كاسىپوداقتاردىڭ بەلسەندى ۇستانىمىن كورمەدىم - دەپۋتات شاحتاداعى اپات تۋرالى

ءماجىلىس دەپۋتاتى ايدوس سارىم Kazinform اگەنتتىگىنىڭ تىلشىسىمەن سۇحبات بارىسىندا كوستەنكو اتىنداعى شاحتاداعى قايعىلى وقيعادان كەيىن ەلدەگى كاسىپوداقتار ينستيتۋتىنىڭ تيىمدىلىگى تۋرالى پىكىر ءبىلدىردى.

- ايدوس مىرزا، ەلدەگى كاسىپوداقتار ينستيتۋتى ناقتى الەۋمەتتىك جانە ساياسي كۇشىن جوعالتىپ، دەكوراتيۆتى قالىپقا ءتۇستى دەگەن وي كەلمەي مە؟

- ەستەرىڭىزدە بولسا، بىزدە حالىقارالىق ەڭبەك ۇيىمىمەن زاڭناما بويىنشا جانە جالپى كاسىپوداقتارعا قاتىستى داۋلى ماسەلە بولعان. سودان بەرى ناقتى ءبىر العا ىلگەرىلەۋ بار. كاسىپوداقتار قۇرىلىپ جاتىر، ادامدار جۇمىس بەرۋشىمەن دۇرىس جۇمىس مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ، ءۇشجاقتى قارىم- قاتىناس پەن باسقا دا فورمالاردىڭ تيىمدىلىگىن تۇسىنە باستادى. سوندىقتان، مۇنىڭ ءبارى قايتادان جاندانىپ كەلەدى، بالكىم ءبىز قالاعان اۋقىمدا ەمەس شىعار، دەگەنمەن وزگەرىس بار.

بىزدە ادامداردىڭ پرەزيدەنتكە جۇگىنۋگە داعدىلانىپ العانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. كەيدە پرەزيدەنتتىڭ ارالاسۋى عانا ماسەلەلەردى ازدى- كوپتى ءتيىمدى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. مەملەكەت باسشىسى كوستەنكو اتىنداعى شاحتادا اركىم ءوز ىسىمەن اينالىسۋى كەرەكتىگىن ايتقان ەدى. ەگەر ءار توتەنشە جاعدايعا پرەزيدەنت بارىپ، ءمان- جايىن انىقتاپ جۇرسە - اكىمدەر مەن مينيسترلەردىڭ نە كەرەگى بار؟ كاسىپوداقتاردىڭ نە قاجەتى بار؟ ءبىز جۇمىس بەرۋشى بىرنەشە اپتا بويى كاسىپوداقتارمەن داۋلاساتىن بۇل مادەنيەتتى بىرتىندەپ بۇزۋىمىز كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، بىزدە ۇجىمدىق ەڭبەك داۋلارى مەن ەرەۋىلدەردى وتكىزۋ ءتارتىبى تۋرالى ارنايى زاڭ بار، وندا ولاردى قالاي جۇرگىزۋ كەرەكتىگى تۋرالى بارلىق ءراسىم جازىلعان. ارينە، ونىڭ ءبارىنىڭ جۇمىس ىستەگەنىن قالايمىز، ءبىراق مۇنى جۇمىس بەرۋشىلەر مەن كاسىپوداقتاردىڭ ءتۇسىنۋى ءۇشىن سانا- سەزىمدەرىن وزگەرتۋى قاجەت. الەمدە ەرەۋىلدەر مەن نارازىلىقتار كوپ بولىپ جاتىر، ءبىراق مەن جۇمىسشىلار تالاپتارىنىڭ ءبىر ۋاقىتتا ورىندالعانىن ءالى كورگەن جوقپىن. دەمەك، كاسىپوداقتار تالاپتاردى دۇرىس تۇجىرىمداۋى كەرەك. ماكسيمۋم جانە مينيمۋم ماسەلەلەر ءتىزىلىپ، ءوز ۇجىمىن سوعان سەندىرۋى كەرەك.

- مۇنداي جاعدايعا كىم جانە نە اسەر ەتتى دەپ ويلايسىز؟ كاسىپوداقتاردى ازۋسىز، ءالسىز ەتۋ كىمگە ءتيىمدى بولدى؟

- ءبىر جاعىنان، جالپى الەمدىك ترەند بار - كوپتەگەن حالىقارالىق كورپوراتسيالار كاسىپوداقسىز- اق جۇمىس ىستەيدى. وندا GR قىزمەتتەرى كاسىپوداق فۋنكسياسىن ءوز موينىنا العان. ولار قىزمەتكەرلەردى وقىتادى، ەڭ جايلى دەمالىستى قامتاماسىز ەتەدى، ادامداردىڭ قورعالۋى مەن ءدال وسى كاسىپورىندا جۇمىس ىستەگىسى كەلۋى ءۇشىن بارلىعىن جاسايدى.

ءداستۇرلى قۇرىلىمداردىڭ داعدارىسىمەن بايلانىستى ەكىنشى ءبىر الەمدىك ءۇردىس بار. كاسىپوداقتار ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى ينستيتۋت ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك، 20- ، 30-، 40- جىلدارى كاسىپوداق قوزعالىسى دۇركىرەگەن ەدى - ءىرى ەرەۋىلدەر بولاتىن، ەۋروپادا ولار ءالى دە بار. سوعان قاراماستان، ادامداردىڭ كاسىپوداقتارعا دەگەن سەنىمى جىلدان- جىلعا تومەندەدى. وعان قوسا، كەيبىر كاسىپورىنداردا جۇمىس بەرۋشىنىڭ ءوزى ادامدارىنىڭ بار جاعدايىن جاساۋعا ۇمتىلادى. وسىنداي العاشقى جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ ءبىرى گەنري فورد بولدى. قازىر بۇل كورپوراتيۆتى مادەنيەتتىڭ ءبىر بولىگىنە اينالىپ كەلەدى.

قازاقستاندا تۇتاس ءبىر مادەنيەت جوق، ءبىز قازىر جۇمىس بەرۋشى ءوز قىزمەتكەرلەرىنە قۇل رەتىندە قارايتىن فەوداليزمنەن باستاپ (نەگىزىنەن شاعىن كاسىپورىندار)، ءىرى ۇيىمدارعا دەيىنگى بىرنەشە ولشەمدە تۇرمىز. قاجەت جەردە كاسىپوداقتاردىڭ بولعانى دۇرىس. مىسالى، كەنشىلەر قاراعاندى وبلىسىندا عانا ەمەس، باسقا وڭىرلەردە دە بار. مەتاللۋرگتەر مەن مۇنايشىلار تۋرالى دا سولاي ايتۋعا بولادى. ۇكىمەتپەن جانە پارلامەنتپەن جۇمىس ىستەي الاتىن ءىرى ۇيىمدار بولۋى كەرەك. وندا ولارعا لوببي جاساۋعا جانە ءوز ماسەلەلەرىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن بەلسەندى زاماناۋي جۇمىس قاجەت.

- كوستەنكو اتىنداعى شاحتادا قايعىلى وقيعانى بولدىرماۋ ءۇشىن ولار نە ىستەي الار ەدى؟

- كەيدە ءىرى ينۆەستورلار ءوز ۇجىمدارىنا كاسىپوداق قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جاعدايلار بولادى، ءبىراق سودان كەيىن ولاردى باسقارۋ، شىعىنداردى ازايتۋ سياقتى جۇمىس قۇرالدارىنا اينالدىرادى. ولار فورمالدى تۇردە قانداي دا ءبىر يگى ىستەر جاسايدى، ءبىراق سول كاسىپوداقتاردىڭ باسقا سالالارمەن، قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرىمەن اينالىسۋىنا جول بەرمەيدى. «ارسەلورميتتال» جۇمىسشىلارىنىڭ الەۋمەتتىك پاكەتى ناشار بولدى دەپ ويلامايمىن. جالاقىسى ازدى- كوپتى لايىقتى، قانداي دا ءبىر ساۋىقتىرۋ تولەمدەرى بولعان شىعار. ءبىراق كاسىپوداقتار - تەك جالاقى تۋرالى عانا ەمەس، ەڭبەك جاعدايلارى، جاراقتاندىرۋ، كاسىپورىندا جۇمىس ىستەۋدىڭ قانشالىقتى قاۋىپسىز ەكەنىن كوتەرۋى كەرەك. كاسىپورىندارداعى ءولىم- ءجىتىم ماسەلەسى كاسىپوداقتارعا تىكەلەي قاتىستى. جانە ولار بۇل سۇراقتى ءار ۋاقىتتا كوتەرىپ وتىرۋى كەرەك ەدى. مۇمكىن بۇل ءبىر جەردە كوتەرىلگەن شىعار، ءبىراق «ارسەلورميتتالدى» قوسا العاندا، ءولىم- ءجىتىمى جوعارى كاسىپورىنداردا كاسىپوداقتاردىڭ بەلسەندى قوعامدىق قىزمەتىن كورمەدىم.

- كاسىپوداقتاردىڭ ناقتى سالماعى جانە ازاماتتاردى/كاسىپورىن قىزمەتكەرلەرىن قورعاۋ مۇمكىندىگى بولۋى ءۇشىن قانداي زاڭنامالىق وزگەرىستەر قاجەت؟

- ءبىر كەزدەرى كاسىپوداقتارعا قىسىم كورسەتۋ ماسەلەسى بولسا، قازىر كەرىسىنشە، ۇكىمەت «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسى شەڭبەرىندە مۇددەلى بولىپ وتىر. «ماعان بۇل كاسىپوداق قاجەت پە، الدە باسقاسى ما؟» دەگەن تاڭداۋ بولۋى كەرەك. ءتورت كاسىپوداق بولسا، جۇمىس بەرۋشى تورتەۋىمەن دە ساناسۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ەلىمىز ءارتۇرلى قارقىنمەن دامىپ كەلەدى. كەي جەردە العا ىلگەرىلەۋ بولسا، كەي جەردە فەوداليزم قايتالانىپ وتىر. وكىنىشكە وراي، تۇتاس قوعامعا بىردەي دامۋ قارقىنىن بەرەتىن ءتيىمدى قۇرال جوق. مەن قازىر ەش ەرەۋىل ارەكەتىن قالاماس ەدىم: كەز كەلگەن ءىرى كاسىپورىنداعى كەز كەلگەن ەرەۋىل اۆتوماتتى تۇردە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە اسەر ەتۋدى بىلدىرەدى جانە بىرەۋلەر زەينەتاقى الا المايدى، الدەبىر مەكتەپتىڭ قۇرىلىسى اياقتاماي قالادى. كاسىپوداقتار بولۋى كەرەك، ءبىراق ولار اقىلعا قونىمدى بولىپ، ءوز قىزمەتكەرلەرىنىڭ جانە جالپى ەلدىڭ مۇددەلەرىن ءتۇسىنۋى كەرەك.

شارتتى تۇردە ايتساق، ەلىمىزدە 100 مىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتشى، 100 مىڭ مۇنايشى، 65 مىڭ بانك سەكتورىنىڭ قىزمەتكەرى بار. بۇل ولاردىڭ تەك ءوز ماسەلەلەرىمەن اينالىسۋى كەرەكتىگىن بىلدىرمەيدى. ولاردىڭ دا وسى ەلدە تۇراتىنىن ەستە ۇستاعان ءجون. سالالىق كاسىپوداقتارعا ءتان كەيبىر وزىمشىلدىك وسى نەگىزگى بولىكتى ەسكەرۋى كەرەك. سۇراق وتە كۇردەلى، مۇندا وڭاي شەشىم كورىپ تۇرعان جوقپىن. شەشىمىن بىلسەم، زاڭ تۇرىندە نەمەسە پرەزيدەنتكە جازبا تۇرىندە باياعىدا ۇسىنار ەدىم.

- نەگىزىنەن بارلىق سالالىق زاڭ ءىرى وليگارحتىق توپتاردىڭ مۇددەلەرى ءۇشىن تۇزەتىلگەنىن ءبارى جاقسى بىلەدى. مۇنى تۇسىنەتىن دەپۋتاتتار بار ما نەمەسە ءماجىلىس ق ر ازاماتتارىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ولاردى وزگەرتۋ ماقساتىندا زاڭناماعا ريەۆيزيا جاساۋدى جوسپارلاپ وتىر ما؟

- بۇل ءۇشىن مەملەكەت باسشىسى كونستيتۋتسيالىق رەفورما جاساۋ مىندەتىن قويدى. بارلىق جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالاردىڭ مىندەتى - ەكونوميكانى ءادىل ەتۋ. سوندىقتان بيۋدجەت جانە سالىق كودەكستەرى، «مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ تۋرالى» زاڭ جانە باسقالارى قايتا قارالىپ جاتىر. مەتالل سالاسىندا كاسىپورىندار قانشا سالىق تولەدى؟ كەي ساناتتار بويىنشا ولاردا نولدىك مولشەرلەمە بولدى. شىن مانىندە، ولار شىعىندارىن ازايتۋ ءۇشىن بايلانىستارىن پايدالانا الاتىن ەڭ كۇشتى لوببيستەر بولدى. ونىڭ ىشىندە ەڭبەك جاعدايلارىن جاقسارتۋعا، قاۋىپسىزدىككە، جاڭا تەحنولوگيالاردى ساتىپ الۋعا جۇمسالاتىن شىعىندار دا بولدى. سالىق كودەكسى تۇرعىسىنان قاراساق، ءبىرجاقتىلىق مەتاللۋرگتەردە بايقالادى. ۇلتتىق قوردى تولىقتىراتىن نەگىزگى سەكتور - مۇنايشىلار. مەتاللۋرگتەردىڭ ۇلەسى قانداي؟ بۇل جۇمىس باستالدى، ەندى وڭاي بولمايدى. اقپاراتتىق سوعىستاردىڭ سانى ءالى دە كوپ بولادى.

- ءسىز ايتقان زاڭدار بۇل جاعدايدى شىنىمەن وزگەرتە الادى دەپ ويلايسىز با؟

- ارينە، ولار جاعدايدى وزگەرتەدى، سالىق تۇسىمدەرىن ارتتىرادى. پرەزيدەنت سالىق كودەكسى كاسىپورىنداردىڭ كۇردەلى جانە باسقا دا سالىمدارىن ەسكەرىپ، كەيبىر جەڭىلدىكتەر بولۋى كەرەك دەگەن مىندەت قويدى. ايتالىق، ەگەر كاسىپورىن ەكولوگياعا نەمەسە الەۋمەتتىك اسپەكتىلەرگە ينۆەستيتسيا سالسا، وعان جەڭىلدىكتەر بولۋى كەرەك. الدىڭعى سالىق كودەكسى ساناۋعا ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن فيسكالدىق داعدىعا كوبىرەك بەيىم بولدى. ءبىراق ءقازىر سالىق ينسپەكتورىنا بەلگىلى ءبىر سالىقتاردى قاراستىرۋ قانشالىقتى قيىن بولاتىنى بىزگە ماڭىزدى ەمەس. بۇل بيزنەسكە ىڭعايلى بولۋى كەرەك جانە ونىڭ ءوز كاسىپورىندارىنا، قىزمەتكەرلەرىنە قانشا ينۆەستيتسيا سالاتىنىنا سايكەس بولۋى كەرەك.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اۆتور

ايجان سەرىكجان قىزى