قازاق عالىمى مۇنايدان وڭدەلەتىن ءدارىنى بيوقالدىقتان جاساماق
استانا. KAZINFORM - نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، حيميا ينجەنەرى نۇرشات نۇراجى باستاعان ءبىر توپ عالىم مۇنايدان وڭدەلەتىن ءدارى-دارمەكتى ءتىرى اعزالاردىڭ قالدىعىنان الۋ جوباسىن ىسكە اسىرىپ جاتىر. كەيىن وسى ينجەنەريالىق شەشىم ارقىلى قازاقستاننىڭ مۇنايعا نەگىزدەلگەن ەكونوميكاسىن ءارتاراپتاندىرۋعا ۇلەس قوسپاقشى.
12 مولەكۋلانىڭ قۇپياسى
بىردەن ايتۋ كەرەك، بيوماسسانى مۇناي ورنىنا وڭدەپ پايدالانۋ يدەياسى الەمدە تالايدان بەرى ايتىلىپ ءجۇر. ءبىراق تەوريانى ىسكە اسىرۋدىڭ ناقتى جولىن ءالى ەشكىم ءدوپ باسىپ تابا قويعان جوق. سوندىقتان عالىمدار ءوزارا عىلىمي بايگەگە ءتۇسىپ جاتىر دەۋگە بولادى. 2019 -جىلدان بەرى وسى جارىستا قازاقستان دا باق سىناپ جاتىر.
«مۇنى ءبىز ءوز ارامىزدا «بيوقالدىقتاردان ماتەريال ءوندىرۋ جوباسى» دەيمىز، وتە اۋقىمدى جوبا. ماقساتىمىز - بيوقالدىقتاردان ءدارى جاساۋ. ءدارى بولسىن، رەزەڭكە بولسىن، پوليمەر بولسىن، باسىم كوبى مۇنايدان حيميالىق جولمەن الىنادى. ال بۇل ماتەريالدىڭ ادام ومىرىندە قولدانىلمايتىن سالاسى جوق. فارماتسيەۆتيكا، قۇرىلىس، كوسمەتيكا، ەنەرگەتيكا، كيىم يندۋسترياسى، عارىش، ەلەكترونيكا، جيھاز شارۋاشىلىعى، تاماق ونەركاسىبى، ءبارى-ءبارى مۇناي ونىمدەرىن وتە كوپ «تۇتىنادى». ا ق ش-تىڭ ەنەرگەتيكا ءمينيسترى وسىمدىكتەن الىناتىن 12 مولەكۋلانى اتاپ، «وسىلاردىڭ رەاكسيا تىزبەگىن اشساق، مۇنايعا تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلامىز» دەگەن. وسى تاسىلمەن ءدارى- دارمەكتى دە بيوقالدىقتاردان الۋعا بولادى. سونىڭ عىلىمي جولىن، حيميالىق تىزبەگىن جوبالاپ جاتىرمىز. ءدارىنى الۋ جولىن تاپساق، پوليمەر الۋعا كوشەمىز. ءبىراق تەزدەتپەسەك، كەش قالۋىمىز مۇمكىن. ويتكەنى بۇكىل الەم قازىر وسى 12 مولەكۋلانىڭ توڭىرەگىندە جارىسىپ جاتىر. كىم ءبىرىنشى بولىپ تىزبەكتى دالەلدەسە، پاتەنتتەر سونىڭ مەنشىگىندە كەتەدى»، - دەيدى عالىم.
بۇل جەردە بيوماسسا رەتىندە ءشوپتىڭ، اعاشتىڭ، بالدىردىڭ، مالدىڭ، بالىق پەن قۇستىڭ تىندەرىن، سۇيەكتىڭ، ءجۇن- تەرىنىڭ ءتۇرلى قالدىعىن پايدالانۋعا بولادى. بيوماسسانى رەاكتورعا سالىپ، قىزدىرادى. ودان كەيىن ەرىتىندىمەن ارالاستىرىپ وڭدەيدى. وسى رەاكسيالاردىڭ اسەرىنەن ءبولىنىپ شىققان تسەلليۋلوزا مەن سۇيىقتىقتى تازارتىپ، ارنايى قۇرىلعى كومەگىمەن سىناقتان وتكىزەدى.
«نەگە بيوقالدىقتاردى تاڭداپ الدىق؟ مۇناي - سارقىلاتىن رەسۋرس. ال بيوماسسانىڭ كەيبىر ءتۇرى ءتىپتى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە قايتا ونەدى، ياعني جاڭارتىلاتىن رەسۋرس دەۋگە بولادى. مۇناي سارقىلعاننان كەيىن جەر قىرتىسىندا قايتا پايدا بولىپ، ءپىسىپ جەتىلگەنىن ميلليونداعان جىلدار بويى كۇتە المايمىز.
بىزگە بيوماسسانىڭ تەگى سونشالىق ماڭىزدى ەمەس. وسىمدىكتەن دە، اعاشتان دا بولا بەرەدى. تسەلليۋلوزا الىنسا جەتىپ جاتىر. قازىر حيميالىق رەاكسيانىڭ جولىن جوبالاپ جاتىرمىز. نەگىزى ول رەاكسيا جولى دايىن. ەندى سونى ءتۇرلى جاعدايدا سىناپ، تيىمدىلىگىن دالەلدەۋىمىز كەرەك»، - دەيدى پروفەسسور.
عىلىمي توپ وزدەرى ويلاپ تاپقان رەاكسيانى انگليادان ارنايى الدىرعان قوندىرعى ارقىلى تەكسەرىپ وندىرەدى.
«ءدارى شىعاراتىن زاۋىتتارعا بارساڭىز، شيكىزاتتان ءدارى العانعا دەيىن ءوندىرىستىڭ ءار ساتىسى ءتۇرلى تسەحتا وتەتىنىن كورەسىز. ال مىنا قوندىرعى سول وندىرىستىك پروتسەستى ءبىرتۇتاس ۇزدىكسىز تىزبەككە ءتىزىپ بەرە الادى. مىنا تۇرعان قۇرىلعى بيوماسسادان ۇزدىكسىز پروتسەسس ارقىلى اقىرعى ءونىم الاتىن ۇلكەن وندىرىستىك كەشەننىڭ كىشىرەيتىلگەن ماكەتى دەۋگە بولادى. «اعىندى حيميا» دەگەن جاڭا سالا بار. ءبىز سول سالانى زەرتتەپ جاتىرمىز. ءبىر سوزبەن توقتامايتىن رەاكتور دەپ اتاۋعا بولادى. مىنانى ءتۇسىنۋىڭىز كەرەك، ءبىز بۇل قۇرىلعى ارقىلى جاڭا ءدارى ويلاپ تاپپايمىز. نارىقتا بار، مۇنايدان جاسالاتىن حيميكاتتاردى بيوماسسادان دا الۋعا بولاتىنىن دالەلدەپ، سونىڭ ينجەنەريالىق تىزبەگىن ءتۇزىپ شىعامىز»، - دەيدى نۇرشات نۇراجى.
ا ق ش-تان اتاجۇرتقا
مامان قازاق عىلىمىنىڭ جاڭالىقتارى وندىرىسپەن قاناتتاسىپ دامىماي جاتقانىن عىلىمي ينجەنەريا باعىتىنىڭ كەنجەلەپ قالۋىمەن بايلانىستىرادى. وسى ويىن پرەزيدەنت جانىنداعى عىلىم جانە تەحنولوگيالار جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەسكە دە جەتكىزىپتى.
«اقورداعا بارعاندا وتاندىق ءونىم ۇلەسىن كوبەيتۋگە عالىمدار ۇلەس قوسۋ كەرەكتىگى كوپ ايتىلدى. وتاندىق ءونىمدى كوبەيتۋ ءۇشىن اۋەلى زاۋىت سالۋ كەرەك. ال زاۋىتتى جوبالاۋ ءۇشىن ينجەنەر كەرەك. بىزدە عىلىمي جوبالار بارشىلىق. سونى زاۋىتقا يكەمدەپ جوبالايتىن مامان تاپشى. سوندىقتان كوپ ءساتتى ىزدەنىستەر مەن ونەرتابىستار تەوريا ساتىسىندا قالىپ وتىر. قازاقستاندا نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنەن باسقا وقۋ ورىندارىندا حيميا ينجەنەرىن دايارلايتىن وقۋ باعدارلاماسى جوقتىڭ قاسى.
قازاقستان بيوماسساعا وتە باي مەملەكەت. وسى الەۋەتىمىزدى پايدالانۋ كەرەك. مۇنايدان الىناتىن پوليمەرىڭىز دە، رەزەڭكەڭىز دە وتە باياۋ ىدىرايدى. قورشاعان ورتانى جىلدار بويى لاستاپ جاتۋى مۇمكىن. ال بيوماسسادان الىنعان پوليمەرلەر تەز ىدىراپ، جوعالادى. تابيعاتقا ەشقانداي زيانى جوق.
جاڭا ايتقان 12 مولەكۋلانىڭ 1-2 تۇرىمەن عانا اينالىسىپ جاتىرمىز. سول 1-2 رەاكسيانىڭ ءوزىن زەرتتەۋگە ونداعان ادام جۇمىلدىردىق. ال 12 مولەكۋلانىڭ ءبارىن زەرتتەۋ ءۇشىن ۇلكەن كوماندا، قوماقتى اقشا، وراسان ينفراقۇرىلىم كەرەك»، - دەيدى پروفەسسور.
اڭگىمە كەزىندە عالىمنىڭ كوپ تەرميندى اعىلشىنشا ايتاتىنىن، قازاقشادان گورى اعىلشىنشاعا جۇيرىكتىگىن، قينالعان ساتتە سول تىلدە سايراپ كەتەتىنىن اڭعارعانبىز.
«PhD دوكتورلىقتى امەريكادا قورعادىم. مەكتەپتى قىتايدا وقىعانمىن. قىتايدىڭ شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە، كەيىن قىتاي عىلىمي اكادەمياسىندا ماگيستراتۋرا وقىپ، PhD-دى امەريكادا قورعادىم»، - دەيدى ءوزى.
ا ق ش عىلىمىنا 24 جىل ەڭبەك سىڭىرگەن وتانداسىمىز ايگىلى م ءى ت-دە جەتى جىل جۇمىس ىستەپ، كەيىنگى جىلدارى تەحاس تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حيميا ينجينيرينگ فاكۋلتەتىندە پروفەسسور رەتىندە شاكىرت تاربيەلەگەن.
«كەيىن ەلگە ورالىپ، نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە ورنالاستىم. بۇل جەردە PhD باعدارلامانى ءوزىم جوبالادىم، ياعني شاكىرت قابىلداۋ، وقىتۋ، تاجىريبە جاساۋ، تەحنولوگيانى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ءبارى امەريكالىق ۇلگىمەن جاساقتاپ شىقتىم.
2000 -جىلى ا ق ش-تاعى ينديانا شتاتىنىڭ Indiana University-Purdue University Indianapolis-تە (IUPUI) پاۋل دۋبين دەگەن يەۆرەي پروفەسسوردىڭ زەرتحاناسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزدە مىقتى پوليمەرشى سارقىت قۇدايبەرگەنوۆ دەيتىن قازاقستاندىق عالىممەن تانىستىم. ءوزى سەمەيدىڭ قازاعى. سول كىسى ءبىر شاكىرتىن تاجىريبە الۋ ءۇشىن پاۋلعا جىبەرمەكشى بولادى. الەكساندر ديدۋك دەگەن جىگىت سول سارقىت اعانىڭ تاپسىرۋىمەن امەريكاعا كەلدى دە ەكى اي بويى قاسىندا ءجۇرىپ، كومەكتەستىم. سول تانىستىقتان كەيىن سارقىت اعا مەنى وزىنە شاقىردى. ءبىراق العاش رەت تەك 2011 -جىلى كەزدەستىك. قازاقستانعا ءبىرىنشى رەت سول كەزدە كەلدىم. اباي اتامىزدىڭ باسىنا سول كىسى الىپ باردى. وسىدان كەيىن جىل سايىن قازاقستانعا كەلىپ تۇراتىن بولدىم. قازاقستاننان بارعان 14-15 PhD ستۋدەنتكە امەريكادا جەتەكشى بولىپ، دوكتور ەتىپ تاربيەلەدىم. كەيبىرىن ءوزىم جۇمىس ىستەگەن تەحاس تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە الدىرىپ، زەرتحانادا جۇمىس ىستەتتىم. ويتكەنى قازاقستاندا ونداعىداي قۇرىلعى جوق»، - دەيدى ول.
سۋتەگى ەنەرگەتيكاسىنىڭ بايگەسى
عالىمنىڭ قازاقستانعا كەلگەن شاعى COVID-19 پاندەمياسىنا ءدوپ كەلگەن.
«پاندەميا كەزىندە حيميالىك ينجينيرينگ PhD باعدارلاماسىن ا ق ش-تاعى تاجىريبەمە سۇيەنە وتىرىپ جوبالاپ شىعاردىم. سودان بەرى وسىندا ديرەكتورمىن. كەيىن جوبالارعا گرانتتار ۇتىپ الا باستادىق. كەلگەندە جالعىز ەدىم. قازىر 50 ادام بولدىق. ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن 7 ءتۇرلى باعىتتا 7 توپپەن جۇمىس ىستەپ وتىرمىن. مىسالى، سۋتەگى ەنەرگياسىن پايدالانۋ جوباسىنا 1,3 ميلليارد تەڭگەنىڭ گرانتىن ۇتىپ الدىق. ونىڭ سىرتىندا پرەزيدەنت جانىنداعى عىلىمي كەڭەستىڭ جۇمىسىنا اتسالىسۋعا تىرىسامىن»، - دەيدى عالىم.
بۇل ايتىپ وتىرعانى - عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى بولگەن ۇلكەن گرانت.
«قازاقستاننىڭ كەلەشەگى سۋتەگى ەنەرگياسى بولۋ كەرەك. ويتكەنى قازاقستان بۇكىل الەم الدىندا 2060 -جىلعا قاراي كومىرسۋتەك قۋاتىنان تولىقتاي بەيتاراپ ەل بولۋعا مىندەت الىپ وتىر. ال بىزدەگى ەلەكتر قۋاتى ءالى كومىردەن، گازدان الىنادى. كەلەشەك سۋتەگىدە دەپ وتىرعانىمىز سول. سۋتەگى مۇنايعا قاراعاندا ەنەرگياعا ءۇش ەسە باي. تەك ونى قاۋىپسىز اجىراتىپ، گەنەراتسيالاپ ۇستاپ تۇرۋ قيىن. مىسالى، گازبەن جۇرەتىن ماشينەمەن ۇزاق جولعا شىعۋ قازىر قيىن. ويتكەنى باكتى قانشا تولتىرىپ شىقتىم دەگەننىڭ وزىندە ۇزاپ كەتە المايسىڭ. بەنزين وعان قاراعاندا نەعۇرلىم ۇزاققا جەتەدى. ويتكەنى بەنزيننىڭ تىعىزدىعى گازعا قاراعاندا كۇشتىرەك. سۋتەگىنىڭ تىعىزدىعى بەنزيننەن كۇشتى. مىسالى، Fuel Cell دەگەن باتارەيا بار. قازاقشالاپ ايتساق، وتىنعا نەگىزدەلگەن باتارەيا عوي. اۋادا 25 پروتسەنت وتتەگى بار. وسى Fuel Cell باتارەيا سۋتەگى مەن وتتەگىدەن توك شىعارادى. ماشينە وسى توكپەن جۇرە بەرەدى. ءبىراق بۇدان شىعاتىن قالدىق - سۋ، اۋاعا ەشقانداي زيانى جوق»، - دەپ ءتۇسىندىردى پروفەسسور.
جوبا جەتەكشىسى ءبىزدى ۋنيۆەرسيتەت عيماراتىنىڭ بىرنەشە قاباتىندا شاشىراي ورنالاسقان زەرتحانالارعا كەزەك جەتەلەپ ءجۇرىپ، جوبانىڭ ءار ساتىسىمەن جەكە تانىستىردى.
«2060 -جىلى سۋتەگى ەنەرگياسىنا وتەمىز دەسەك، وسى جوبانى بارىنشا جىلدام ىسكە اسىرۋ كەرەك. سۋتەگىنى ءار ءتۇرلى جولمەن الامىز. بىرەۋ سۋعا كەرنەۋ بەرۋ ارقىلى ىدىراتىپ، ءبولىپ الادى. بۇل - بۇرىننان بار تەحنولوگيا. بىزدىكى - كۇن ەنەرگياسىنىڭ كومەگىمەن سۋدى ىدىراتىپ، سۋتەگى مەن وتتەگىنى اجىراتىپ الۋ. دۇنيە ءجۇزىنىڭ عالىمدارى وسى باعىتتا جارىسىپ جاتىر.
سۋتەگى - گاز. وسى جەردەن اككۋمۋلياتسيا ماسەلەسى شىعادى. مىسالى، كولىككە پايدالانۋ ءۇشىن گازدىڭ ۇلكەن باللونىن ورناتۋ ءتيىمسىز. سول ءۇشىن سۋتەگىنى قاتتى دەنەگە اينالدىرۋىمىز كەرەك. كەسەك سەكىلدى باتارەيا رەتىندە كولىككە ورناتۋ الدەقايدا جەڭىل. ال توك الۋعا قاجەتتى وتتەگىنى اۋادان الادى. بۇكىل الەم عالىمدارى وسىنىڭ ەڭ ءتيىمدى جولىن ىزدەپ، جارىسىپ جاتىر»، - دەيدى نۇرشات نۇراجى.
تاعى ءبىر ماسەلە بار. سۋتەگى مەن وتتەگى ارەكەتتەسكەندە جارىلىس بولادى. سوندىقتان گاز كۇيىندەگى سۋتەگىنىڭ ەڭ تومەنگى كونسەنتراتسيالارىن اجىراتىپ الۋ ماڭىزدى.
«ءبىزدىڭ وسى باعىتتاعى زەرتتەۋلەرىمىزدى الەمدەگى وزگە ارىپتەستەرىمىز دە جوعارى باعالاپ وتىر. حالىقارالىق عىلىمي باسىلىمدارعا شىققان ماقالالارىمىز سوعان دالەل. توك وتكىزگىش پوليمەردەن جاسالعان سەزگىش قۇرالىمىز ايرىقشا سەنسوردىڭ كومەگىمەن سۋتەگى گازىنىڭ 5 ppm كونسەنتراتسياسىن سەزە الادى. قازىر قولدانىستاعى تەحنولوگيالاردىڭ مۇمكىندىگى سۋتەگى گازىنىڭ 50 ppm كونسەنتراتسياسىن انىقتاي الادى. باسقاشا ايتساق، قازىرگى تەحنولوگيالار گاز كونسەنتراتسياسىن 0,05 پايىز دەڭگەيىندە سەزە الادى. بىزدىكى بۇدان 10 ەسە تومەن كونسەنتراتسيالاردى انىقتاي الادى. وسى جاڭالىعىمىزدىڭ ءوزىن الەمدەگى عىلىمي قاۋىمداستىق جاقسى باعالاپ جاتىر. ءبىراق ارقانى كەڭگە سالۋعا ءالى ەرتە. ويتكەنى عىلىمى دامىعان ەلدىڭ ءبارى وسى جارىسقا «ات قوسىپ» وتىر. شاڭ قاۋىپ قالساق، وزگەنىڭ پاتەنتتەلگەن تەحنولوگياسىن پايدالانۋعا تۋرا كەلەدى»، - دەيدى عالىم.
اۆتور
ەسىمجان ناقتىباي
