قاقپانمەن بۇركىت ۇستاۋ

«قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلاردىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى» اتتى كوپتومدىق ەنسيكلوپەديانىڭ ءبىرىنشى تومىندا: «بۇركىت - قولعا ۇيرەتىپ، اڭشىلىق كاسىپكە باۋلىعان قىران قۇستىڭ ءبىر ءتۇرى» دەگەن انىقتاما بەرىلىپتى.

ەجەلگى دەرەكتەرگە ۇڭىلسەك، ۇلى دالانىڭ كوشپەلى تۇرعىندارى ب. ز. 930 -جىلدارى قولىنا قۇس قوندىرىپ، بۇركىتپەن اڭ قاققانى حاقىندا دەرەك - ءسۇن يمپەرياسىنىڭ ساراي جازبالارىندا باياندالادى.

ودان كەيىن 1280 -جىلى قۇبىلاي حاننىڭ وردا سۋرەتشىسى، ۇلتى قىتاي ليۋ گۋاندا سىزعان سۋرەتتە بۇركىت سالىپ، سايات قۇرىپ جۇرگەن قۇسبەگىلەر بەينەلەنسە، ب. ز. ب. Ⅱ عاسىر، ب. ز. V عاسىر ارالاعىندا اپاي ءتوس ازيا دالاسىندا بيلىك جۇرگىزگەن ەجەلگى تۇركىلەردىڭ باباسى تۋنگارلاردىڭ تۋىندا بۇركىت بەينەلەنگەنى تۋرالى دەرەك بار. سونداي-اق كوك تۇرىكتىڭ كەمەل باتىرى كۇلتەگىننىڭ (684-731) باس مۇسىنىندە دە قىران بۇركىت بادىزدەلگەنىن بىلەمىز.

وسى ورايدا، ەجەلگى بابالارىمىزدان بەرى اڭشىلىق كاسىپكە پايدالانىپ كەلگەن بۇركىتتى قازاق قۇسبەگىلەرى ەكى ءتۇرلى جولمەن قولعا تۇسىرەتىن بولعان. ونىڭ ءبىرىنشىسى - ۇيادان بالاپان الۋ. مۇنداي قۇستى «قولبالا» دەيدى. ال ەكىنشى ءتاسىل - ءتۇز بۇركىتىن دالادان ۇستاپ باۋلىپ-باپتاۋ جولى. ءتۇز بۇركىتى دەگەنىمىز - دالا قۇسى بولعاندىقتان كانىگى قۇسبەگىلەر ونى قولعا ءتۇسىرۋدىڭ بىرنەشە ءتاسىلىن قولدانا بىلگەن.

سونىڭ ءبىرى - قاقپانمەن ۇستاۋ ءادىسى. ول ءۇشىن بۇركىت شابىت العاندا كەلىپ قونىپ وتىراتىن بيىك قۇمنىڭ ايدارباسى، كەرىشتەردىڭ قىرات تۇمسىقتارى سياقتى جەرلەرگە قاقپان قۇرىپ، ونى ءار كەز شولىپ تۇرادى. ودان قالدى ءتۇز قۇسى دالادا ولگەن مالدىڭ جەمتىگىنە كەلىپ، كەتىپ توياتتاپ جۇرگەن ءساتىن اڭدىپ، قاقپان قۇرادى.

بۇركىتكە قۇراتىن قاقپاننىڭ سەرپەرىن بوستاۋ ەتىپ، قىشقاشتارىنا قالىڭداتىپ قۇستىڭ اياعىن قيمايتىنداي، كيىز تىگىپ نە شۇبەرەك ورايدى. ويتپەيىنشە، قۇس اياعىن سىندىرىپ، قيىپ كەتەدى. قاقپاننىڭ جانىنا سارشا، قۋباراق، مايباراق سياقتى ارام قۇستاردى بايلاپ، ولارعا جەم جۇلعىزىپ، قويان ءتۇتتىرتىپ قويادى دا، ونىڭ اينالاسىنا جەم سالىنىپ، جەم باس سايىن قاقپان قۇرىلادى.

قاقپاننىڭ ويىق ورتاسىنىڭ استىن تەرەڭ قازىپ بوس ورىن قالدىرادى دا، ۇستىنە تەزەكتىڭ، ءشوپتىڭ، ۇگىندىسىن جۇقا جاۋىپ جاسىرادى. ەگەر ءتۇز قۇسى سەزىك العان جاعدايدا، ونىڭ ءۇستىن مايدا توپىراقپەن جەڭىل جاۋىپ جاسىرادى. وسىنداي تاسىلمەن قۇرىلعان قاقپاندى «جاندى جاندىك بايلاۋ» دەپ اتايدى.

بايلاعان جاندىعا قارا تارتىپ، جەم جەپ وتىرعانىن كورگەن ءتۇز بۇركىتى ىركىلمەي كەلىپ، جەم جەيمىن دەپ قاقپانعا تۇسەدى. بۇركىت قاقپانعا تۇسكەن زاماندا تەز ايىرىپ الۋ قاجەت. ويتپەگەندە، اياعىن سىندىرىپ كەتەدى.

بەكەن قايرات ۇلى