كوشپەلىلەردىڭ كونە مونشاسى

  ءجىتىقارا ءوڭىرى باعزى تاريحتىڭ تالاي سىرىن بۇگىپ جاتقانى انىق. ولكە تانۋشى عالىمدار ەجەلگى ارقايىم قالاشىعىمەن شەكتەسەتىن ءجىتىقارا ماڭىندا كونە وركەنيەتتىڭ ءىزى بار ەكەنىن، سوندىقتان جۇيەلى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىنا سۇرانىپ- اق تۇرعانىن ايتادى.

ماسەلەن، وسى وڭىردەگى جالتىركولدىڭ جاعاسىندا كەزىندە كوشپەلىلەردىڭ كونە مونشاسى بولعان دەسەدى. ولكە تاريحىنىڭ بىلگىرى، ارداگەر جۋرناليست قۋانىش ورمانوۆ اعامىز - وسى مونشاعا ءتۇسىپ كورگەن ادام.

جادىدان تىس قالعان ەسكى تاريحقا سوقىر ساۋلە تۇسىرەتىن كونە مونشالار كوبىنە وڭتۇستىك، باتىس وڭىرلەردەن تابىلىپ جاتادى. عالىمدار جەر استىندا قالعان عيماراتتاردىڭ كوپبولمەلى ەكەنىن، شەشىنەتىن، جۋىناتىن بولمەسى، بۋحاناسى بولعانىن ايتادى. ءجىتىقارا وڭىرىندەگى بۇل مونشا ولارعا ۇقسامايدى. شارۋاشىلىق ىڭعايىمەن قىس- قىستاۋعا، جاز - جايلاۋعا كوشىپ- قونىپ جۇرەتىن كوشپەلى جۇرتتىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنە قولايلى شاعىن عانا مونشا.

قۋانىش اعانىڭ تۋعان جەرى مۇكتىكول ءجىتىقارادان 65 شاقىرىم، ال جالتىركولدەن 5-6 شاقىرىمداي جەردە جاتىر. بۇل اۋىلدا قازىر 50-60 ءۇي ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىر. 1956 -جىلى 6-سىنىپ وقىپ جۇرگەن بالا قۋانىش جالتىركول جاعاسىنداعى قوندىباي قونىسىندا تۇراتىن قاپاش جەزدەسىنە قوناققا بارادى.

- ول اۋىلدا كەنجەباي دەگەن اعاي تۇرۋشى ەدى. ات اربامەن بريگاداعا ماي تاسيتىن. ءبىر كۇنى سول كىسى: «بالام، ماعان سەرىك بولاسىڭ» دەپ ات ارباسىنا مىنگىزىپ الدى. كولدى اينالىپ كەلەمىز. شامامەن ءبىر ساعاتتاي جۇردىك تە، كول جاعاسىندا تاستان قالانعان جۇپىنى عانا كۇركە سياقتى بىردەڭەنىڭ جانىنا توقتادىق. «بۇل نە؟ » دەيمىن. كەنجەباي اعاي: «مۇنى بۋانا دەپ اتايدى. مونشادا سۋعا تۇسەسىڭ، مۇندا بۋعا تۇسەسىڭ»، دەدى. سىرتى سازبەن سىلانعان تاس كۇركەشىك. سەن ارباداعى كيىز بەن شەلەك- لەگەندەردى ءتۇسىر دەدى. سودان ىشكە كىردىك. كۇركەنىڭ ورتاسىندا ون شاقتى ۇلكەن تاس، ءبىرشاما مايدا تاستار جاتىر. ءبىر ۇلكەن تاستىڭ ۇستىندە ماعان ارابشا جازىلعان سياقتى بولىپ كورىندى، بەلگىسىز ءبىر بەلگىلەر بار. كۇركەنىڭ ءىشىن سىپىرىپ، تاستى ءسۇرتىپ، ماڭايىن كۇلدەن تازارتتىق. سۋ اكەلدىك. اعاي وزىمىزبەن بىرگە الا كەلگەن اعاشتى تۇتاتىپ، وت جاقتى. وتتىڭ اينالاسىنا الگى تاستاردى قالاپ شىققان سوڭ، كادىمگى وشاق سياقتى بولىپ قالدى. وتتىڭ تۇتىندەۋى توقتاپ، كۇركەنىڭ ءىشى ىسي باستاعان كەزدە، ماعان تۇندىكتى جاپ دەدى. كيىزبەن تۇندىگىن جاۋىپ كەلدىم. اعاي ەكىنشى كيىزدى الىپ، ەسىكتى ىشتەن قىمتاپ تاستادى دا، الگىندە ءوزىمىز ابدەن ىسقىلاپ جۋىپ، تازارتىپ قويعان كىشكەنتاي تاستاردى قىشقاشپەن ءبىر- بىرلەپ الىپ، قىپ- قىزىل جالىنعا تاستادى. سالدەن سوڭ قىزعان تاستىڭ ءيىسى شىعا باستادى. كۇركەنىڭ ءىشى قىزعاندا ەندى كەرەمەت، جانىڭ جاي تابادى. تاستىڭ قىزارعانىن ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت سوندا كوردىم. ىدىستىڭ بارىنە سۋ تولتىرىپ قويعانبىز. كەنجەباي اعاي قىزعان تاسقا وجاۋ- وجاۋ سۋ شاشادى. كۇركەنىڭ ءىشى بۋدان كورىنبەي كەتتى. ءبىر كەزدە سورا- سورا تەر كەتتى. اعاي بەلىنە ءبىر شۇبەرەك بايلاپ الدى دا، ارقاسىن وتقا بەرىپ وتىردى. مەن دە ول كىسىدەن كورگەنىمدى ىستەپ، وتقا قىزدىرىنا باستادىم. ىستىقتان كەڭسىرىگىم كەۋىپ كەتكەندەي بولدى.

«مۇنى بۋانا دەيدى. مونشادا تەك ءتانىڭدى تازارتاسىڭ. مۇندا ءتانىڭ دە، جانىڭ دا، بويىڭ دا، ويىڭ دا تازارادى. ىشىڭدەگى زياندى نارسەنىڭ ءبارىن بۋ تارتىپ الادى. ءىش قۇرىلىسىڭ، تىنىس جولدارىڭ، كەڭسىرىگىڭ تازارادى. تەك شاماڭدى ءبىل. كەنجەكەڭ قىپ- قىزىل تاستىڭ بەس- التاۋىن الىپ، بىلاي قاراي قويدى دا، ۇستىنە سۋ قۇيىپ ءبىراز پىشىلداتىپ الدى. ونىڭ ۇستىنە كيىز توسەپ، ۇستىنە وتىردى. «راحات- اي، تابانىمنان وتكەن ىستىق جەلكەمە دەيىن جەتتى» دەيدى. ءبىرازدان كەيىن ءبىر- ءبىر شايىنىپ سىرتقا شىقتىق. ناق ءبىر قايتا تۋعانداي بويىم سەرگىپ، جەپ- جەڭىل بولىپ قالدىم. ودان كولگە ءبىر- ءبىر سۇڭگىپ الدىق تا اۋىلعا قايتتىق. جولاي كەنجەكەڭنىڭ: «بۇل بۋانانىڭ كيەسى بار. وسى اۋىلدا مۇنىڭ كونە مونشا ەكەنىن، ونىڭ قاشان سالىنعانىن ەشكىم بىلمەيدى. بىرەن- ساران بىلەتىندەر ايتۋعا قورقادى. ەرتەرەكتە باقسى، اۋليە ادامدار وسىندا كەلىپ جۋىنعان ەكەن. قاتارداعى جۇرت كەلە قويماعان. بۇل - سوناۋ ەستە جوق باعزى زاماننىڭ ەسكەرتكىشى. ەستۋىمشە، سوڭعى رەت مۇندا وتارباي قاجى شومىلىپتى» دەگەنى دە ەسىمدە قالىپتى،- دەيدى قۋانىش تورەبەك ۇلى.

سول مونشا اعانىڭ ويىنان كوپكە دەيىن كەتپەي جۇرەدى. ول كەزدە الماتىدا تۇرادى. ءبىر جىلى ەلگە دەمالىسقا كەلگەندە الگى كولدىڭ جاعاسىنا بارىپ، ارنايى ىزدەپ كورگەن ەكەن، ءبىر تاسىن دا تابا الماپتى. تىڭ يگەرۋشىلەر سوقامەن ورنىن تەگىستەپ، تىپ- تيپىل ەتسە كەرەك. اعامىز كولدىڭ جاعاسىنا دەيىن جەتكەن ەگىستىكتىڭ اراسىنان ەشتەڭە تابا الماعان.

«قوستانايعا كوشىپ كەلگەن جىلى «يستوريا س س سر» دەگەن ءبىر قىزىل كىتاپ قولىما ءتۇستى. سونى قاراپ وتىرسام، سكيفتەردىڭ مونشاعا قالاي تۇسكەنى، ونىڭ بۋىنا قالاي قىزدىرىناتىنى جازىلىپتى. باياعى مەن كورگەن كۇركە تۋرا سول سكيفتەردىڭ مونشاسىنا ۇقسايدى. سوسىن كورشىلەر ورىس مونشاسى دەپ بوركىن اسپانعا اتىپ ماقتانادى عوي. مەن «بانيا» دەگەن نە ەكەن دەپ ىزدەنىپ كوردىم. «بانيا» دەگەن ءسوز جوق. سودان بۇلار سكيفتەن قالعان «بۋانانى» «بانيا» دەپ العان ەكەن عوي دەگەن تۇجىرىمعا كەلدىم. ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ ءتان تازارتۋ، تىنىس جولدارىن ارشۋ ءادىسى ەرەكشە بولعان عوي، دەيدى قۋانىش اعا.

قوستاناي وبلىسى

نۇرقانات قۇلابايەۆ

كوشپەلىلەردىڭ كونە مونشاسى

كوللاجدى جاساعان - قونىسباي شەجىمباي، «Eq»