قازاق اۋا رايىن قالاي بولجاعان؟
حالقىمىز تابيعات تىلسىمىن ەرتە زاماننان ءتۇسىنىپ، ونى ءوزىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە ارقاۋ ەتىپ قولدانا بىلگەن. سولاردىڭ ءبىرى - اۋا رايىن بولجاۋ تاسىلدەرى. قىسى-جازى دالالىق ومىردە تىرشىلىك ەتكەن حالقىمىز وزدەرى تۇرعان ولكەنىڭ تابيعي ەرەكشەلىگى مەن قۇپياسىن تەرەڭ بىلگەنى سونداي، ايسىز تۇندە جۇلدىزعا قاراپ جول تاۋىپ، كوز اشتىرماس بوراندا جەردىڭ شوبىنە قاراپ ەل تاپقان. قۇس، جان-جانۋار، قۇرت-قۇمىرسقا تىرشىلىگىنە زەر سالىپ، اۋا رايىن كۇنى بۇرىن بولجاپ، ەرتە قام جاساپ وتىرعان.
قازاقپارات حالقىمىزدىڭ اۋا رايىن بولجاۋ امالدارىن ۇسىنادى.
امال. جىل ون ەكى ايدا اينالىپ سوعىپ تۇراتىن ىستىق پەن سۋىقتى، قار مەن جاڭبىردى، جەل مەن بوراندى حالىق ءبىر سوزبەن امال دەپ اتاعان. ياعني جىلدىڭ ءار مەزگىلىندەگى تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ وتكىنشى ءارى توسىن، از ۋاقىتتا بولىپ وتەتىن وزگەرىسى مەن كورىنىسىن جانە ونىڭ بىرنەشە ءتۇرىن ايتقان.
ۇلتتىق ساندىق ۇعىمدا جەتى امال بار. ولار:
- كۇننىڭ توقىراۋى؛
2.قاراشانىڭ قايتۋى؛
- ۇركەردىڭ باتۋى؛
- مۇزدىڭ قاتۋى؛
- كيىكتىڭ ماتاۋى؛
- قىس توقسان؛
- اي توعامى.
قۇس قاناتى. ناۋرىز ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە جىل قۇستارى دا ۇشىپ كەلە باستايدى. قۇستاردىڭ كەلۋىمەن قار ارالاس جاڭبىر، سۋىق جەل تۇرادى. مۇنى ەل قۇس قاناتى دەپ اتاپ، امالعا جاتقىزعان.
الاساپىران. كوكتەمدە، ناۋرىز كەيدە ءساۋىر (كوكەك) ايىندا قار كۇرت ەرىپ، جەر لاي بولىپ، شارۋاشىلىققا قيىن كۇندەر تۋادى. وسىنداي جايسىز، قولايسىز مەرزىمدى الاساپىران دەيدى.
بەسقوناق. بۇل - جىل اياعىندا، ياعني ناۋرىز ايىنىڭ 21 ى كۇندەرى ارالىعىندا بولاتىن جاۋىن- شاشىندى كۇندەر. بۇل - ءار جىلى سوعىپ وتەتىن سۋىق ءارى لايساڭ مەزگىل. جۇرت بەسقوناقتان قاتتى ساقتانىپ، كۇتىنىپ وتىرعان.
قىزىر قامشىسى. ءساۋىر ايىنىڭ ورتا كەزىنەن اسا بەرە العاش نايزاعاي وينايدى، جاڭبىر جاۋادى، جەر بۋسانادى، وڭتۇستىكتە جازدىڭ جايدارى كۇندەرى باستالادى. وسى كەزدەگى نايزاعايدىن جارقىلىن حالىق: «قىزىردىڭ قامشىسى شارتىلدادى، قىس كەتتى»، - دەپ ەسەپتەيدى.
توبىلعى جارعان. ءساۋىردىڭ سوڭعى كۇندەرىندە 2-3 كۇنگە سوزىلاتىن سۋىق جەل سوعادى. بۇل توبىلعى بۇرشىك جاردى، ياعني وسىمدىكتەر تامىر جايدى، العاشقى كوك شىعا باستادى دەگەن ءسوز.
قىزىل جۇمىرتقا. مامىر ايىنىڭ العاشقى ونكۇندىگىندە دالا (سۋ) قۇستارى بالاپانىن شىعارا باستايدى. حالىق تىلىندە قىزىل جۇمىرتقا دەپ اتالاتىن وسى كەزدەردە 1-2 كۇنگە سوزىلاتىن سۋىق بولادى.
قۇرالايدىڭ سالقىنى. بۇل - مامىر ايىنىڭ اياعىندا بولاتىن سۋىق جەل. وسى جەلگە قارسى كيىك ءوز قۇرالايلارىن (بالاسىن) اياقتاندىرىپ، جۇگىرتىپ، ورگىزەدى. كيىك قانشا كوپ بولسا دا، ولار 2-3 كۇن ىشىندە تۇگەلدەي تولدەپ بولادى. كيىكتىڭ تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك ەرەكشە قاسيەتى - ونىڭ ەنەسى كەز كەلگەن قۇرالايدى ەمىزىپ، باۋىرىنا الا بەرەدى. كيىك قۇرالايىنىڭ دالادا جەتىم قالماۋى وسىدان.
ماتەريال سەيىت كەنجەاحمەت ۇلىنىڭ «قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسى مەن مادەنيەتى» كىتابىنان الىندى
