ەلىمىزدە بالاسى جوق ادامدار مەن بويداقتارعا سالىق سالىنۋى مۇمكىن بە؟
بويداقتارعا بالاسى جوق نەمەسە بالاسى از ادامدارعا سالىق سالۋ شەشىمى كەڭەس وداعى تۇسىندا قابىلدانعان. بۇل سالىق ك س ر و-دا 1941 -جىلدىڭ 21-قاراشاسىنان 1992 -جىلدىڭ 1-قاڭتارىنا دەيىن بولعان. كەيبىر ب ا ق وكىلدەرىندە اتالعان سالىق ءتۇرى قازاقستاندا دا ۇسىنىلعانى جاريالانعان ەدى. وسى رەتتە الماتىداعى Baq. kz ءتىلشىسى بالاسى جوقتار مەن بويداقتارعا سالىق قانداي جاعدايدا جانە كىمدەرگە ەنگىزىلەتىنىن زەرتتەگەن ەدى.

«بويداقتار سالىعى» دەگەن ءسوزىم، «بالاسى جوقتارعا سالىق» دەپ بۇرمالانىپ جاتىر - ءماجىلىس دەپۋتاتى
ب ا ق-تا ءماجىلىس دەپۋتاتى بولات كەرىمبەك قازاقستاندا بالاسى جوقتارعا سالىق ەنگىزۋ ۇسىنىسى جاريالانعانى جايلى اقپارات تاراعان ەدى. ال دەپۋتاتتىڭ ءوزى مۇنداي ۇسىنىس ايتپاعانىن، ب ا ق بەتتەرىندە جاريالانعان اقپاراتتىڭ فەيك ەكەنىن ايتتى.
سوڭعى ەكى كۇن بويى ءبىرقاتار سايتتاردا جانە الەۋمەتتىك جەلى پاراقشالارىندا ءماجىلىس دەپۋتاتى بولات كەرىمبەك «بالاسى جوقتارعا جاڭا سالىق ءتۇرىن ەنگىزۋدى ۇسىنادى» دەگەن جالعان اقپارات تاراپ جاتىر. جالپى جۋرناليستيكالىق ەتيكا دەگەن بار. جۋرناليستەردىڭ اقپاراتتى شىنايى، وبەكتيۆتى بەرۋ ماسەلەسىنە قاتىستى.
جاعدايدى ناقتى ايتاتىن بولسام، 9-قاڭتاردا جەتىسۋ وبلىسىنداعى ساپارىم بارىسىندا مەنتورلارمەن كەزدەسۋ وتكىزدىم. ول جەردە قازاقستانداعى دەموگرافيا، جاستاردىڭ كەش ۇيلەنۋى، اجىراسۋى، اليمەنت تولەمەۋى سياقتى جالپى نەكە ساياساتى تۋرالى تاقىرىپتار قوزعالعان بولاتىن. قازىرگى تاڭدا ماتەريالدىق قۇندىلىقتار رۋحاني قۇندىلىقتان باسىم بولۋدا.
جالپى ادام بالاسىنىڭ ميسسياسى وتباسىن قۇرىپ، ۇرپاق تاراتۋ. سوڭعى ۋاقىتتا قىز بالالاردىڭ ىشىندە انا بولۋدان سانالى تۇردە باس تارتىپ، «ءوزى ءۇشىن» ءومىر ءسۇرۋدى قالايتىندارى مەنى الاڭداتاتىندىعىن ايتتىم. سونىمەن قوسا، بۇگىنگى تاڭدا جاستاردىڭ وتباسىن قۇرۋعا اسىقپايتىندىعىن ەسكەرە وتىرىپ، كەڭەس زامانىندا بويداقتارعا سالىق سالىنعانىن مىسال رەتىندە ايتقان ەدىم. مەنىڭ وسى «بويداقتار سالىعى» دەگەن ءسوزىم، «بالاسى جوقتارعا سالىق» دەپ بۇرمالانىپ، جالعان اقپارات تاراتىلىپ جاتىر، - دەدى بولات كەرىمبەك.
ءماجىلىس دەپۋتاتى ەلىمىزدە تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ تومەندەپ، دەموگرافيا مەن ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا اسەر ەتىپ جاتقانىن اتاپ ءوتتى.
جالپى ەلىمىزدە تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ تومەندەۋى مەنى الاڭداتادى. بۇل دەموگرافيالىق ماسەلە. بۇگىنگى تاڭدا ورتالىق ازيا ەلدەرىن الاتىن بولساق، قازاقستاننىڭ تۋۋ كورسەتكىشى تومەن. ماسەلەن، تۇرىكمەنستان، تاجىكستاندا بۇل كورسەتكىش جوعارى. بۇل بىرىنشىدەن، دەموگرافيالىق ءقاۋىپتى كورسەتەدى. ەكىنشىدەن، ەكونوميكالىق تۇرعىدا ەڭبەك ەتەتىن جۇمىسشى كۇشتىڭ قوعامدا تابيعي تۇردە جەتىسپەۋىنە اكەپ سوقتىرادى. بۇگىنگى تاڭدا كورەيا، جاپونيا سىندى دامىعان مەملەكەتتەردە دەموگرافيانى كوتەرۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، دابىل قاعىپ جاتىر. سوندىقتان بىزدە قاراپ وتىرماۋمىز كەرەك. بۇل ۇزاق مەرزىمدى، ستراتەگيالىق ماسەلە. سوعان الاڭداپ مەن بۇل ماسەلەنى كوتەرگەن ەدىم، - دەدى ءماجىلىس دەپۋتاتى.
«جاستاردىڭ كەش ۇيلەنۋىنە تۇرمىستىق جاعدايدىڭ بولماۋى، جاستاردىڭ كوپشىلىگىندە جەكە باسپاناسىنىڭ بولماۋى سەبەپ بولماي ما؟» دەگەن پىكىرگە دەپۋتات جاۋاپ بەردى.
قوعامدا ءتۇرلى ويلار جازىلىپ جاتىر. ونىڭ ءبىرى: «جاستاردىڭ جاعدايىن ءبىرىنشى جاساپ تاستامايسىزدار ما؟» دەگەن سىن. ءبىراق جاستاردىڭ جاعدايىن جاساعان كۇننىڭ وزىندە كەش ۇيلەنۋ تەندەنتسياسى كوپ جەردە بار. مۇنى مەن سىلتاۋ دەپ بىلەمىن. ويتكەنى ادامنىڭ قوسىلۋىنا، ونىڭ باسپاناسى نەمەسە تۇرمىس جاعدايى، دۇنيە ماسەلەسىنىڭ بولۋى ءبىرىنشى ورىندا تۇرمايدى. سەبەبى وزىمىزگە دەيىنگى بۋىندا دا نەكە قيۋ، شاڭىراق قۇرعاندا الدىمەن دۇنيە جيناعان جوق. سول سەبەپتەن ەكى جاستىڭ بىرىگىپ، دۇنيە جيناعانى قۇندى بولادى. سوندىقتان بۇل مەنىڭ ويىمشا، سىلتاۋ، - دەدى ول.
بولات كەرىمبەك «بويداقتارعا سالىق ەنگىزۋ» جايلى ويىندا قىزدارعا ەمەس، 35-40 جاستان اسقان ەر ادامدارعا سالىق سالۋ كەرەكتىگىن اتاپ ءوتتى.
بويداقتارعا سالىق 35-40 جاستان اسقان قىزدارعا ەمەس، ەر ادامدارعا سالىنسا، ول 35-50 جاس ارالىعىندا بولسا دەگەن پىكىر ءبىلدىردىم. بۇدان بيۋدجەت كوپتەگەن اقشا تاۋىپ، ءوزىنىڭ دەفيتسيتىن تولتىرمايدى. بۇل جاستارعا الداعى ۋاقىتتا ۇيلەنۋ ماسەلەسىن كەش قالدىرماۋ كەرەك دەگەن بەلگى بولماق. وتباسىن قۇرۋدى ەرتەرەك ويلانىپ، كەش قالدىرماۋ كەرەك دەگەن اقپاراتتىق، قۇقىقتىق تۇرعىدا ايتىلعان وي. شەتەلدە دە بويداقتارعا سالىق دەگەن بار، - دەدى دەپۋتات.
«بويداقتارعا سالىق سالۋعا قارسىمىز!» - جاستار
ب ا ق بەتتەرىندە ءماجىلىس دەپۋتاتىنىڭ «بويداقتارعا سالىق سالۋ» اتتى ويى پايدا بولىسىمەن قازاقستاندىق جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اتالعان ويعا قارسى شىقتى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، ادامدى كۇشپەن ۇيلەندىرۋ بولاشاقتا اجىراسۋعا الىپ كەلىپ، ب ا ق ىتسىز وتباسىلاردىڭ قاتارىن ارتتىرادى.
مەنىڭ جاسىم 30 عا كەلدى، ءالى ۇيلەنبەدىم. دەگەنمەن مەن ءوزىمدى جاس ءارى قايراتتى سەزىنەمىن. قازاق قوعامىندا سالىقسىز-اق تۋعان- تۋىس، اتا-انانىڭ «ۇيلەن»، «قاشان ۇيلەنەسىڭ؟» دەگەن سوزدەرىنەن-اق ۇيلەنىپ كەتىپ جاتقاندار بار. مەنىڭ ويىمشا، ەلىمىزدە مۇنداي سالىق ەنگىزىلسە، باسسىزدىقتىڭ ناعىز ءوزى بولماق. مەن «بويداقتارعا سالىق سالۋ» دەگەن ويعا قارسىمىن. مەن عانا ەمەس، بارشا قازاق جاستارى بۇل ويدى قۇپتامايدى. ادام بالاسى قاي ۋاقىتتا وتباسىن قۇرۋدى، ءۇي الۋدى، بالالى بولۋدى ءوزى شەشۋ كەرەك. وتباسى بولۋ قازىرگى تاڭدا وتە قيىن، تۇرمىستىق جاعدايى قالىپتاسپاي، 5-6 بالاسىمەن كوشە قاڭعىرىپ جۇرگەن جاستارىمىز دا جەتەدى. نەلىكتەن ۇكىمەت سولارعا الدىمەن جاعداي جاسامايدى؟ كيەتىن كيىمدەرى مەن تۇراتىن ۇيلەرى وتە تار. ونداي جاعدايدا بالالار ءبىلىم الا المايدى، الەمدى كورىپ، بالالىق ارمانىن ورىندامايدى. وسىدان كەيىن دە كەيبىر وتباسى اجىراسىپ كوپبالالى، جالعىزباستى دەگەن ستاتۋستار كوبەيگەن. سانى بار، ساپاسى جوق نەكەنىڭ كوبەيۋى اجىراسۋ مەن باقىتسىز بالالاردىڭ سانىن كوبەيتەدى، - دەيدى مەيىرجان الماس ەسىمدى ازامات.
قارجى مينيسترلىگى بويداقتار سالىعىن ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىس رەسمي تۇردە تۇسسە، زاڭعا سايكەس قارالاتىنىن راستادى. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا مۇنداي سالىقتى ەنگىزۋگە قاتىستى زاڭنامالىق باستامالار جوق.
كەڭەس وداعى كەزىندە بويداقتار مەن بالاسى جوقتارعا سالىق قالاي جۇرگىزىلدى؟
20-50 جاس ارالىعىنداعى بالاسىز ەر ادامدار مەن 20-45 جاس ارالىعىنداعى بالاسىز ايەلدەر جالاقىنىڭ %6 ىن مەملەكەتكە اۋدارعان. ايىنا 91 رۋبلدەن از اقشا العاندار ءۇشىن از مولشەرلەمە قاراستىرىلعان. ال 70 رۋبلدەن از تابىس تاپقانداردان سالىق الىنباعان. 1949 -جىلى اۋىل تۇرعىندارى ءۇشىن سالىق كوتەرىلدى، ناتيجەسىندە بالالارى جوق اۋىل تۇرعىندارى جىلىنا 150 رۋبل تولەگەن. دەنساۋلىعىنا بايلانىستى بالالى بولۋ مۇمكىندىگى جوق ادامدار سالىقتان بوساتىلعان. ۇلى وتان سوعىسى مايدانىندا بالالارى قايتىس بولعان نەمەسە حابار-وشارسىز كەتكەن ادامدار سالىق تولەۋدەن بوساتىلعان.
سونداي-اق ورتا ارناۋلى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋشىلارىنا (25 جاسقا دەيىن)، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارىنا، داڭق وردەنىنىڭ ءۇش دارەجەسىمەن ماراپاتتالعاندارعا، اسكەري قىزمەتشىلەر مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنە جانە ت. ب. جەڭىلدىكتەر بولعان.
1957 -جىلعى جارلىقپەن 1958 -جىلدىڭ 1-قاڭتارىنان باستاپ جۇمىسشىلار، قىزمەتكەرلەر جانە بالالارى بار باسقا ازاماتتار، سونداي-اق جالعىزباستى بالاسىز ايەلدەر بالاسىزدىققا سالىناتىن سالىقتان بوساتىلدى. 1980 -جىلداردىڭ اياعىنان باستاپ جاس جۇبايلارعا نەكە تىركەلگەن ساتتەن باستاپ ءبىر جىل ىشىندە سالىق جەڭىلدەگەن. حالىق بۇل سالىقتى «جۇمىرتقا سالىعى» دەپ اتاعان.
1992 -جىلدىڭ 1-قاڭتارىنان باستاپ ر س ف س ر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ 1991 -جىلعى 7-جەلتوقسانداعى №1999-1-قاۋلىسىمەن «جەكە تۇلعالاردان الىناتىن تابىس سالىعى تۋرالى» ر س ف س ر زاڭىنىڭ قولدانىسقا ەنگىزىلۋىنە بايلانىستى كۇشى جويىلعان.
الەم ەلدەرىندە بالاسىزدىققا سالىق سالىنعان با؟
كەڭەس وداعىنان باسقا بالاسىزدىققا سالىناتىن سالىق پولشادا، رۋمىنيادا جانە يتاليادا ⅩⅩ عاسىردا بولعان. الايدا، بۇل زاڭ جوبالارى وسى ەلدەردەگى توتاليتارلىق رەجيمدەردىڭ قۇلدىراۋىمەن جويىلدى. بالاسىزدىققا سالىناتىن سالىق تۋۋدى ىنتالاندىرۋعا كومەكتەسكەنى تۋرالى ەشقانداي دالەل جوق.
گەرمانيادا 2005 -جىلدىڭ 1-قاڭتارىنان باستاپ الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ جۇيەسىنە قاتىسۋشى بالاسىز ازاماتتارعا قوسىمشا جارنا تولەۋگە مىندەتتەلدى. وسى «بالاسىزدىققا سالىناتىن سالىقتان» 1940 -جىلدىڭ 1-قاڭتارىنا دەيىن تۋىلعان ادامدار، 23 جاسقا تولماعان جاستار، جۇمىسسىزدىق بويىنشا جاردەماقى الاتىن ازاماتتار جانە اسكەري نەمەسە قوعامدىق جۇمىستاردان وتكەندەر بوساتىلدى.
«بالاسىزدارعا نەمەسە بويداقتارعا ارنالعان» سالىق ەنگىزۋ كوبىرەك تۋۋعا، وتباسىن قۇرۋعا يتەرمەلەدى مە دەگەن ساۋالعا كەلسەك، العاشقى جىلدارى ەلدەگى جاڭا تۋعان نارەستەلەر سانى كوبەيە باستاعان، دەگەنمەن كەيىن بۇل ۇدەرىس توقتاپ قالعان. ال 2022 -جىلى گەرمانيادا تۋۋ، وتباسىن قۇرۋ كورسەتكىشى 10 جىلدىڭ ىشىندە ەڭ تومەنگى دەڭگەيگە دەيىن تومەندەگەن.