگدە جاستاعى 8 اقساقال وقيدى. ولاردىڭ بارىنەن كاسىپكەرلەر كوپ. 20 كاسىپكەر قازاق ءتىلىن وقىپ ءجۇر جانە كوبى قازاق ەمەس.
- ورىنبوردان باسقا وڭىرلەردە قازاق ءتىلىن ۇيرەتىپ جۇرگەن ۇيىمدار بار ما؟
- مىسالى، ماسكەۋدى الايىق. ول جەردە تازا قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن وقىتۋشى بار دەپ ايتا المايمىن. بار بولسا دا، ونداي ىسپەن اينالىسىپ جۇرگەنىن كورمەپپىن. ءبىر قۇمىق قىز عانا بار. ءاليا وماروۆا دەگەن قازاق قىزى استراحانداعى مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتە قازاق ءتىلىن جۇرگىزىپ ءجۇر. ودان باسقا ناقتى اينالىسىپ جۇرگەن ادامدار ويىما تۇسپەي تۇر.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
اۆتور
ەسىمجان ناقتىباي
