ەلوردا بەدەرى: وزگەرىس پەن ءوسىم
جۋىردا دۇنيەجۇزىلىك قالالىق دەرەكتەر كەڭەسى (WCCD) استانا قالاسىن 19 نەگىزگى سالا بويىنشا مۇقيات باعالاۋدان وتكىزگەن بولاتىن. ناتيجەسىندە ەلورداعا حالىقارالىق «Silver» دەڭگەيى بويىنشا سەرتيفيكات تابىستالدى.
وسى ورايدا Kazinform ءتىلشىسى باس قالانىڭ دامۋ باعىتىن باعامداپ، ۇيىم نازارىنا ىلىگۋ سىرىن ساراپتاپ كوردى.
2014 -جىلى جاسالعان ISO 37120 ستاندارتى 2018 -جىلى قايتا جاڭارتىلعانىن بىلەمىز. الەمدە 140-تان استام مەگاپوليس عانا اتالعان ستاندارتقا سايكەس كەلەدى. ولاردىڭ ىشىندە لوس- اندجەلەس، لوندون، دۋباي، يوحاننەسبۋرگ، ۆارشاۆا سىندى قالالار بار. ەندى استانا رەسمي تۇردە قوعامداستىققا قوسىلىپ، «تۇراقتى قالا» مارتەبەسىن الىپ وتىر. ەلوردا ورتالىق ازياداعى «تۇراقتى قالالار مەن قاۋىمداستىقتار - قالالىق قىزمەتتەر مەن ءومىر ساپاسىنىڭ كورسەتكىشتەرى» ستاندارتىنا لايىق دەپ تانىلعان العاشقى شاھاردىڭ ساناتىنا ەندى.
بۇل - مۇمكىندىك پەن مارتەبە، سەبەبى سەرتيفيكات ءتۋريزمدى دامىتۋدا، حالىقارالىق ينۆەستيتسيالاردى تارتۋدا، الەمدىك ارىپتەستەرمەن بايلانىستى نىعايتۋدا كومەگى كوپ.
بيىل ەلوردانىڭ جەكە تابىسى العاش رەت 1 ترلن تەڭگەدەن استى. اسىرەسە كاسىپكەرلىك سەكتورىنداعى اياقالىس اۋقىمدى. شاعىن جانە ورتا بيزنەس ەلوردا ەكونوميكاسىنىڭ 72,1%- نا جەتكەن - رەسپۋبليكا بويىنشا ەڭ جوعارى كورسەتكىش. وزگە وڭىرلەردە بۇل ستاتيستيكا 38,2%- دان اسپايتىنىن ەسكەرسەك، سالاعا سالىنعان ينۆەستيتسيانىڭ ىقپالى سەزىلەتىندەي.
ارينە، مۇنداي كورسەتكىش حالىق سانىنىڭ كوبەيۋىنە اسەر ەتكەنى انىق. 1,5 ميلليوننان استام تۇرعىن ينفراقۇرىلىمعا سالماق ءتۇسىرىپ، الەۋمەتتىك نىسانداردى سالۋعا يتەرمەلەۋدە. مىسالى، 11-ايدىڭ ىشىندە استانا قالاسىندا 3,6 ملن شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي پايدالانۋعا بەرىلگەن، جىل سوڭىندا 4 ملن شارشى مەترگە جەتەدى دەگەن بولجام بار. وعان قوسا بيىل 142 ءۇيدىڭ قۇرىلىسى اياقتالىپ، شامامەن 15,6 مىڭ ۇلەسكەر- وتباسى تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتىلگەن بولاتىن. ال 2029 -جىلعا دەيىن 206 اپاتتى ءۇيدىڭ تۇرعىندارىن قونىستاندىرۋ جوسپارلانىپتى.
وسى رەتتە ينجەنەرلىك ينفراقۇرىلىم باعىتىنداعى باستامالاردى نازاردا ۇستاۋ ورىندى. مىسالى، ەلوردا بيلىگى «تەلمان» گاز جىلۋ ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسىن قولعا العانىن بىلەمىز، كەلەر جىلى «وڭتۇستىك- باتىس» گاز جىلۋ ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسى باستالادى. ناتيجەسىندە 2035 -جىلعا دەيىن قالانى جىلۋمەن قامتۋدا ولقىلىق بولمايدى.
«استانا كەيىنگى ەكى جىلدا جىلۋ بەرۋ ماۋسىمىن جىلۋ پروفيتسيتىمەن وتكىزىپ جاتىر. 2023 -جىلى «تۇران» جانە «وڭتۇستىك- شىعىس» جاڭا گاز جىلۋ ستانتسيالارىنىڭ ىسكە قوسىلۋىنىڭ ارقاسىندا جەو-3 ءبىرىنشى كەزەگىنىڭ جىلۋ قۋاتى 30%- عا ۇلعايدى. بۇل قالانىڭ قاجەتتىلىكتەرىن تولىعىمەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. مىسالى، قازىرگى ۋاقىتتا اۋانىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسى -10, -15 گرادۋس بولعان كەزدە جىلۋ گەنەراتسياسىنىڭ ءپروفيتسيتى ساعاتىنا 1200 گكال قۇرايدى، - دەدى قالا اكىمى جەڭىس قاسىمبەك.
ايتا كەتەرلىگى، كەيىنگى جىلدارى استانادا رەكوردتى كولەمدە مەكتەپ سالىندى. بيىلعى وقۋ جىلىنىڭ وزىندە 18 مەكتەپ سالىنۋعا بەرىلگەن. ولاردىڭ ءبىر بولىگى «جايلى مەكتەپ» ۇلتتىق جوباسى اياسىندا جۇزەگە اسقان.
وقۋ ورىندارى قالانىڭ بارلىق اۋدانىندا، سونىڭ ىشىندە تۇرعىن الاپتاردا دا سالىنىپ جاتىر. مىسالى، جەلتوقسان ايىندا ۇركەر تۇرعىن الابىندا جاڭا ۇلگىدەگى مەكتەپ اشىلدى. وقۋ ورنى ەكى اۋىسىمدا 4 مىڭ وقۋشى ورنىنا ەسەپتەلگەن. قازىرگى ۋاقىتتا №69 مەكتەپ- ليتسەيىندە بالالار ءۇش اۋىسىمدا وقيدى. وسىلايشا، جاڭا مەكتەپتە جۇكتەمە ازايماق. جالپى 2024-2025 -جىلدارى «جايلى مەكتەپ» ۇلتتىق جوباسى اياسىندا 24 مەكتەپ سالىنادى دەپ جوسپارلانعان. جوبا جۇزەگە اسسا، 90 مىڭعا جۋىق وقۋشى جاڭا مەكتەپتە ءبىلىم الادى دەگەندى بىلدىرەدى.
ينفراقۇرىلىمدا ءمىن بار ما؟
ەلوردا تۇرعىندارى ءۇشىن ايتۋلى جاڭالىق - جاڭا اۆتوبۋستاردىڭ كوبەيۋى. بيىل استانا قوعامدىق كولىك پاركى 45%- عا جاڭاردى. كەيىنگى ەكى جىلدا جەلىگە 700-دەن استام اۆتوبۋس قوسىلعان. كەلەر جىلى قوعامدىق كولىك پاركىنە تاعى 300 اۆتوبۋس قوسىلادى دەگەن جوسپار بار.
«بيىل جالپى ۇزىندىعى 60 كم بولاتىن 50 كوشەگە ورتاشا جوندەۋ جۇرگىزىلدى. ءال- فارابي داڭعىلىنان تاۋەلسىزدىك داڭعىلىنا دەيىنگى كوپىردىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى، بۇل ماڭگىلىك ەل داڭعىلىنداعى كولىك اعىنىنىڭ ازايۋىنا اسەر ەتتى، سول سياقتى وڭ جانە سول جاعالاۋ اراسىنداعى جىلدام قوزعالىسقا سەپتىگىن تيگىزدى. سونداي- اق جىل سايىن قالاعا جاڭا اۆتوبۋستار جەتكىزىپ، قوعامدىق كولىك پاركىن جاقسارتۋ بويىنشا جۇمىس ىستەيمىز» ، - - دەدى استانا اكىمى.
وسى ورايدا ۋربانيست ماماندار قالا ينفراقۇرىلىمىن ازىرلەۋ بارىسىندا كولىك كەپتەلىسى مەن حالىق كوپ قونىستانعان ايماقتارعا مونيتورينگ جاساۋ قاجەت دەگەن پىكىردە.
«استانا مەن الماتى - جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە ارنالعان قالالار. قالعان وبلىس ورتالىقتارى دا جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە باعىتتالعان، سەبەبى مۇنداي «قالالىق جوسپارلاۋ» كەڭەس وداعىنان مۇرا ەكەنى تۇسىنىكتى. ءبىراق ءقازىر قالا كەڭەيدى، حالىق كوپ شوعىرلانعان ايماق قالادان الىس. كوبى كولىكپەن قالا ورتالىعىنا قاتىناۋعا ءماجبۇر. ال كولىك قوزعالىسى كەپتەلىسكە اكەلەدى. وسى تۇرعىدان قالالىق ينفراقۇرىلىمدى ويلاستىرۋ ماڭىزدى، - دەدى ۋربانيست احمەت احمەتوۆ.
بۇل باعىتتا قالا اكىمدىگىنەن كەشەندى كولىك جۇيەسىن دامىتۋ ستراتەگياسى ازىرلەنگەنىن بىلدىك. باعدارلامانىڭ نەگىزگى مىندەتىنىڭ ءبىرى - قوعامدىق كولىكتى پايدالانۋدىڭ ۇلەسىن 71%- عا دەيىن ارتتىرۋ. بۇل قاربالاس ۋاقىتتا قوزعالىس جىلدامدىعىن ۇلعايتۋعا ءارى كەپتەلىستى ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرمەك.
سونىمەن قاتار لرت قۇرىلىسى اياقتالسا، جۇكتەمە جەڭىلدەيتىنى بەلگىلى. ءقازىر ەستاكادا بولىگىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالىپ، ستانتسيالاردا تەمىربەتون جۇمىسى مارەسىنە جەتكەن. ەسىل وزەنى ارقىلى كوپىر سالىنىپ، 18 ستانتسيانىڭ قۇرىلىسى جۇرۋدە، اكىمدىك 2026 -جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن جوبانى تولىق اياقتاۋدى جوسپارلاپ وتىر. ونىڭ ىشىندە قابانباي باتىر داڭعىلى مەن قالداياقوۆ كوشەسىنىڭ بويىنداعى LRT ەستاكاداسى استىنداعى اۋماقتى اباتتاندىرۋ قاراستىرىلعان.
استانانىڭ حالىقارالىق سەرتيفيكات يەلەنۋىنە ينفراقۇرىلىمنان بولەك كوگالداندىرۋدىڭ ۇلەسى مول. قالانى كوگالداندىرۋ جارعىسىنا نازار اۋدارساق، ايتارلىقتاي جۇمىستى اڭعارۋعا بولادى. بيىل قالا مەن «جاسىل بەلدەۋ» اۋماعىندا 1 ميلليون جاسىل جەلەك وتىرعىزىلعان. ولاردىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى كليماتقا بەيىمدەلگەن ەۋروپالىق اعاش تۇرلەرى دە بار. ونىڭ ۇستىنە ءاربىر قۇرىلىس سالۋشىعا دەندروپلاندى ىسكە اسىرۋ، ءوز نىسانى اينالاسىنداعى جاسىل جەلەكتەردى ءۇش جىل بويى كۇتىپ- باپتاۋ مىندەتى جۇكتەلگەن. ونسىز اكىمدىك نىساندى قابىلدامايدى.
«بيىل اباتتاندىرۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىس جۇرگىزىلدى. تاۋەلسىزدىك سارايىنىڭ الدىنداعى «قازاق ەلى» الاڭىندا جالپى اۋدانى 13 گەكتار اۋماقتا كەشەندى اباتتاندىرۋ جۇرگىزىلدى، جۇرگەنوۆ كوشەسىندە جاسىل بۋلۆار اشىلدى. سونداي- اق الماتى اۋدانىندا اقبۇلاق وزەنىنىڭ جاعالاۋى اباتتاندىرىلىپ، وتكەن جىلى ش. قۇدايبەردى ۇلى داڭعىلىنان ابىلاي حان داڭعىلىنا دەيىن جۇمىس جۇرگىزىلدى. بيىل ابىلاي حان داڭعىلىنان اممان كوشەسىنە دەيىن كوگالداندىرىلادى» ، - دەدى ەلوردا اكىمى.
سونىمەن قاتار ۇلىتاۋ، مىڭجىلدىق اللەيالارى، ماڭگىلىك ەل جانە تاۋەلسىزدىك، تۇران داڭعىلدارى مەن «كەرۋەن» جانە «حان شاتىر» سوو جانىنداعى گۇلزارلاردىڭ كوركى كىرگەنىن بايقادىق.
استانانىڭ ەندىگى مەجەسى - ISO 37122, ياعني «اقىلدى» قالا سەرتيفيكاتىن الۋ. بۇل باعىتتا ناقتى جوسپارلار ازىرلەنگەن، تسيفرلاندىرۋداعى باسىمدىق تا وسى سالادا. ماسەلەن، قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن «Smart City» جوباسى قولعا الىندى. زياتتى بەينەباقىلاۋ جۇيەسىنە قۇرىلعان جوبا جول قوزعالىس ەرەجەسىن بۇزۋ، سيتۋاتسيالىق تالداۋدى جاساندى ينتەللەكت كومەگىمەن شەشەدى. الداعى ۋاقىتتا اتالعان باستاما اياسىندا 22 مىڭ كامەرا مەن 1200 -جىلدامدىق ولشەگىش ورناتىلاتىن بولادى.
ايتا كەتەرلىگى قازىر ەلوردادا 3 مىڭنان استام «سەرگەك» كامەراسى ورناتىلىپ، iKomek جوباسى جۇزەگە اسۋدا. بۇل قاۋىپسىزدىك پەن جەدەل ارەكەت ەتۋدە تاپتىرماس كومەككە اينالعان.
بۇعان دەيىن استانادا 24 مەكتەپ اشىلعانىن جازعان بولاتىنبىز.
ەرسىن شامشادين
