كاسىپكەر قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلعانىمەن اكىمشىلىك جازا بار - ابزال قۇسپان
استانا. KAZINFORM - مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ بىلتىرعى جولداۋىندا ەكونوميكالىق سيپاتتاعى كەيبىر زاڭ بۇزۋ ارەكەتتەرىن قىلمىس ساناتىنان الىپ تاستاۋ جۇمىسىن جالعاستىرۋ قاجەتتىگىن ايتقان-دى.
پرەزيدەنتتىڭ ءدال وسى تاپسىرماسىنا وراي ازىرلەنگەن زاڭ جوباسى بۇگىندە ءماجىلىستىڭ قاراۋىنا ءتۇستى. قۇجات دەپۋتاتتار تاراپىنان بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تالقىلانىپ، جان-جاقتى سۇزگىدەن وتكىزىلمەك. وسىعان وراي ءماجىلىس دەپۋتاتى، زاڭناما جانە سوت-قۇقىقتىق رەفورما كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، زاڭ جوباسى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى ابزال قۇسپاندى سوزگە تارتىپ، قۇجاتتىڭ جاڭاشىلدىقتارى جايلى ەگجەي-تەگجەيلى بىلگەن ەدىك.
- ابزال تەمىرعالي ۇلى، ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ەكونوميكالىق سيپاتتاعى كەيبىر زاڭ بۇزۋ ارەكەتتەرىن قىلمىس ساناتىنان الىپ تاستاۋ ماسەلەسى بويىنشا ءبىرقاتار زاڭنامالىق اكتىگە وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋدى كوزدەيتىن زاڭ جوباسىن ءبىرىنشى وقىلىمدا قاراستىرماق. مۇنداي قاجەتتىلىك نەدەن تۋىنداپ وتىر؟ جالپى، قولدانىستاعى زاڭنىڭ قاي باپتارىنا وزگەرتۋلەر ەنگىزىلەدى؟
- 2017 -جىلدان بەرى ەكونوميكالىق ساناتتاعى قىلمىستاردى قىلمىسسىزداندىرۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەلىنىپ كەلەدى. سول ۋاقىتتان بەرى 12-باپ قىلمىس دەپ تانىلۋدان ارىلدى. مۇنداعى ماقسات - ەلدەگى جالپى بيزنەس احۋالدى جاقسارتۋ، كاسىپكەرلىك سالاسىنداعى ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ. ال بۇل جولى قىلمىستىق كودەكستىڭ 4-بابى، ونىڭ ىشىندە ەكەۋى ءىشىنارا، ەكەۋى تولىقتاي قىلمىس دەپ تانىلمايتىن بولادى. مۇنان بولەك، قىلمىستىق- پروتسەستىك كودەكستىڭ 1-بابىنا، ناقتىراق ايتقاندا سوتقا دەيىنگى تەرگەۋدىڭ ءبىرىڭعاي ءتىزىلىمى قاراستىرىلاتىن 179-باپقا حابارلاردى تىركەۋ، «ەسكىشە ايتقاندا» قىلمىستىق ءىس قوزعاۋ ءۇشىن قوسىمشا ءۇش نەگىزگى نورمانى تولىقتىرىپ كىرگىزەمىز. ولاردى ناقتىراق ايتار بولسام، تولىعىمەن قىلمىس ساناتىنان الىنىپ تاستالاتىنى - قىلمىستىق كودەكستىڭ 219 جانە 241-باپتارى، ال ءىشىنارا قىلمىس ساناتىنان الىنىپ تاستالاتىنى - 234 جانە 236-باپتار.
مۇنان بولەك، قىلمىستىق-پروتسەستىك كودەكستىڭ 179-بابىنا تۇزەتۋلەر ەنگىزىلەدى. وعان ەرەكشە توقتالا كەتكەن ءجون سياقتى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەكونوميكالىق، ونىڭ ىشىندە سالىقتىق قىلمىستار بويىنشا ءىستى تەرگەۋدىڭ ءبىرىڭعاي تىزىلىمىنە تىركەۋ ءۇشىن كەيبىر كەدەرگىلەر بار. وسى ولقىلىقتاردى جويۋ ءۇشىن ءبىرقاتار جاڭاشىلدىق ەنگىزۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. بىرىنشىدەن، ءىستى تەرگەۋدىڭ ءبىرىڭعاي تىزىلىمىنە تىركەۋ، ياعني قىلمىستىق ءىس قوزعاۋ ءۇشىن سالىق ورگاندارىنىڭ اكتىسى بولۋى شارت. ەكىنشىدەن، كاسىپكەر ول اكتىمەن كەلىسپەگەن جاعدايدا شاعىم بەرە الادى. سول شاعىمدانۋ كەزەڭىندە ءىستى قايتا تىركەۋگە بولمايدى. ۇشىنشىدەن، ەگەر كاسىپكەر كەلىسىپ، اكتىدە كورسەتىلگەن سومانى وسىمپۇلىمەن قوسىپ تولەسە، وندا مۇنداي جاعدايدا ءىس تىزىلىمگە تىركەلمەيدى. دەمەك، كاسىپكەر جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلمايدى. ءبىراق، كاسىپكەرلەر «ءىسىمىز اشىلسا، ءبارىبىر جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلمايمىز، ءوسىمپۇلىن قوسا تولەپ قۇتىلامىز» دەپ تىم بوساڭسىپ كەتپەۋى ءۇشىن اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتەمىز. دەمەك، بۇرىن ءبىز بەلگىلى ءبىر ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش كولەمىندە ايىپپۇل سالساق، ەندى قانشا سومانى تولەۋدەن باس تارتسا، وندا سوعان ساي پايىزدىق اراقاتىناس مولشەرىندە ايىپپۇل بەلگىلەپ وتىرامىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتۋمەن قاتار اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتىپ جاتىرمىز.
- قىلمىستىق كودەكستىڭ 219 جانە 241-باپتارىن قىلمىس ساناتىنان تولىقتاي الىپ تاستاۋ ۇسىنىلىپ وتىرعانىن ايتتىڭىز. جالپى وسى باپ بويىنشا زاڭ قولدانىستا بولعان كەزدە قانشا قىلمىس جاسالعانى جايلى دەرەك بار ما؟ الداعى ۋاقىتتا جازا جەڭىلدەگەننەن كەيىن ءدال وسى باپتارعا قاتىستى قىلمىس سانى ارتىپ كەتپەي مە؟
- ارينە، ءبىز كەلگەن قىلمىستىق ءىستى قىلمىسسىزداندىرعان كەزدە سول ىستەر بويىنشا سوتتىڭ، تەرگەۋ بارىسىنىڭ تاجىريبەسىنە نازار اۋدارامىز. بۇل ساناتتاعى قىلمىستىق ىستەر وتە از. ناقتى ستاتيستيكالىق دەرەك كەلتىرەر بولسام، 219-باپ بويىنشا 2021-2023-جىلدار ارالىعىندا 43 (ونىڭ ىشىندە سوتتا قارالعانى – 11، اقتالمايتىن نەگىزدەر بويىنشا توقتاتىلعانى - 32)، 241-باپ بويىنشا 58 (ونىڭ ىشىندە سوتتا قارالعانى - 25, اقتالمايتىن نەگىزدەر بويىنشا توقتاتىلعان - 33) قىلمىستىق ءىس قارالعان ەكەن. ءبىراق، بۇل - نەگىزگى سەبەپ ەمەس. نەگىزگى سەبەپ - بۇل باپتاردىڭ شىن مانىندە كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ قىزمەت جاساۋىنا ۇلكەن زيان تيگىزۋىندە.
219-باپ نەسيە جانە بيۋجەتتىك كرەديت بەرۋگە قاتىستى. بانكتە نەسيە راسىمدەۋ بارىسىندا قانداي دا ءبىر قۇقىق قورعاۋ ورگانىنىڭ ارالاسۋ قاجەتتىلىگى جوق. بانكتىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتى بار. ودان بولەك، ەگەر نەسيە الۋشى جالعان قۇجات قولدانعان بولسا نەمەسە بانك قىزمەتكەرىمەن بىرلەسىپ سول اقشانى السا، وندا 190 (الاياقتىق) جانە 189-باپتارمەن (سەنىپ تاپسىرىلعان بوتەن مۇلىكتى يەمدەنىپ الۋ نەمەسە تالان- تاراجعا سالۋ) ازاماتتى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋعا بولادى. دەمەك، زاڭمەن تولىقتاي جاۋاپكەرشىلىك كوزدەلگەن. سوندىقتان 219-باپتى الىپ تاستاماساق، وندا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە نەگىزسىز، زاڭسىز ارالاسۋ فاكتىلەرى ورىن الا بەرەدى.
241-باپ بۋحگالتەرلىك ەسەپ جۇرگىزۋ ەرەجەسىن بۇزۋعا قاتىستى. ەرەجە - زاڭ ەمەس، زاڭعا تاۋەلدى اكت. ونىڭ كەز كەلگەن نورماسىن بۇزۋ رەسمي تۇردە قىلمىستىق ءىس قوزعاۋعا تۇرتكى بولادى. ال قىلمىستىق ءىس قوزعالعان كەزدە بۇل بۋحگالتەرگە ەمەس، كاسىپورىندارعا، مەكەمەلەرگە قارسى باعىتتالادى. وسى ارقىلى تەرگەۋشى ەرەجەنىڭ ناقتى تارماقتارىنىڭ بۇزىلعانىن ايتىپ، ءىس قوزعايدى. سونى پايدالانىپ، ەسەپشوتتاردى بۇعاتتايدى، باسقا دا تەرگەۋ امالدارىن تولىعىمەن جۇرگىزەدى. مۇنىڭ ءبارى زاڭدى تۇردە سيپاتتالىپ، كاسىپورىن جۇمىسىنا وتە ۇلكەن كەدەرگى كەلتىرەدى. سوندىقتان بۇل باپتى كودەكستەن الىپ تاستاۋ سالادا قانداي دا ءبىر باسقا قىلمىستىڭ ورشۋىنە سەبەپكەر بولمايدى. ەگەر ەسەپ جۇرگىزۋ ەرەجەسىن بۇزۋ ارقىلى سالىقتان جالتارسا، وندا سالىقتان جالتارۋعا قاتىستى ارنايى باپ بار. تاعى دا باسقا قىلمىستارعا اكەپ سوقسا، سوعان ءتيىستى باپتار كوزدەلگەن.
نەگىزى كودەكستە مەملەكەت مۇددەسى قورعالادى. ءبىراق، وسى باپتى الىپ تاستاعاننان مەملەكەت مۇددەسىنە نۇقسان كەلمەيدى. جالپى، بۋحگالتەرلىك ەسەپ جۇرگىزۋ ەرەجەسىن بۇزۋ بارىسىنداعى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتەن اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىك الدەقايدا اۋىر. ماسەلەن، قىلمىستىق كودەكستە وسى باپ بويىنشا جاۋاپكەرشىلىك 100 ا ە ك بولسا، اكىمشىلىك كودەكستە 100 دەن 1 مىڭ ا ە ك- كە دەيىن بارادى. وسىدان- اق 241-باپتىڭ شىن ماندە ءوز فۋنكتسياسىنا جاۋاپ بەرمەيتىندىگى كورىنىپ تۇر. ويتكەنى، نەگىزگى وبەكت - بۋحگالتەر ەمەس، كاسىپكەر. سوندىقتان دا مۇنى ءاۋ باستان قاتە ەنگىزىلگەن باپ دەپ سانايمىز.
- ەندى قىلمىستىق كودەكستىڭ 234 جانە 236-باپتارىنا جەكە توقتالساڭىز. مۇنداي ەكونوميكالىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتار ەلىمىزدىڭ بيۋجەتىنە وراسان نۇسقان كەلتىرەتىندىگى ءسوزسىز. جازا جەڭىلدەگەننەن كەيىن وڭاي جولمەن اقشا تابۋدى كوكسەگەندەردىڭ جولى بولىپ جۇرمەي مە؟ مۇنداي قىلمىستاردى بارىنشا تەجەۋ ءۇشىن زاڭدا قانداي شارالار قاراستىرىلعان؟
- جاڭا ايتقانىمداي، بۇل ەكى باپ ءىشىنارا قىلمىسسىزداندىرىلادى. بۇل دەگەنىمىز - ولار قىلمىستىق كودەكستەن الىنبايدى دەگەن ءسوز. بار-جوعى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ ءۇشىن ەڭ تومەنگى شەگى كۇشەيتىلەدى. كەدەن سالىقتارىنان جالتارعانى ءۇشىن شىعىن كولەمى، ماسەلەن 234-باپتا 5 مىڭ ا ە ك- تەن جوعارى بولعان كەزدە قىلمىستىق ءىس قوزعالسا، ەندى ول 10 مىڭ ا ە ك- كە دەيىن ۇلعايتىلادى.
ال 236-باپ بويىنشا بۇرىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ 10 مىڭ ا ە ك- تەن باستالسا، ەندى ول 20 مىڭ ا ە ك- كە ارتتىرىلادى. دەمەك، زاڭدا باپتار قالدى، تەك قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ ءۇشىن ەڭ تومەنگى شەك كوتەرىلدى. ايىرماشىلىق وسى عانا. جەڭىل-جەلپى شىعىن كەلتىرگەنى ءۇشىن كاسىپكەردىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعاي بەرمەۋ ءۇشىن ونىڭ تومەنگى شەگىن كوتەرىپ، اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە وزگەرتپەكپىز. دەمەك، ءبارىبىر جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشىپ قۇتىلا المايدى.
كاسىپكەردى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ مەن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋدا ايىرماشىلىق بار. ءيا، ەكەۋىندە دە، ەڭ الدىمەن مەملەكەت مۇددەسى قورعالادى. ءبىراق، اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ پروتسەدۋراسى الدە قايدا جەڭىل، وڭاي. ال قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ وتە قيىن. كوپتەگەن ساراپتاما جۇرگىزىلەدى. ازاماتتىڭ قىلمىس جاساۋ بارىسىندا سۋبەكتيۆتىك جاعى، جەكە باسى انىقتالۋى ءتيىس. وسىنداي ماسەلەلەر وتە كوپ. ال اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىكتە مەكەمەگە ءتيىستى ايىپپۇل سالىنىپ، وندىرىلەدى. بۇل بيۋجەتىمىز ءۇشىن پايدالى، كاسىپكەرلەر دە بىرنەشە ايعا سوزىلاتىن اۋرە-سارساڭنان قۇتىلادى.
- جالپى، كاسىپكەرلەر ءوز قۇقىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن قانداي ينستانتسيالارعا جۇگىنە الادى؟
- مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ 2023-جىلعى 1-قىركۇيەكتەگى «ءادىل قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ەكونوميكالىق سيپاتتاعى كەيبىر زاڭ بۇزۋ ارەكەتتەرىن قىلمىس ساناتىنان الىپ تاستاۋ ماسەلەسىنە ارنايى توقتالسا، وسى جىلدىڭ 10-مامىرىندا «ەكونوميكانى ىرىقتاندىرۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى» جارلىق شىعارعانى بارىمىزگە ءمالىم. ءدال وسى جارلىق كاسىپكەرلەردىڭ قۇقىعىن قورعاۋدىڭ بەرىك قالقانىنا اينالىپ وتىر.
ال، كاسىپكەرلەر قۇقىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن كوپتەگەن ينستانتسياعا جۇگىنە الادى. ارنايى قۇرىلعان ۋاكىلەتتى ورگاندار دا بار. ونىڭ ءبىرى - «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى. بۇل ۇيىم وتە جاقسى جۇمىس ىستەيدى، ارنايى جاساقتالعان قۇرىلىمدارى بار. ءماجىلىستىڭ جۇمىس توپتارىنىڭ وتىرىستارىنا وكىلدەرى مىندەتتى تۇردە قاتىسادى. مۇنان بولەك، مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنا وراي بارلىق قۇقىق قورعاۋ ورگانى كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ قۇقىعىن قورعاۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى.
ال، جالپى ءبىرىنشى كەزەكتە زاڭدىلىقتىڭ ساقتالۋىن قاداعالاۋدى پروكۋراتۋرا ورگاندارى جۇرگىزەدى. ولار ونى قانداي جولمەن جۇزەگە اسىرادى؟ ماسەلەن، قىلمىستىق ءىس بىردەن باستالمايدى. تەكسەرۋدەن باستاپ ورىستەيدى. سول تەكسەرۋدىڭ بارلىعى پروكۋراتۋراعا قاراستى قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپكە الۋ كوميتەتىندە تىركەلۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. كەز كەلگەن ۋاكىلەتتى ورگان قۇر بارىپ، بۇرىنعىداي تەكسەرە المايدى. وسى ارقىلى پروكۋراتۋرا «قاي مەكەمە تەكسەرىلىپ جاتىر، ول نەشىنشى رەت تەكسەرىلۋگە ۇشىرادى، تەكسەرۋ اياسى تىم جيىلەپ كەتكەن جوق پا؟» دەگەن سۇراقتاردىڭ جاۋابىن كاسىپكەر جۇگىنبەي-اق الدىن الا ءبىلىپ وتىرادى. مۇنان بولەك، كاسىپكەر شاعىم جازعان جاعدايدا پروكۋراتۋرا ءوزىنىڭ قاداعالاۋشىلىق قىزمەتىن جۇزەگە اسىرا الادى. مۇنىڭ ۇستىنە، پروكۋراتۋرانىڭ جوعارى قاداعالاۋشى دەگەن مارتەبەسى كونستيتۋتسيامەن بەكىتىلگەن.
ەكىنشىدەن، سوتقا جۇگىنۋگە بولادى. مۇنان بولەك، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە كاسىپكەرلەردىڭ ومبۋدسمەنى دەگەن ينستيتۋت ەنگىزدىك. ومبۋدسمەن دە كاسىپكەرلەردىڭ قۇقىعىن قورعاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى دەپ ەسەپتەيمىن. ياعني، كاسىپكەرلەر ومبۋدسمەنگە دە جۇگىنىپ ۇيرەنگەنى ءجون. ويتكەنى، ومبۋدسمەن - كاسىپكەرلەردىڭ قۇقىعىن تىكەلەي قورعاۋ ءۇشىن قۇرىلعان قوعامدىق ۇيىم.
اۆتورمارلان جيەمباي
