جوشى ۇلىسىن زەرتتەۋ ينستيتۋتى نەمەن اينالىسادى

استانا. KAZINFORM - جوشى ۇلىسى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىندا ماڭىزدى ورىنعا يە. ونىڭ تاريحي مۇراسىن، وتان تاريحىنداعى ءرولى مەن ورنىن زەرتتەۋ ءۇشىن قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ تاپسىرماسىمەن بەلگىلى تاريحشى، PhD دوكتورى جاقسىلىق ءسابيتوۆ باسقارىپ وتىرعان جوشى ۇلىسى زەرتتەۋ عىلىمي ينستيتۋتى قۇرىلدى. ع ز ي ديرەكتورى Kazinform اگەنتتىگىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا عىلىمي ينستيتۋتتىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسى، جۇمىسىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى، عىلىمي جوبالار مەن عالىمداردىڭ جەتىستىكتەرى تۋرالى ايتىپ بەردى.

- جاقسىلىق مۇرات ۇلى، عىلىمي ينستيتۋت قانداي سەبەپپەن قۇرىلدى؟

- ينستيتۋتتى قۇرۋعا كوپتەگەن سەبەپ بولدى. بىرىنشىدەن، قازاقستان تاريحىنىڭ ەكى كەزەڭى وتە ناشار زەرتتەلدى: بۇل 1206/1224-1502 -جىلدارداعى التىن وردا كەزەڭى، سونداي-اق التىن وردانىڭ ىدىراۋىنان پايدا بولعان وردادان كەيىنگى حاندىقتاردىڭ تاريحى. ەكىنشىدەن، قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى جان- جاقتى زەرتتەلمەگەن. شىن مانىندە، XVII عاسىردىڭ كەيبىر ونجىلدىعىن وتە از بىلەمىز، ەگەر باستاپقى دەرەككوزدەردى زەرتتەۋ بارىسىندا كەم دەگەندە ەكى ابزاتستىق اقپارات جينالسا، وندا ول جاقسى بولار ەدى.

جوشى ۇلىسىن عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىن قۇرۋداعى باستى ماقساتى - التىن وردا مەن قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ. ءبىز تاريحتىڭ وسى كەزەڭدەرى نەعۇرلىم زەرتتەلگەن جانە تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن بارلىق كۇش-جىگەرىمىزدى جۇمىلدىرۋىمىز كەرەك. وسىلايشا، حرونولوگيالىق تۇرعىدان جوشى ۇلىسى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى قازاقستان اۋماعىندا جوشى ۇلىسىنىڭ پايدا بولۋىنان باستاپ (1224-1225 ج ج. )، جوشىنىڭ ۇرپاعى قازاقتاردىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى باسقارعان 1847 -جىلعا دەيىنگى تاريحتىڭ 2 كەزەڭىن قامتيدى.

- ينستيتۋتتىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسى قالاي ءوتتى: عىلىمي ۇجىمدى قالىپتاستىرۋ، ماتەريالدىق- تەحنيكالىق بازانى قالىپتاستىرۋ جانە، ارينە، قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى؟

- شىن مانىندە، عىلىمي مەكەمەنىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسى جالعاسىپ جاتىر ءارى ءالى اياقتالعان جوق. شارتتى تۇردە ايتقاندا، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ينستيتۋتتى اشۋ تۋرالى تاپسىرماسى 2020 -جىلدىڭ تامىزىندا ايتىلدى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ عىلىمي ينستيتۋتتى قۇرۋ تۋرالى قاۋلىسى 2021 -جىلدىڭ قازان ايىندا عانا شىقتى. ەڭ سوڭىندا، 2022 -جىلدىڭ ساۋىرىندە ينستيتۋت تۇپكىلىكتى زاڭدى راسىمدەلدى: قۇرىلتايشلىق قۇجاتتارىن الدى، جارعىسىن، ناقتى زاڭدى مەكەن جايىن بەكىتتى، جارعىلىق كاپيتالىن قالىپتاستىردى. ياعني، بارلىق زاڭدى ارەكەتتى اياقتادى. العاشقى قارجىلاندىرۋ 2023 -جىلدىڭ اقپانىندا باستالدى. ءبىرىنشى عىلىمي جوبا شاعاتاي ۇلىسى مەن موعولستان تاريحىن زەرتتەۋگە، سونداي-اق حايدۋ ۇلىسىن زەرتتەۋگە ارنالعان باعدارلامالىق- ماقساتتى قارجىلاندىرۋ جوباسى بولدى. وسى جىلدىڭ سوڭىندا ءبىز بۇل جوبانى اياقتايمىز. دەمەك، بۇل ينستيتۋت عالىمدارى جۇمىس ىستەي باستاعان العاشقى جوبامىز.

وسى جوبا اياسىندا ءبىز 10-عا جۋىق ءتۇرلى كىتاپ دايىندادىق، ونىڭ ىشىندە كەيبىر دەرەككوزدەردىڭ اۋدارمالار جيناعى، شاعاتاي ۇلىسىنىڭ تاريحىنا ارنالعان جەكە كىتاپ، موعولستان مەملەكەتىنە ارنالعان جەكە كىتاپ، كورنەكتى ساياسي قايراتكەرلەرگە، شاعاتاي ۇلىسىنىڭ، وگەدەي ۇلىسىنىڭ، حايدۋ ۇلىسىنىڭ جانە موعولستان مەملەكەتىنىڭ تاريحي تۇلعالارىنا ارنالعان ەنتسيكلوپەديا بار.

- ينستيتۋتتىڭ عىلىمي قۇرامى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز.

- قالىپتاسۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتقاندىقتان ءالى دە نەگىزگى قارجىلاندىرۋ جوق. نەگىزگى قارجىلاندىرۋ پايدا بولعاننان كەيىن بىزدە شتات، شتاتتىق قىزمەتكەرلەر بولادى. ەگەر عىلىمي قۇرام تۋرالى ايتاتىن بولساق، وندا، ارينە، كاسىبي تاريحشىلاردىڭ، ءبىرقاتار شىعىستانۋشىلاردىڭ (ارابتانۋشىلار، سينولوگتار، پارسى، تۇركى بىلگىرلەرى) قاتارى، «تاريح» ماماندىعى بويىنشا ماگيستراتۋرادا، دوكتورانتۋرادا وقيتىن كوپتەگەن جاس قىزمەتكەر بار. جالپى، ادام كوپ، بىرەۋدى بولە جارا ايتقىم كەلمەيدى. 2025 -جىلدىڭ قاڭتارىنان بازالىق قارجىلاندىرۋ باستالعاننان كەيىن قۇرامنىڭ ايتارلىقتاي جاڭارۋى بولادى.

- ينستيتۋتتىڭ 2024 -جىلعى قىزمەتىنىڭ الدىن الا ناتيجەلەرى قانداي؟

- ەگەر ءبىز جىل ناتيجەسى جايلى ايتاتىن بولساق، وندا، ارينە، ينستيتۋتتىڭ ماڭىزدى عىلىمي ناتيجەلەرىنىڭ ءبىرى مەن جوعارىدا ايتقان مونوگرافيالاردى جازۋ، سونداي-اق ورتاعاسىرلىق دەرەككوزدەردىڭ قولجازبالارىن اۋدارۋ ەكەندىگىن اتاپ وتكەن ءجون. بىزدە «يۋان شي» جانە «مين شي» قىتايلىق تاريحي ەڭبەكتەردىڭ اۋدارمالارىنان ۇزىندىلەر، سونداي-اق اراب دەرەككوزدەرىنەن رۋكن اد-دين بەيبارىستىڭ «زۋبدات ءال-فيكر» (XIII عاسىرداعى جوشى ۇلىسىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ەكىنشى ماڭىزدى دەرەككوز)، مۇحاممەد ساليحتىڭ «شەيباني-نامە» (مۇحاممەد شەيباني ومىرىنە قاتىستى دەرەككوز)، «تارحان-نامە» (قازاقستان اۋماعىنان شىققان جانە XVI عاسىردا سيندتە بيلىك ەتكەن ارعىن جانە تارحان اۋلەتتەرىنە قاتىستى)، «حاراۆيدىڭ «تاريحي گەرات»، كاشانيدىڭ «تاريحي ولجايتۋ»، حاسان-بەك رۋملۋدىڭ «مۋيزز ءال-انساب» (قازاق حاندارىنىڭ تولىق شەجىرەسى ساقتالعان XV عاسىردىڭ العاشقى ۇشتەن بىرىندەگى تەمىر اۋلەتىنىڭ شەجىرەلىك دەرەككوزى)، «احسان ات-تاۆاريح»، حوندەميردىڭ «حابيب اس سيار» جانە باسقالارى بار.

جالپى، باستاپقى دەرەككوزدەردى اۋدارۋ باعىتىندا بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر. ارينە، عىلىمي اينالىمعا جاڭا تاريحي دەرەككوزدەردى قوساتىن شىعىستانۋ سالاسىنداعى كادر تاپشىلىعى سالدارىنان ونىڭ ءالسىز جۇرگىزىلەتىندىگى بەلگىلى. ءبىز ءىس جۇزىندە كوپتەگەن دەرەككوزبەن جۇمىس ىستەيمىز جانە ولار دايىن بولعان كەزدە مۇمكىندىگىنشە باسىپ شىعارامىز.

ەگەر عىلىمي جاريالانىمدار تۋرالى ايتاتىن بولساق، وندا 2023 -جىلى Scopus جانە Web of Science دەرەكقورلارىنا كىرەتىن جۋرنالداردا ءبىزدىڭ ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى 8 ماقالا، عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم سالاسىنداعى ساپانى قامتاماسىز ەتۋ كوميتەتىنىڭ تىزىمىنە كىرەتىن قازاقستاندىق جۋرنالداردا 19 ماقالا جاريالادى. 2024 -جىلى Scopus جانە Web of Science دەرەكقورلارىنا كىرەتىن جۋرنالداردا ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى 15 ماقالا، عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم سالاسىنداعى ساپانى قامتاماسىز ەتۋ كوميتەتىنىڭ تىزىمىنە كىرەتىن قازاقستاندىق جۋرنالداردا 61 ماقالا جاريالادى. بيىل ينستيتۋت عالىمدارى وزدەرىنىڭ عىلىمي بەلسەندىلىكتەرىنىڭ وتە جوعارى ناتيجەسىن كورسەتتى.

- الداعى كەزەڭدە ينستيتۋت الدىندا قانداي مىندەتتەر تۇر؟

- قازىرگى ۋاقىتتا ءبىز شاعاتاي، حايدۋ جانە موعولستان ۇلىستارىنىڭ تاريحى بويىنشا جوبانى اياقتادىق. عىلىمي جاريالانىمدار بويىنشا بارلىق تالاپ ورىندالدى.

كەلەسى جىلى ءبىز قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى بويىنشا جوبانى اياقتاۋدى، سونداي- اق قازاقستانداعى ۇلتتىق قۇرىلىمنىڭ تاريحي جادى مەن ساياساتى جونىندەگى جوبانى اياقتاۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. 2026 -جىلى بىزدە التىن وردا تاريحى بويىنشا جوبانى اياقتاۋ جوسپارلانعان.

سونداي- اق، ءبىز التىن وردا تاريحىنا ارنالعان قازاقستاننىڭ اكادەميالىق تاريحىنىڭ 3 تومىن دايىنداۋعا قاتىسامىز. بالكىم، ءبىزدى قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنا ارنالعان 4 تومدىق جۇمىسقا دا تارتاتىن شىعار.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اۆتور

مارلان جيەمباي