«قانداس» مارتەبەسىن الۋ جەڭىل بولماي تۇر
ازاماتتىق كۋالىك - جەر باسىپ جۇرگەن ءاربىر جۇمىر باستى پەندەنىڭ بەلگىلى ءبىر ەلدە ءومىر سۇرۋىنە حاقىلى ءارى سول ەلدىڭ زاڭدى ازاماتى ەكەنىن ايقىندايتىن قۇدىرەتتى قۇجات.
قازىر «يتكە تەمىر نە كەرەك» دەپ جۇرگەن ەشكىم جوق، ءتىپتى يت پەن مىسىقتىڭ دا ءتيىستى قۇجاتى بار. ال اتاجۇرتىم دەپ شەكارا اسىپ كەلگەن قانداستارىمىز ەل قاتارىنا قوسىلعانىن ايعاقتايتىن ءبىر جاپىراق قاعازعا زار بولىپ ءجۇر.
ازاماتتىعى جوق ادام دەگەن قوعامدىق مارتەبەسى مەن الەۋمەتتىك مۇمكىندىگى تومەن، شىعار دا شىقپاس جانى بار، شىرىلداعان ءبىر بەيباق دەسەڭىز دە بولعانداي. ولاي دەيتىنىمىز - جۋىردا بىرەۋ WhatsApp-تا ءبىر توپقا سىرتىمىزدان قوسىپ قويىپتى. اشىپ قالساق، ونداعى اعايىننىڭ «اشىنعاننان شىعادى اشى داۋسى» . كۇندىز- ءتۇنى دامىل جوق، شىر- شىر ەتەدى.
باقساق، شەتەلدەن كەلگەن قازاقتار «قانداس» ماتەبەسىن الا الماي زار يلەپ جاتىر. جيىنى – 300 گە جۋىق، ءبىر قاۋىم ەل. كۇندە سول قاۋقىلداسىپ، مۇڭداساتىنى - «قانداس» مارتەبەسى. ياعني «مارتەبەسىز» قالعان قازاقتار. ءبىزدى توپقا قوسقانداعى ماقساتى دا سول بازىنامىز باسپا ءسوز بەتىنە شىقسا، جوعارىداعى جورالاردىڭ قۇلاعىنا جەتەر مە ەكەن دەگەن تىلەك. سونىمەن، اعايىننىڭ جانايقايىن ەستىپ، جاي جاتا المادىق.
«قانداس» مارتەبەسى - شەتەلدەن جاڭا كوشىپ كەلگەن قازاقتاردى قۇجاتتاندىرۋدىڭ العىشارتى. سول كۋالىك ارقىلى تاريحي وتانى - قازاق ەلىنىڭ الەۋمەتتىك يگىلىكتەرىن كورە الادى. ونسىز ەشتەڭە ونبەيدى. ازاماتتىق نەمەسە ىقتيارحات الۋ ءۇشىن دە اۋەلى وسى قۇجاتتى الۋعا ءتيىس. بۇل بۇرىن «ورالمان كۋالىگى» دەپ اتالاتىن. 2019 -جىلى 19-قىركۇيەكتە مەملەكەت باسشىسى قاسىم- جومارت توقايەۆ «ەgemen Qazaqstan» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «قوعامدىق پىكىرگە قوزعاۋ سالعان وتانداستار ماسەلەسىن قولدان ساياساتتاندىرۋعا بولمايدى. شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى «ورالمان» دەگەن سوزگە مەن قارسىمىن. اتامەكەنگە قايتارۋ ءىسى ەشقاشان نازاردان تىس قالعان ەمەس، قالمايدى دا. الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندەگى قانداستارىمىزدىڭ باسىن تۋعان جەردە بىرىكتىرۋ - ءبىزدىڭ پارىزىمىز»، دەگەن ەدى. وسىدان كەيىن وسى قۇجاتتىڭ اتاۋى «قانداس» مارتەبەسى دەپ وزگەرتىلگەن. سونىمەن بىرگە بۇرىنعى قاپتاعان قاعازباستىلىق پەن بۇعاۋلى بيۋروكراتيادان ءبىرشاما بوساپ، قۇجاتتىڭ بەرىلۋ تەتىگى دە جەڭىلدەتىلگەن ەدى. الايدا بۇگىن سودان شي شىعىپ تۇر. اتاۋى وزگەرگەنمەن، زاردابى وزگەرە قويماعان ءتارىزدى.
اۋەلى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ بەرگەن مالىمەتىنە قۇلاق تۇرسەك، 2023 -جىلعى 1- قاراشاداعى جاعداي بويىنشا 17903 قازاق تاريحي وتانىنا ورالىپ، «قانداس» مارتەبەسىن الىپتى. ياعني 18 مىڭداي ادامعا «قانداس» مارتەبەسى بەرىلگەن، ال ازىرگە بۇعان قول جەتكىزە الماي جۇرگەندەردىڭ ستاتيستيكاسى جوق. جالپى، 1991 -جىلدان بەرى ەلگە 1 ميلليون 124,9 مىڭ قازاق ورالعان.
ازاماتتىق الۋدىڭ سەرگەلدەڭى
«قانداس» مارتەبەسى بىردەن بەرىلمەيتىن ءبىر سەبەبى- كوشى- قون زاڭىندا «بەلگىلەنگەن ءوڭىر» دەگەن قاعيدات بار. ياعني ۇكىمەت بەلگىلەگەن وڭىرلەرگە كوشكەن قانداستاردىڭ قۇجاتى تەز ءبىتىپ، يگىلىكتەرگە قول جەتكىزەدى. ماسەلەن، قازىر شەتەل قازاقتارىن قونىستاندىرۋعا ەڭبەك كۇشى تاپشى اقمولا، اباي، قوستاناي، پاۆلودار، شىعىس قازاقستان، سولتۇستىك قازاقستان قاتارلى بەس وبلىس بەلگىلەنگەن. اتالعان وڭىرلەرگە 2023 -جىلعا ارنالعان قانداستاردى قابىلداۋ كۆوتاسىن 2337 ادامعا بەرۋ جوسپارلانعان. ازىرگە وندا 1870 ادام قونىستانىپتى. بۇعان قوسا قونىستاندىرۋعا سۋبسيديا تۇرىندە مەملەكەتتىك قولداۋ بويىنشا وتباسىنىڭ ءاربىر مۇشەسىنە 70 ا ە ك (241,5 مىڭ تەڭگە) كولەمىندە، تۇرعىن ءۇي جالداۋعا جانە كوممۋنالدىق تولەمگە ءبىر جىل ىشىندە 15 تەن 30 اەك (51,7-دەن 103,5 مىڭ تەڭگەگە دەيىن) كولەمىندە ءبىر رەتتىك كومەك بەرىلەدى.
بۇعان قاتىستى قانداستار ماسەلەسىنىڭ مامانى، قوعام بەلسەندىسى اۋىت مۇقيبەك باستاما كوتەرىپ، ماسەلەنىڭ وڭ شەشىم تابۋىنا اتسالىسىپ ءجۇر. ونىڭ ايتۋىنشا، شەتەلدەن كەلەتىن قازاقتاردىڭ ىشىندە بەلگىلەنگەن وڭىرگە تۇرعىسى كەلمەيتىن، ياعني وڭىرلىك كۆوتادان باس تارتاتىندار دا بار.
«پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ شەكارا سىرتىندا قالعان قانداستارىمىزعا جانە ۇلى كوشكە دەگەن ىقىلاسى زور، ۇنەمى قاپەرىنە الىپ، كوشى- قون ساياساتى تۋرالى اتقارۋشى بيلىككە تاپسىرمالار بەرىپ كەلەدى. ءبىراق ءبىر اتتەگەن- ايى - كوش ساياساتى مەن قانداستار تاعدىرىنا اتقارۋشى بيلىك پەن زاڭ شىعارۋشى ورگان جاعىنان جاسالىپ جاتقان جۇمىستار پرەزيدەنتىمىزدىڭ ىقىلاس- پەيىلىنە ساي ءجۇرىپ جاتقان جوق. ماسەلەن، قازاقستان كوشى- قون ساياساتىنىڭ 2023-2027 -جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىنا ساي، كوشى- قون ءۇردىسىن رەتتەۋگە ارنالعان زاڭنامالارعا ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار الىس- جاقىن شەتەلدەردەن ورالعان ەتنوستىق قازاقتاردىڭ قۇجاتتانۋىن قيىنداتىپ جىبەردى. اسىرەسە «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» زاڭنىڭ 20-بابىنىڭ 5-تارماعى اتاجۇرتقا كوشىپ كەلىپ قازاقستان ازاماتتىعىن العىسى كەلەتىن اعايىندى ازاماتتىق الۋ جانە تۇرعىلىقتى جەرىن ەركىن تاڭداۋ قۇقىعىنان ايىرىپ تاستادى» ، دەيدى ول.
ونىڭ ايتۋىنشا، بۇنىڭ كوشى- قون ساياساتىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى.
«قازىر ءوز بەتىمەن كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى قازاقستان ازاماتتىعىن الا الماي، سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ وتىر. ەڭ وكىنىشتىسى، ازاماتتىقتان قاعىلعان 500 گە جۋىق اعايىندى الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى جيناپ دالەلدەسەك تە، وسى نورمانى الىپ تاستاۋعا قۇزىرلى مينيسترلىك قۇلىقسىز، زاڭ شىعارۋشى ورگان دارمەنسىز بولىپ تۇر. بۇرىن ءۇش جۇمىس كۇنى ىشىندە بەرىلىپ كەلگەن «قانداس» مارتەبەسى ەندى وتىز بەس كۇندە ارنايى كوميسسيا ارقىلى بەرىلۋى، ءتولقۇجاتىنا ۇلتى جازىلمايتىن ەلدەردەن كەلگەن قازاقتاردىڭ ۇلتىن انىقتاۋ تۋرالى زاڭدىق نەگىزدىڭ بولماۋى سىندى مالەلەلەر ەلىمىزگە ورالعان قازاقتاردى قيناپ قانا قويماي، كوشى- قون ءۇردىسىن تەجەۋگە اكەلىپ وتىر»، دەيدى ا. مۇقيبەك.
«قۇتتى مەكەننىڭ» قيىندىعى كوپ
بيىل 17-شىلدەدە «قۇتتى مەكەن» ءبىرىڭعاي جۇيەسى ارقىلى قانداستاردىڭ كوشى- قونى ەسەپكە الىنادى دەگەن اقپار تارادى. اڭگىمە وسىدان باستالدى. پرەمەر- مينيستر ءاليحان سمايىلوۆ: «كوشى- قون اعىنىن ەسەپكە الۋ ءۇشىن كوشىپ- قونۋشىلاردىڭ 13 باعىتىن قامتيتىن «قۇتتى مەكەن» ءبىرىڭعاي اقپاراتتىق جۇيەسىن قۇرۋ جۇمىستارى ىسكە اسىرىلىپ جاتىر. بۇل شارا مەملەكەتتىك شەكارادان وتكەن قازاقستان جانە شەتەل ازاماتتارىنىڭ كەلۋ ماقساتى مەن تۇرۋ مەرزىمىنىڭ ءبىرىڭعاي ەسەبىن جۇرگىزۋگە، «ءبىر تەرەزە» قاعيداتى ارقىلى كوشى- قون ۇردىستەرىنىڭ باعىتى بويىنشا مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى»، دەگەن ەدى.
ۇكىمەت باسشىسى بۇل جوبا ارقىلى «شەتەلدىك جۇمىس كۇشى»، «ەڭبەك نارىعى» سياقتى اۆتوماتتاندىرىلعان اقپاراتتىق جۇيەلەرگە تالداۋ جاسالىپ، «قونىس اۋدارۋشىلاردى وڭىرلىك كۆوتاعا قابىلداۋ» مەملەكەتتىك قىزمەتىن كورسەتۋ ىڭعايلى ەكەنىن ايتقان. ءسويتىپ، قازان ايىندا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى مەن تۋريزم جانە سپورت مينيسترلىگى ەتنوستىق قازاقتاردىڭ «قانداس» مارتەبەسىن الۋعا ءوتىنىش بەرۋ ۇدەرىسىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن «eQonaq» اقپاراتتىق جۇيەسى نەگىزىندە قۇرىلعان «Kutty meken» بىرلەسكەن جوباسىن ىسكە قوستى.
مالىمەتكە سايكەس، «Kutty meken» - «قانداس» مارتەبەسىن بەرۋ بويىنشا مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋگە ارنالعان موبيلدى قوسىمشانىڭ كومەگىمەن شەتەل قازاقتارى وزدەرى تۇرعان ەلدىڭ اۋماعىنان شىقپاي- اق «قانداس» مارتەبەسىن الۋعا ءوتىنىش بەرە الادى. ولاردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، بۇل قاناتقاقتى جوبا كورىنەدى. ياعني شەتەلدەگى اعايىن قازاقستان ەلشىلىكتەرى ارقىلى قۇجات رەسىمدەي الادى. ولاردىڭ اقپاراتىنا سەنسەك، قازىردىڭ وزىندە شەتەل قازاقتارى جاڭا فورماتتا 2058 ءوتىنىش (690 وتباسى) تاپسىرعان. وسى رەتتە «قانداس» مارتەبەسى شەتەلدەگى ادامعا قانشالىقتى قاجەت دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى. ويتكەنى بۇل جوبا سىرتتاعى اعايىنعا ءتيىمدى بولعانىمەن، كوشىپ كەلگەندەردىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي تۇر. جوبا ىسكە قوسىلعالى «قانداس» مارتەبەسىن الا الماي جۇرگەن قازاقتاردىڭ قاراسى كوبەيگەن. سونىڭ ءبىرى - قىتاي ەلىنەن كوشىپ كەلگەن قانداسىمىز ماقسات سايات ۇلى.
«مەن 2023 -جىلدىڭ تامىز ايىندا ەكى بالام، ايەلىم - ءتورت ادام اتاجۇرتقا كوشىپ كەلدىك. كەلە سالا «قانداس» مارتەبەسىنە ءوتىنىش بەردىك. ءۇش ايدان سوڭ «قابىلدانبادى» دەپ كەرى قايتارىلدى. قاتىستى ورگاندار مەن باسشىلاردان وتىنەرىمىز - قالاعان جەرىمىزگە قونىستاندىرىپ، «قانداس» مارتەبەسى مەن ازاماتتىق بەرۋىن سۇرايمىز»، دەيدى ول.
وسىنداي جاعدايمەن ۇشىراسىپ وتىرعان قانداسىمىزدىڭ ءبىرى - قۇزارگۇل پىرىمبەتوۆا.
«مەن تامىزدىڭ سوڭىندا وزبەكستاننان كەلدىم. ءبىز ول جاقتاعى بارلىق تىركەۋدەن شىقتىق. وسىندا كەلىپ بىردەن ازاماتتىق الامىز دەپ ويلاعان ەدىك. ءبىراق قازىر «قانداس» مارتەبەسىن دە الا الماي وتىرمىز. وسىندا اعايىن- تۋىستارىمىز بار ەدى، سولارعا قوسىلايىق، اتاجۇرتتا بولايىق دەپ كەلدىك. ءبىر بالاممەن كەلىپ ەدىم. ول التىنشى سىنىپتا وقيدى. قازىر قىزىمنىڭ قولىندا تۇرىپ جاتىرمىن. ودان باسقا جاققا قايدا بارامىن، قىزىمنىڭ قاسىندا، الماتىدا بولعىم كەلەدى. ءبىراق قولىمىزدا قۇجات جوق»، دەيدى قۇزارگۇل اپامىز.
قانداستاردىڭ سوزىنە قاراعاندا، كەيبىرى كۆوتا بەلگىلەنگەن وڭىرگە ەمەس، تۋىستارى، بالا- شاعاسى قونىستانعان جەرگە بارعىسى كەلەتىنى بايقالادى. ال قوعام بەلسەندىسى مەرۋەش باشاي قىزى «قۇتتى مەكەن» جوباسىن توقتاتۋ كەرەك ەكەنىن العا تارتىپ وتىر.
«بۇل جەردە وبلىستارداعى الەۋمەتتىك باعدارلامالار - جۇمىسپەن قامتۋ ورتالىعىنىڭ، كوشى- قون قىزمەتىنىڭ قاتەلىگى ەمەس. ءبىراق بارلىق سوققى سولارعا تيەدى. «قانداس» كۋالىگى ح ق و ارقىلى 5 جۇمىس كۇنىندە بۇرىنعىسىنشا بەرىلۋ كەرەك. سول - ەڭ دۇرىس جول. ەكىنشى، شەتەلدەگى قازاق ءدال شەتەلدە جاتىپ وسى باعدارلامامەن «قانداس» كۋالىگىن ونسىز دا الا المايدى. سوندىقتان بۇل باعدارلاما ءتيىمسىز. «قۇتتى مەكەن» جوباسىن ويلاپ تاپقان ادامدار مۇنى توقتاتىپ، مۇنداي كەلەڭسىزدىك تۋدىرعانى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس»، دەيدى ول.
وسى رەتتە قوعام بەلسەندىسى اۋىت مۇقيبەك: «كوشىپ كەلۋشىلەردى ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەرگە قونىستاندىرۋ - ساياسات. ونى ءبىز دە قولدايمىز. ال الىستان اتاجۇرتىنا كەلگەن اعايىننىڭ تۇرعىلىقتى مەكەنىن ءوز قالاۋىنشا تاڭداپ الۋى - ولاردىڭ حالىقارالىق كونۆەنتسيامەن، ءوزىمىزدىڭ كونستيتۋتسيامىزبەن بەكىتىلگەن قۇقىعى بار. ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەرگە قونىستاندىرۋ ساياساتى ەلگە ورالعان اعايىننىڭ وسىناۋ قۇقىعىن بۇزباۋ شارتى اياسىندا جۇرگىزىلۋى كەرەك. كوشى- قون - شەتتەگى 7 ميلليون قازاقتىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي قاتىستى تاريحي جانە ستراتەگيالىق ماڭىزى وتە زور ساياسات»، دەيدى.
بۇدان كەيىن ءبىز كوشى- قون كوميتەتى ەتنيكالىق كوشى- قون باسقارماسىنىڭ باسشىسى داستان ايتقۇلوۆقا حابارلاسىپ، قانداستار نەگە مارتەبە الا الماي جۇرگەنىنىڭ سەبەبىن سۇراپ كوردىك. ونىڭ ايتۋىنشا، كەيبىر قانداستار «Kutty meken» قوسىمشاسىنا قۇجاتتاردى تولتىرۋ بارىسىندا قاتەلىك جىبەرگەن.
«قانداس» مارتەبەسىن الا الماي وتىرعان قانداستاردىڭ توبىندا مەن دە بارمىن. اعايىننىڭ ايتىپ وتىرعان ارىزىن ەستىپ، مارتەبە الا الماي جۇرگەن ادامداردىڭ ءتىزىمىن سۇرادىم. قازىر مەنىڭ قولىما 43 ادامنىڭ ءتىزىمى كەلىپ ءتۇستى. ارينە، تەك 43 ادام عانا ەمەس ەكەنى تۇسىنىكتى. ولارعا نەگە «قابىلدانبادى» دەگەن حابارلاما بارعانىنا ساراپتاما جاسالدى. تىزىمدەگى ادامداردىڭ كوبى «Kutty meken» قوسىمشاسىنا قۇجاتتاردى تولتىرۋ بارىسىندا قاتەلىك جىبەرگەن. كەيبىرى ءوزىنىڭ فوتوسۋرەتىن دۇرىس تۇسىرمەگەن. «تۋىستارىنىڭ اتى- ءجونى» دەگەن تەتىكتەر تولتىرىلماعان. ەكىنشىدەن، قىتاي ەلىنەن كەلگەن اعايىنداردىڭ كيريلل ءارپىن تۇسىنبەۋى دە كەدەرگى كەلتىرىپ تۇرعان ءتارىزدى. قىسقاشا ايتقاندا، بۇل - كوبىنەسە تەحنيكالىق اقاۋ. ايتپەسە «Kutty meken» جوباسى شەتەلدەگى قانداستاردىڭ سول جاقتا وتىرىپ تا «قانداس» مارتەبەسىن راسىمدەپ الۋىنا جاسالعان جاعداي»، دەيدى د. ايتقۇلوۆ.
قورىتا ايتقاندا، جالپى شەتتەن كەلگەن اعايىندى قۇجاتتاندىرۋ ماسەلەسىندە مەحنات كوپ. ءار جىلدار ءارتۇرلى جەڭىلدىك جاسالدى، زاڭ جوبالارى دا ۇزاق زەرتتەلىپ، تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى، قوعامدا ءجيى تالقىلاۋعا ءتۇستى. ءبىراق قانداستاردىڭ ازاماتتىق الۋ ماسەلەسى ءالى جەڭىلدەتىلمەگەنى جانە قاعازباستىلىقتىڭ كوپ ەكەنى بايقالادى. ونىڭ ۇستىنە قازىر كوپتەگەن قۇجات تەك استانا قالاسىنان رەسىمدەلەتىنى دە قانداستاردىڭ قالتاسىنا سالماق سالىپ وتىرعانى ايتىلىپ ءجۇر.
باقىتبەك قادىر
egemen.kz
