قازاق بالۋاندارى قانداي تاستى كوتەردى؟
بالۋان تاس - بالۋاندار بىلەك كۇشىن، ەرەن قايراتىن دالەلدەۋ ءۇشىن جۇرت كوزىنشە كوتەرىپ قويعان ەرەكشە ۇلكەن تاستار، الىپ كۇش يەلەرىنەن ۇرپاققا ميراس بولىپ قالعان ەسكەرتكىشتەر.
ونداي ءىرى تاستاردى قاراپايىم ادامدار كوتەرۋى مۇمكىن ەمەس، كورگەن جاندار تاڭ قالىسادى، جاس ۇرپاقتى ەرلىك داستۇرىندە باۋلۋعا عيبراتتى جادىگەر قىزمەتىن اتقارادى. سونىمەن بىرگە بۇنداي تاريحي تاستار ەلدىڭ جايلاپ، قىستاپ جۇرگەن شەكارا-شەگىن مەجەلەۋگە، بەلگىلەۋگە قۇندى كۋا بولاتىندىقتان جەر داۋى شىقسا بۇلتارتپاس ايعاققا اينالىپ، اسا ماڭىزدى قىزمەت اتقارىپ كەلگەن.
جالپى، بالۋاندار كۇرەسۋدەن باسقا دا جولدارمەن كۇش سىناسقان. ول ءۇشىن اباجاداي تاستى، تۇيەنى، جىلقىنى، بۇقانى، ۇستانىڭ اۋىر ءتوس تەمىرىن كوتەرىپ، باستەسكەن. قازاق دالاسىندا قاجىمۇقان كوتەرگەن تاس باياناۋىلدا ساقتالعان، مالباق بالۋان كوتەرگەن تاس سەمەي ءوڭىرى تاسكەسكەن مەكەنى توڭىرەگىندە بار، بالۋان شولاق كوتەردى دەگەن تاستار دا بولعان.
قازاقتىڭ ءبىر تۋار ونەر يەسى، اتاقتى بالۋانى بالۋان شولاقتىڭ:
بۇل كۇندە جيىرمادا مەنىڭ جاسىم،
قامالدىڭ بۇزار كەزىم تاۋ مەن تاسىن.
كەشەگى سەنتيابردىڭ بازارىندا،
كوتەردىم ەلۋ ءبىر پۇت گىردىڭ تاسىن، - دەگەن ولەڭىن ءيىسى قازاق تۇگەل بىلەدى.
ەسەپتەي بەرىڭىز، 51 پۇت - 816 كەلى! بالۋان شولاق بۇل رەكوردىن كەيىن ءوزى وزگەرتىپ، 1 توننا 70 كەلى (67 پۇت) تارتاتىن تاستى كوتەرىپ، اۋدەم جەرگە اپارىپ قويعان دەلىنەدى. مىنا زاماندا بالۋان شولاقتىڭ سونشاما اۋىر سالماقتاعى تاستاردى كوتەرگەنى ەل سەنبەيتىن ەرتەگى سياقتى. ءبىراق شىندىق سولاي.
ال، بالۋان پارمانقۇل داۋلەت ۇلى كوتەرگەن الىپ تاس قاراتاۋدىڭ جىلاعان اتا سارقىراماسىنىڭ تۇسىنداعى كەز دەگەن جەردە، تۇيە پالۋان مولداش تۇراباي ۇلى تاكەنتەگى كوتەرگەن تاس شىعىس قازاقستان وبلىسى مارقاكولدە تۇر.
التايدىڭ ارعى بەتىندە قالۋتان جايلاۋى كۇشىگەن سايىندا شەرۋشى كوبەگەن باتىردىڭ كوتەرگەن بالۋان تاسى ساقتالعان. ونىڭ سالماعى 184 كەلى، ورام ۇزىندىعى 212، ەنى 178 سانتيمەتر. ول تاس قازىر شينجاڭ التاي ايماعى، بۋىرشىن اۋدانى، شۇڭقىر اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ اۋلاسىندا ساقتاۋلى كورىنەدى. سونىمەن بىرگە كوپتەگەن ميفتەردە الىپتار تاۋ-تاستى ارقالاپ، كوتەرىپ كەتكەنى دە سۋرەتتەلەدى.
بالۋان قاجىمۇقان كوتەرگەن تاس پاۆلودار وبلىسى باياناۋىل اۋدانى ورتالىعىندا ق.ي.ساتبايەۆ مۋزەيىنىڭ الدىندا تۇر، سالماعى شامامەن ءبىر توننادان ارتىق بولسا كەرەك. وسى تاستى جەرلەستەرى ءاۋ باستاعى ورىنىنان ادەيىلەپ قوزعاپ، ادامداردىڭ تاماشالاۋىنا قولايلى بولۋى ءۇشىن ەل-جۇرت جيى كەلەتىن مۋزەيدىڭ الدىنا اكەلىپ قويعان. بۇل تاستى قاجىمۇقان دوسى سۋبەك ۇستا قۋانىشباي ۇلىنىڭ قالاۋى بويىنشا كوتەرگەن كورىنەدى. تاريحي وقيعا 1923-جىلى بولعان. سۋبەك ۇستا مەن قاجىمۇقاننىڭ كەزدەسۋىن كوزىمەن كورگەن ءماشهۇر ءجۇسىپ كوپەي بىلاي دەپ جىر تولعاعان:
شالقاسىنان جاتتى دا، توسەپ ءتوستى،
كەۋدەسىنە قويدىردى ءۇش پۇت تاستى.
پۇت جارىمداي بار شىعار ەكى بالعا،
اقبوتا، سۋبەك ۇستا قانداي كۇشتى؟!
كەزەك-كەزەك ەكەۋى ءدۇرس-ءدۇرس ۇردى،
جۇرت قورقىپ «ءولىپ كەتەر؟!» دەۋمەن تۇردى.
«ءوزىنىڭ جانى بار ما، جوق پا؟» دەستى،
بيت شاققانداي كورمەدى، قىراۋ قۇرلى.
پۇشپاعىنان تەر اقتى ۇستالاردىڭ،
اقىل-ويىن ساندالتتى ميى باردىڭ.
ءپىل اۋىر ما، دەگەندەي ءزىل اۋىر ما،
كوردىك كۇشىن سول ەكى جانۋاردىڭ!
ەجەلدەن جالعاسىپ كەلە جاتقان عاجايىپ كۇش يەلەرىنىڭ اۋىر تاستى قايىس ارقانمەن بايلاپ، ورنىنان كوتەرىپ جىلجىتىپ، ءۇش تاس تاعاننىڭ ۇستىنە قوياتىن ءراسىمى كەيبىر وڭىردە بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ قالعان. بۇنداعى ءۇش تۇعىر تاستىڭ ءمانى وتكەن شاق، وسى شاق، بولاشاقتىڭ، ياعني اتا-اكە-بالا بىرلىگىن يشارالايدى. موڭعوليانىڭ بايان-ولگي ايماعى سەنگەل سۇمىنى ۇزىنكويتەن جايلاۋىندا ايگىلى بالۋان، الەم چەمپيونى باقىت ودىناي ۇلى كوتەرگەن ەسكەرتكىش تاس بار. بۇل تاستى بالۋان 1999 - جىلى كوتەرگەن، سالماعى مولشەرمەن 400 كەلى شاماسىندا.
بالۋاندار كۇش سىناسىپ كوتەرگەن وسىنداي تاستار كەيىن حالىق اراسىندا بالۋان تاس دەپ اتالىپ كەتەدى. قارا ولەڭدە ول تۋرالى مىناداي جولدار بار:
قاراتاۋدىڭ باسىندا بالۋان تاس،
كوتەرە الماي كوزىمنەن شىعادى جاس.
كوتەرە الماي جۇرگەندە كوتەرىسكەن،
اتا-انادان جاقسى ەكەن قۇربى-قۇرداس.
اقەدىل تويشان ۇلى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
masa.kz
