كەن ورىندارىن قايتا اشۋ: سيرەك مەتالدارعا نەگە سۇرانىس ارتتى
الەمدىك نارىقتا مۇنايدىڭ، باعالى مەتالل سانالاتىن التىننىڭ، ۋراننىڭ ىقپالى ەرەكشە ەكەنى بەلگىلى. ءتىپتى، ولاردى تىرشىلىك كوزى رەتىندە ادامزات قۇندىلىقتارىنىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولاتىنداي.
دەگەنمەن دۇنيەجۇزىندە قىمباتقا باعالاناتىن قازبالار بۇنىمەن شەكتەلمەيدى، كوپشىلىك اتىن بىلە بەرمەيتىن جۇزدەگەن مەتالل بار. وسى تۇستا Kazinform ءتىلشىسى قازاقستاندا سيرەك كەزدەسەتىن مەتالداردىڭ قانشا قورى بارىن، الەمدە ونىڭ ءرولى نەسىمەن ماڭىزدى ەكەنىن زەردەلەپ شىقتى.
كەيىنگى ايلاردا الەمدىك ساياسات ارەنالارىندا سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدار جايلى تىم كوپ ايتىلىپ كەتتى. ماسەلەن، ا ق ش ۋكراينانىڭ كەن ورىندارىن يگەرۋگە مۇددەلى، ورتاق قور قۇرىپ، تابىسىن بولىسكە سالعىسى كەلەدى. دەگەنمەن اق ۇيدە وتكەن كەزدەسۋدە ۆ. زەلەنسكي مەن د. ترامپ كەلىسىمگە كەلە المادى. الداعى ۋاقىتتا دا تالقىلاۋلار ۇزاققا سوزىلۋى مۇمكىن.
ءتىپتى، رەسەيدە دە سيرەك كەزدەسەتىن مەتالداردىڭ كوپتىگى تىلگە تيەك بولۋدا. ال بۇل تۇستا ەۋروپا وداعى ەلدەرى ۋكراينامەن بۇرىننان سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدار تۋرالى كەلىسىمدەرى بارىن ەسكە سالىپ قويدى. بارلىق وقيعانى باعامدايتىن بولساق، كەلەشەكتە دۇنيەجۇزىندە سيرەك كەزدەسەتىن مەتالداردىڭ قۇنى جوعارىلاپ، ماڭىزى ارتا بەرەتىنىن تۇسىنە الامىز.
دەگەنمەن قازىر الەمدەگى سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدار نارىعىنداعى كوشباسشىلار قاتارىندا ۋكراينا دا، رەسەي دە جوعىن بايقادىق. MetalResearch مالىمەتىنشە، 2024 -جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى جاعداي بويىنشا قىتاي، مالايزيا جانە ا ق ش الدا تۇر.
قازاقستاندا دا باعالى قازبالاردىڭ قورى جەتەرلىك. 2024 -جىلعى جاعداي بويىنشا، ونەركاسىپ جانە قۇرىلىس مينيسترلىگىنىڭ گەولوگيا كوميتەتى ەلدە 6 ءتۇرلى مەتالدىڭ بازاسى كوپ ەكەنىن جاريالاعان، ولار - ۆولفرام (2,4 ميلليون توننا)، موليبدەن (1,1 ميلليون توننا)، ليتي (75,6 مىڭ توننا)، تانتال (4,6 مىڭ توننا) ، نيوبي (28,1 مىڭ توننا) جانە بەريللي (68,8 مىڭ توننا).
الايدا بۇل ساندار رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى سيرەك مەتالدار قورىنىڭ شەگىن بىلدىرمەيدى. ءالى دە زەرتتەلىپ جاتقان، اشىلىپ جاتقان كەن ورىندارى وتە كوپ. مىسالى، بىلتىر مامىردا گەولوگيا كوميتەتى ەڭ نەگىزگى 15 قور تۇركىستان (8)، ماڭعىستاۋ (5)، قوستاناي (2) وبلىسىندا ەكەنىن جاريالاعان.
ال كوپ ۇزاماي 2024 -جىلدىڭ قازانىندا ونەركاسىپ جانە قۇرىلىس مينيسترلىگى سيرەك مەتالل، سونىڭ ىشىندە ۆولفرام، موليبدەن جانە ليتي قورى بار 100 دەن استام كەن ورنى انىقتالعانىن حابارلادى. الداعى ۋاقىتتا ليتي مەن باسقا دا سيرەك مەتالدارعا سۇرانىس ەكى ەسە ارتادى دەپ بولجانۋدا. ياعني، باعاسى دا وسەدى. اسىرەسە، كوبالت مەتالى %70 عا قىمباتتاۋى مۇمكىن.
باعا دەگەننەن شىعادى، سيرەك كەزدەسەتىن مەتالداردىڭ ءبارىن التىننان قىمبات دەپ ويلاۋعا بولمايدى. تىم باعالىلارى ساناۋلى، ماسەلەن، اشىق دەرەككوزدەردە وسمي-187 مەتالىنىڭ 1 گرامى 10 مىڭنان 200 مىڭ دوللارعا دەيىن، ال كاليفورني-282 ءنىڭ 1 گرامى 27 ميلليون دوللارعا ساۋدالاناتىنى جازىلعان.
ونەركاسىپ مينيسترلىگى 2026 -جىلعا دەيىن 2 ميلليون شارشى شاقىرىمنان استام اۋماققا بارلاۋ جۇرگىزبەك. ازىرگە قازاقستان الەمدىك ەكونوميكا ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى 34 مەتالدىڭ 19 ىن ءوندىرىپ جاتىر ەكەن.
2024 -جىلدىڭ جەلتوقسانىندا اتالعان ۆەدومستۆو تاعى 12 ۋچاسكەدە مەملەكەتتىك گەولوگيالىق ىزدەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتقانىن، سونىڭ ىشىندە كۇيرەكتىكول ۋچاسكەسىنىڭ قورىندا لانتانيدتەردى قوسا العاندا 800 مىڭ تونناداي سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدار بارىن جاريا ەتتى. وسىلايشا، جالپى ەلىمىزدىڭ مينەرالدىق- شيكىزات بازاسىندا 987 قاتتى پايدالى قازبالاردىڭ كەن ورنى ەسەپكە الىندى. الداعى ۋاقىتتا كەن ورىندارى مەن انىقتالاتىن سيرەك مەتالل قورى كوبەيە بەرەرى داۋسىز.
كەن ورىندارىنا شەتەلدىكتەردى ارالاستىرعان دۇرىس پا؟
ەكونوميكادا قولدانۋ باعىتتارى بويىنشا مەتالدار قارا، ءتۇستى جانە باعالى بولىپ ۇشكە بولىنەدى. تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك مارات بىتىمبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، «سيرەك مەتالدار» تەرمينى تەك ⅩⅩ عاسىردىڭ 20 جىلدارىنان باستاپ قولدانىلعان.
- جالپى، باعالى مەتالداردى سيرەك مەتالدار جانە سيرەك جەر مەتالدارى دەپ ەكىگە ءبولىپ قاراستىرادى. شەتەلدە سيرەك مەتالداردى «از تارالعان مەتالدار» (Less Common Metals) دەپ تە اتايدى. سەبەبى ولاردىڭ دەنى سيرەك كەزدەسەدى ءارى كوبىنەسە جەر قىرتىسىندا شاشىراڭقى، ورتا ەسەپپەن 16 شاقىرىم تەرەڭدىكتە ورنالاسادى. سوندىقتان ونى شيكىزاتتان ءبولىپ الۋ، تازا كۇيىندە الۋدىڭ تەحنولوگيالىق قيىندىقتارى بار، - دەيدى عالىم.
تاۋ- كەن سالاسى مامانىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە، سيرەك مەتالداردىڭ تەحنيكالىق كلاستارعا جىكتەلۋى فيزيكالىق- حيميالىق قاسيەتتەرىنىڭ جاقىندىعىنا، ءوندىرىس تەحنولوگياسىنىڭ ۇقساستىعىنا وراي جاسالادى. ماسەلەن، جەڭىل سيرەك مەتالدار توبىنا ليتي، سيركوني، گافني، ۆانادي، نيوبي، تانتال، موليبدەن، ۆولفرام جاتسا، شاشىراڭقى توپقا - گاللي، يندي، تاللي، گەرماني، سەلەن، تەللۋر، رەني كىرەدى. ال سيرەك جەر مەتالدارى توبىنا جاتاتىندار - سكاندي، يتتري، لانتان، كاري، نەوديم، پرومەتي، ەۋروپي، گادوليني، تەربي، ديسپروزي، گولمي، ەربي، تۋلي، يتتەربي، ليۋتەتسي دەپ بولىنسە، راديواكتيۆتى توپقا - فراكسي، رادي، اكتيني، توري، پروتاكتيني، ۋران، پلۋتوني جانە زەرتحانالاردا ادام جاساندى تۇردە جاساعان باسقا ترانسۋران ەلەمەنتتەرى، پولوني جانە تەحنەتسي دەگەن تۇرلەرى جاتادى.
عالىم ەلدەگى سيرەك مەتالدار قورىنا بايلانىستى ستاتيستيكانى ناقتى كورسەتكىشكە بالامايدى. سەبەبى كەن ورىندارىنداعى ۇيىندىلەردە مەتالدار قۇرامى مەن وزگە پايدالى قازبالاردان ىلەسپە جولمەن الىناتىن سيرەك مەتالدار كولەمىنىڭ ەسەبى تولىق تۇگەندەلمەگەن. گەولوگتەر ليتي مەن وزگە دە سيرەك ەلەمەنتتەردىڭ ەداۋىر قورلارى ورتالىق جانە وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ بايىتۋ فابريكالارى مەن كەن ورىندارىنىڭ جانە شىعىس قازاقستاننىڭ سيرەك كەزدەسەتىن مەتالل كەن ورىندارىنىڭ ۇيىندىلەرى (وتۆال) مەن «ءۇيىندى قۇمدارىندا» شوعىرلانعانىن ايتىپ وتىر. ياعني، مەتالدى الۋ پروتسەسى تەرەڭدەپ جۇرگىزىلمەي جاتىر.
- بىرىنشىدەن، باعالى مەتالداردى بارلاۋ ءۇشىن ەلىمىزدە ءالى دە پەرسپەكتيۆاسى جوعارى اۋماقتار بار. بارلاۋ پرينتسيپىنە وراي، ول جەرلەرگە جاپپاي شەتەلدىك كومپانيالاردى تارتۋدىڭ قاجەتى جوق، ونداي جاعدايدا كوپ نارسەنى جوعالتۋىمىز مۇمكىن. ەكىنشىدەن، شەتەلدىك گەولوگتەر كەلەتىن كەن ورنىنان جاڭا كەن كوزدەرى تابىلسا، ول كومپانيالار مەنشىك قۇقىعىن يەلەنەتىن بولادى. ال ءبىز بولاشاق ديۆيدەندتەردەن ايىرىلامىز.
ۇشىنشىدەن، قازاقستان گەولوگتەرىنىڭ قورىندا باعالى مەتالدى ارزانىراق جولمەن ءارى تەزىرەك الۋعا كومەكتەسەتىن كوپتەگەن قىزىقتى اقپارات بار. مۇنى بارلاپ، زەردەلەۋ شەتەلدىكتەردىڭ كوپ ۋاقىتىن الادى جانە ولاردىڭ جۇمىسى مەملەكەتكە الدەقايدا قىمباتقا ءتۇسۋى مۇمكىن. تورتىنشىدەن، ەگەر العاشقى ىزدەستىرۋ مەن بارلاۋدى قازاقستاندىقتار جۇرگىزەتىن بولسا، ەسكى كادرلاردى دا، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ تۇلەكتەرىن دە جۇمىسقا ورنالاستىرۋعا بولادى، - دەيدى مارات بىتىمبايەۆ.
عالىم ايتىپ وتىرعانداي، سيرەك مەتالدار قورىن بارلاۋعا شەتەلدىك كومپانيالار از تارتىلىپ وتىرعان جوق. مىسالى، 2024 -جىلدىڭ جەلتوقسانىندا عانا ونەركاسىپ مينيسترلىگى گەولوگيالىق بارلاۋعا ءىرى حالىقارالىق كومپانيالار تارتىلعانىن، شەتەلدىك 10 كومپانيانىڭ ينۆەستيتسياسىنىڭ جالپى كولەمى 41 ميلليارد تەڭگەنى قۇراعانىن مالىمدەگەن.
بىلتىر قاراشادا پاريجدە قازاقستان مەن فرانسيا اراسىنداعى 2024-2026 -جىلدارعا ارنالعان سىندارلى رەسۋرستار مەن ماتەريالدار سالاسىنداعى ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتىڭ جول كارتاسىنا قول قويىلدى. بيىل فرانسيانىڭ ق ر- داعى ەلشىسى سيلۆان گيوگەنىڭ ايتۋىنشا، فرانسۋز كومپانيالارى قازاقستاننىڭ گەولوگيالىق نارىعىنا شىقپاق.
سونداي- اق HMS Bergbau AG نەمىس كومپانياسى قازاقستاندىق Qazaq Lithium مەن بىرلەسىپ شقو- دا ليتيي كەن ورىندارىن يگەرۋ بويىنشا بىرلەسكەن جوبانى ىسكە اسىرۋدا. بۇعان دەيىن كورەيانىڭ KIGAM گەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جانە مينەرالدىق رەسۋرستار ينستيتۋتى ش ق و- داعى «باكەننوە» ليتي كەن ورنىندا بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. ەكى ەل اراسىندا مەتالدار بويىنشا ىنتىماقتاستىق مەموراندۋمى بار.
بارلاۋ پروتسەسىنەن گەولوگتار شەكتەلىپ وتىر
گەولوگيا جانە مينەرالوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى اقىلبەك ءجۇنىسوۆتىڭ ايتۋىنشا، جەر قىرتىسىندا كلاركى 0,03 پايىزدان تومەن تاعى 50 ەلەمەنت بار، ولاردىڭ قاتارىنا ءبىز بىلەتىن قورعاسىن، مىرىش، مىس، قالايى دا قوسىلعان. تەك ادامزات بۇل مەتالدارمەن ەرتەدەن تانىس، ال سيرەك مەتالدار دەگەن اتاۋ العان ليتي سياقتى ەلەمەنتتەر وتكەن عاسىردا عانا انىقتالعان سوڭ باعالى سانالىپ وتىر.
- قازىرگى ونەركاسىپ جاڭا تەحنولوگيالار شىعارۋدى قاجەت ەتىپ وتىر. كومپيۋتەر، سمارتفون جاساۋعا كەيىن تابىلعان سيرەك مەتالدار، اسا بەرىك قورىتپالار قاجەت. وسى فاكتور سيرەك مەتالدار كەنىن ىزدەۋگە، وندىرۋگە، باعاسىن جوعارىلاتۋعا سەبەپ بولىپ وتىر. ال بۇل مەتالدار قازاقستان اۋماعىندا بۇرىننان بار، مىسالى، شىعىس قازاقستانداعى «يۋبيلەينوە»، «باكەننوە»، ورتالىقتاعى قاراوبا، اقشاتاۋ، باتىستاعى ىرعىز، وڭتۇستىكتەگى قاراعايلى، اقتاس كەن ورىندارى سيرەك مەتالداردى قاجەتتى مولشەردە بەرە الادى، - دەيدى ول.
پروفەسسوردىڭ سوزىنشە، قازاقستان بيلىگى بۇل كەندەردى قايتادان بارلاي باستادى. دەگەنمەن ءجۇنىسوۆ گەولوگ رەتىندە كوڭىلى تولمايتىن تۇستار بارىن جاسىرمادى. بارلاۋ جۇمىستارى ءبىر ورتالىقتان باسقارىلمايدى.
- بۇرىن التىنعا باي كەن ورنىن بارلاۋ كەرەك بولسا، ارناۋلى ەكسپەديتسيا شىعاتىن. قازىر قالاي؟ ليتييگە باي كەن ورنىن بارلاۋ كەرەك بولسا، بۇل وندىرىسكە قاتىسى جوق كەز كەلگەن كومپانيا كەلىپ، جۇمىسىن باستايدى، تەك قارجىسى بولسا جەتتى. نەگىزى بۇل - گەولوگيا عىلىمىنىڭ ءىسى. قازىر كومپانيالار گەولوگتاردى ءۇشىنشى نەمەسە ءتورتىنشى ورىنعا قويىپ، كومەكشى- جۇمىسشى رەتىندە پايدالانادى. ياعني، ناعىز عىلىمنىڭ قولىندا قارجى جوق، اقشاسى بارلار باسقارا بەرەدى، - دەپ قوستى اقىلبەك ءجۇنىسوۆ.
قورىتا ايتقاندا، الەمدە سيرەك مەتالدارعا سۇرانىس ارتتى، سۇرانىس بولعان جەردە باعاسى كوتەرىلەتىنى تۇسىنىكتى. ايتسە دە ءبىز پىكىرلەسكەن ەكى ساراپشى دا سيرەك مەتالداردىڭ كەن ورنىن بارلاۋعا جاپپاي ينۆەستيتسيا تارتىپ، شەتەلدىكتەردىڭ قاتىسۋىمەن ءوندىرۋدى قۇپتامايدى. مەملەكەت پايداسىن كورۋ ءۇشىن ءوزى ءوندىرىپ، شيكىزات كۇيىندە ەمەس، دايىن قورىتپا رەتىندە ساۋدالاۋدى دۇرىس نۇسقا كورەدى.
ماديار تولەۋوۆ
