قۋ تاقىر: ەلىمىزدە مال جاياتىن جايىلىم قالماي بارادى
اقتوبە. KAZINFORM - ەلىمىزدە 30 ميلليون گەكتار جايىلىم تابيعات اسەرىنەن، ال 27 ميلليون گەكتار جەر مال تاپتاعاننان جارامسىز كۇيگە ءتۇستى.

Kazinform ءتىلشىسى وسى جەرلەردى قالپىنا كەلتىرۋگە ارنالعان پيلوتتىق جوبانىڭ قالاي باستالىپ، قانداي جۇمىس اتقارىلىپ جاتقانىن انىقتاپ ءبىلدى.
جايىلىمدا دا، شابىندىقتا ءداشوپ از- شارۋا
اقتوبە وبلىسى مۇعالجار اۋدانى تالدىساي اۋىلىنىڭ تۇرعىنى ساندىبەك قالدين 30 جىلعا جۋىق ۋاقىتتان بەرى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ كەلەدى.
ول اۋ باستا جاعدايدىڭ قالاي بولعانىن، بۇگىنگى كۇيگە قالاي جەتكەنىن كوزبەن كورگەن شارۋا.
- بىرىنشىدەن، ءوندىرىستىڭ اسەرى بار. مۇعالجاردا مۇناي-گاز زاۋىتتارى كوپ. جىل وتكەن سايىن قۋاتى ارتىپ، كولەمى ۇلعايعان كەزدە ونىڭ كەرى اسەرى تابيعاتقا ءتيدى. بۇرىن تاۋ بولىپ ۇيىلگەن كۇكىرت دالادا جاتتى، ول شاڭ بولىپ، جاپىراقتى وسىمدىكتەردى كۇيدىردى. قازىر مۇعالجار اۋدانىندا جاپىراقتى وسىمدىك جوق. 20-30 جىل بۇرىن سايلارداعى ءشوپ تىزەگە دەيىن كەلەتىن. قازىر تاقىرعا اينالدى. ويپاڭ جەردە قار تۇرىپ، ىلعال مول ساقتالاتىن، اۋاسى دا وزگە بولاتىن. توپىراعى دا قۇنارلى ەدى. ادامزاتقا مۇناي دا، گاز دا كەرەك. ءبىراق كەرى اسەرى مىقتى. ەكىنشىدەن، تابيعات وزگەردى. جىلدان جىلعا جۋىن-شاشىن از تۇسەدى، كۇن جىلىپ كەلەدى. قازىر تەك ءتۇرلى وسىمدىك ەمەس، قۇستار مەن جاندىكتەر دە ازايدى،- دەدى ساندىبەك قالدين.
ونىڭ ايتۋىنشا، جايىلىمدا جۋسان مەن قىلقانبوز قالعان. ال بۇرىن بيدايىق بولدى.
- قىلقانبوز مالعا زيان. قىلقانى بولعان سوڭ ەتتىڭ اراسىنا كىرىپ كەتەدى. كوك كەزىندە جانە كۇزدە قىلقانى تۇسكەندە جايۋعا بولادى، ال قىلقانى قاتايعاندا اراسىنا كىرگىزبەيدى. كىرسە تۇلا بويىنا قىلقان كىرىپ، مال قىستا ولەدى. ءوزىم جايىلىم ىزدەپ بايعانين اۋدانىنا دا باردىم. شەتى جوق، شەگى جوق جەر بار، ءبىراق قۇدىقتار بىتەلىپ قالعان. مۇنى كورگەن سوڭ، جەر الۋعا تاۋەكەل ەتە المادىم. ەلسىز جەرگە قىستا قالاي قاتىنايمىز؟ - دەدى شارۋا.
شارۋالار جايىلىممەن بىرگە شابىندىقتىڭ دا جايى كەتتى دەپ وتىر. ولار بيىل شاپقان جەرىنە كەلەر جىلى تيىسپەيدى. ءشوپ شاپقان كۇننىڭ وزىندە وتە از جينايدى. ءتىپتى اۋىلدىق وكرۋگتىڭ جەرىن جالعا الىپ، سونداعى ءشوپتى شاپقان كەزى دە بولدى.
جىلقى تاپتاعان جەرلەردە شىعىم از- شارۋا
قارا جەرگە ءشوپ شىقپاسا، وعان جىلقىنىڭ كوبەيۋى دە اسەر ەتكەن. تۇياقتى جانۋار ءشوپتى تىستەپ جەپ، تامىرىمەن بىرگە جۇلىپ اكەتەدى.
- جىلقى ۇستاۋ - وڭاي بيزنەس. قىسقا قولعا تۇرمايدى، ءول ۇشىن ارنايى ءشوپ شاپپايمىز. ءشوپ شاپقان كۇننىڭ وزىندە از عانا ازىق قاجەت. بۇرىن ۇلكەن سوۆحوزدا 450 باس جىلقى بولدى. ال قازىر ول جىلقى ءبىر ادامدا عانا بار. ءبىزدىڭ كىشكەنتاي عانا اۋىلدا 2 مىڭ باس جىلقى بار. ەسەپكە الىنعانى بار، تىركەلمەيتىنىن جانە قوسامىز. بىلتىر مال دارىگەرى ماعان 1500 باس دەپ ەدى. جىلقى مەن قوي ءشوپ كوكتەگەننەن-اق تىستەپ جەيدى، وسۋىنە مۇمكىندىك بەرمەيدى. ال سيىر تىلىمەن وراپ جەيدى. قوي ازايدى، مال باعاتىن ادام جوق. ال جىلقى ارتتى. ءبىز جىلقى باسىنا شەكتەۋ قويۋىمىز كەرەك. وزىمدە 300 باس جىلقى بولعان، ونى 250 گە ازايتتىم. ءبىراق مەن ازايتقانىممەن وزگەلەرى بىرىگىپ، مال باسىن ارتتىرىپ جاتىر. ءتىپتى 2-3 مىڭ باس ۇستايدى. بۇل ماسقارا عوي! باسقا كاسىپپەن اينالىسۋ كەرەك. قىرعىن جىلقى تابيعاتتى قۇرتۋعا اينالدى. مەنىڭ ويىم وسى. مال ازىعىنا ءشوپ ەگەسىڭ، جىلقى كەلىپ تاپتاپ كەتەدى. ونىڭ قايسىبىرىن قۋاسىڭ،- دەدى ساندىبەك قالدين.

ال ساراپشى باقتيار سادىق بۇل پىكىرگە كەلىسپەيدى. ونىڭ ايتۋىنشا، مال جايۋ ءتارتىبى ساقتالسا - ءبارى پايدا. ال جۇيەسىز پايدالانسا، زيان.
- الىس جايىلىمدار، مال تۇسپەگەن جەرلەردىڭ ءوزى وزىنەن-ءوزى توزىپ كەتەدى. سەبەبى مال جايىلماسا، توپىراقتى قوپسىتىپ وتىرماسا، وزىنەن-ءوزى جارامسىز كۇيگە تۇسەدى، - دەدى ول.
اقتوبەدە 3ميلليون گەكتار جەر تاپتالعان- باسقارما
اقتوبە وبلىسىنىڭ جەر كولەمى - 30,1 ميلليون گەكتار. مۇنداعى جەردىڭ 13,3 ميلليون گەكتارى اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنا دەپ بولىنگەن. تارقاتار بولساق، 703,3 مىڭ گا ەگىستىك، 249,6 مىڭ گا تىڭايعان، 126,9 مىڭ گا شابىندىق، 12,1 ميلليون گا جايىلىم.
- 2010 -2011-جىلدارى ەلدىمەكەندەردىڭ توزعان اۋماقتارىنىڭ شەكارالارىن بەلگىلەۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلگەن. قازىرگى تاڭدا كولەمى 2 ميلليون 582 مىڭ گا جەر دەگراداتسياعا ۇشىراعان. ونىڭ ىشىندە 473,1 مىڭ گا جەر سۋ ەروزياسىنا، 2 ميلليون 101 مىڭ گا جەر جەل ەروزياسىنا، 8,3 مىڭ گا جەر بىرلەسكەن سۋ جانە جەل ەروزياسىنا ۇشىراعان. سونىمەن قاتار وبلىستا 3 ميلليون 141 مىڭ گا جايىلىم تاپتالعان، - دەپ اقپارات بەردى اقتوبە وبلىستىق جەر قاتىناستارى باسقارماسى.
باسقارمانىڭ پايىمىنشا، قۋاڭشىلىق، جايىلىمدى جۇيەسىز پايدالانۋ ءارى جايىلىمعا تۇسكەن جۇكتىڭ (مال باسىنىڭ كوبەيۋى — رەد. ) ارتۋى ءوز اسەرىن تيگىزىپ وتىر. اسىرەسە اۋىل ماڭى مەن مال سۋاراتىن قۇدىعى بار جەرلەردە ءشوپ شىعىمى از.
- قۇدىقتاردى تۇگەندەپ، قوسىمشا سۋلاندىرۋ ۋچاسكەلەرىن انىقتاۋ قاجەت. جايىلىمداردى ۇتىمدى پايدالانۋدىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى -جايىلىم اينالىمىن ەنگىزۋ، - دەيدى اقتوبە وبلىستىق جەر قاتىناستارى باسقارماسى.

شارۋا ساندىبەك قالدين دە وسى ويدى قۇپتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، اقتوبە تەرريتورياسىندا يگەرىلمەگەن جەرلەر بار. ءبىراق جەر شالعاي.
- بۇرىن ول جەرلەردە قۇدىق بولدى. مالدى سول قۇدىقتان سۋاردى. مالدى ايداپ اپارىپ، سوندا باققىمىز- اق كەلەدى. ءبىراق سۋ جوق. ءتىپتى سۋدىڭ دەڭگەيى تومەن ءتۇسىپ كەتكەن. دالالىق ەمەس، اۋىلدىڭ وزىندە سۋ قاشقان. ءۇيىمنىڭ جانىنداعى قۇدىقتان 1 توننا سۋ الاتىن ەدىم، قازىر 100 ليتر عانا الامىز. 80-100 مەتر تەرەڭدىكسىز سۋ شىقپايتىن كۇيگە تۇستىك، - دەدى ساندىبەك قالدين.
قازاقستاندا جايىلىمدى قالپىنا كەلتىرۋ- پيلوتتىق جوبا
ازىق-تۇلىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ۇيىمى، قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق ۇيىمدارى قاۋىمداستىعى بىرلەسىپ، «اگروورمانمەليوراتسيالاۋ ارقىلى قازاقستاندا جايىلىمدىق جەرلەردىڭ كليماتتىق ورنىقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ» جوباسىن ۇسىندى.
جوباعا اقتوبە وبلىسىنىڭ ايتەكە بي (ارالتوعاي اۋىلدىق وكرۋگى) جانە مۇعالجار (تالدىساي اۋىلدىق وكرۋگى) جانە الماتى وبلىسىنىڭ بالقاش اۋدانىندا تاڭدالدى. پيلوتتىق جوبا 2024-2027 -جىلدار ارالىعىندا ىسكە اسىرىلادى.
— اۋىل توڭىرەگىندەگى جانە اگروقۇرىلىم مالىنىڭ جايىلىپ جۇرگەن جەرلەرى نەگە توزىپ جاتىر؟ ءبىرىنشى باعىت، مال ءبىر جەرگە جايىلا بەرەدى. اسىرەسە اۋىلدىڭ مالى قىسى-جازى، جىل بويى سول ماڭنان الىسقا ۇزامايدى. بۇرىنعى جايىلىم اينالىمى ۇمىتىلدى. اتا- بابامىز جايلاۋعا، كۇزدەۋگە، قىستاۋعا باردى. اينالىپ كەلگەنشە جەر ءوز قالپىنا كەلىپ تۇراتىن. قازىر وعان مۇمكىندىك جوق. وعان سەبەپ - ءار شارۋانىڭ ءوزى جەرى بار، سودان شىقپايدى. تىعىرىقتان قالاي شىعامىز؟ ماسەلەن اقتوبە وبلىسىندا بوسالقى جەرلەر بار. مال باعۋدى ۇيىمداستىرىپ، جازدا سول جەرگە شىعارۋدى ۇيىمداستىرۋ كەرەك. جوبا اياسىندا وسىنداي بىرىنەشە ۇسىنىس ازىرلەندى. ول ءۇشىن الدىمەن سۋ كەرەك. سۋاتتى، قۇدىقتى قالپىنا كەلتىرۋ قاجەت. سونىمەن بىرگە مالشىلارعا جاعداي جاساۋ كەرەك. مالشى تابۋ قيىن، تاپقاننىڭ وزىندە ولاردىڭ تالابى كوپ. ولار دا جاقسى جاعدايدا ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. بايلانىس تا ماڭىزدى. جارىقتى كۇن مەن جەل ەنەرگياسىنان الۋعا بولادى. جىلجىمالى ۆاگوندارمەن قامتىپ، وسى قيىندىقتى ەڭسەرۋگە مۇمكىندىك بار، - دەدى جوبانىڭ جايىلىمداردى ورنىقتى باسقارۋ بويىنشا ۇلتتىق ساراپشىسى باقتيار سادىق.
ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، اۋىل حالقى مالىن دالالىققا جىبەرە قويماۋى دا مۇمكىن. سەبەبى ولار تاڭەرتەڭ جايىلىمعا جىبەرىپ، كەشكە مالدىڭ الدىنان شىعۋعا ۇيرەنىپ قالعان.
كۇن سايىن كورمەسە، الىستاپ كەتسە، قورقىپ وتىرادى. سانانى تاربيەلەۋ، بەيىمدەۋ دە ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
- ب ۇ ۇ دامۋ باعدارلاماسى اياسىندا بىرنەشە جوبا جۇزەگە استى. العاش كەزدە «جوعالىپ كەتەدى، ءولىپ قالادى» دەپ كۇمانمەن قارادى. كەيىن الىس جايىلىمعا جايىلعان مالدىڭ 45-50 كەلى ارتىق سالماق جيناعانىن كورىپ، دۇرىس دەگەن شەشىمگە كەلدى. اۋىل مالىن جەكە-جەكە شىعارمايدى، ولاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋ كەرەك. ءول ۇشىن اۋىل اكىمدىگى جانىنداعى قوعامدىق كەڭەس جۇمىس ىستەۋى ءتيىس، - دەدى باقتيار سادىق.
ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، ەكىنشى ۇلكەن باعىت توزعان جەرلەردى سول كۇيى تاستاپ كەتۋگە بولمايدى.
ەگەر سول كۇيى قاراۋسىز قالسا، 15-20 جىل بويى قۋ تاقىر كۇيىندە قالۋى مۇمكىن. ول جەرلەرگە كليماتتىق ەرەكشەلىككە بايلانىستى ءشوپ ءوسىرۋ ماڭىزدى.

اقتوبە وبلىسىندا بيدايىق، تۇيە جوڭىشقا، سۋدان، مال ازىقتىق تارىنى دا ەگۋگە بولادى.
پيلوتتىق جوبا اياسىندا بۇكىل قازاقستاننىڭ جايىلىم جەرىن قالپىنا كەلتىرۋ جوسپارى دايىندالادى.
اقتوبەلىك شارۋا ساندىبەك قالدين جەردى وڭدەپ، مال ازىعىنا جارايتىن ءشوپ ەگۋ ۇسىنىسىنا كەلىسەدى.
تەك جۋسانى، قىلقانبوزى بار جەرگە ەكپە ءشوپ شىقپاۋى مۇمكىن. سەبەبى دالاداعى وسىمدىك ىلعالدى وزىنە تارتىپ الىپ، وزگەنىڭ تامىر جايۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى.
- تۇقىمدى، جانار-جاعارمايدى بەرسە ەگەمىن. سونىمەن بىرگە ونى قورشاۋ كەرەك. قانشاما قارجى جۇمساپ، ءىس باستاعانمەن، جىلقى تاپتاپ كەتۋى مۇمكىن، - دەيدى ساندىبەك قالدين.
ال اقتوبەلىك پراكتيك مامان ەڭ ءبىرىنشى فاكتور كليماتتىڭ وزگەرۋى دەپ سانايدى. ءتىپتى جازدا كۇن دۇرىس ىسىمايدى، جاڭبىر نوسەرلەتىپ، توپىراق بەتىن شايىپ كەتەدى.
ال كوكتەمدە قار تەز ەريدى. مۇنىڭ ءبارى توپىراق قۇنارىن جويىپ، جەر دەگراداتسياسىنا اكەلەدى.
- جايىلىم جەردى ساقتاۋ ءۇشىن ەركەكشوپ ءوسىرۋ كەرەك. ونىڭ تۇقىمىن شاشۋ قاجەت. سونىمەن بىرگە قار توقتاتۋ جۇمىستارى ماڭىزدى، - دەيدى ش. بەرسيەۆ اتىنداعى اگرارلىق-تەحنيكالىق كوللەدجىنىڭ ارنايى ءپان وقىتۋشىسى، پراكتيك مامان گۇلنار ەشانوۆا.
قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق ۇيىمدارى قاۋىمداستىعى باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ حابارلاۋىنشا، 2024-جىلعى 25 -قازاندا قازاقستان ازىق- تۇلىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ۇيىمىنىڭ ازىق- تۇلىك قاۋىپسىزدىگى جانە كليماتتىڭ وزگەرۋى جونىندەگى پيلوتتىق جوباسىنا قاتىستى. قازاقستان وسى جوبانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن بۇۇ تاڭداعان 5 ەلدىڭ قاتارىنا كىردى.
ايتا كەتەيىك، قازىرگى كەزدە قازاقستاندا شامامەن 30 ميلليون گەكتار جەر دەگراداتسياعا ۇشىراعان.
ونىڭ ىشىندە 5 ميلليون گەكتار جەر سۋ ەروزياسىنا، 25 ميلليون گەكتار جەر جەل ەروزياسىنا ۇشىراعان.
سونىمەن قاتار ەلىمىزدە 27 ميلليون گەكتار تاپتالعان جايىلىم بار.
التىناي ساعىندىقوۆا