جۇكتى كەزدە بالىق جەۋ بالادا اۋتيزمنىڭ دامۋ قاۋپىن تومەندەتەدى - زەرتتەۋ
جاڭا زەرتتەۋ كورسەتكەندەي، جۇكتى كەزدە بالىق تۇتىنۋ بالاداعى اۋتيزمنىڭ دامۋ قاۋپىن تومەندەتەدى. امەريكالىق كلينيكالىق تاماقتانۋ جۋرنالىندا جاريالانعان بۇل زەرتتەۋ جۇكتىلىك كەزىندە بالىق تۇتىنۋدىڭ الەۋەتتى پايداسىن كورسەتەدى.
عالىمدار بالىقتى تۇتىنعان انالاردىڭ بالالارىندا اۋتيزم سپەكترى بۇزىلىسى دياگنوزىنىڭ 20 پايىزعا دەيىن تومەندەگەنىن انىقتادى، اسىرەسە قىزداردا، سونداي-اق اۋتيزممەن بايلانىستى مىنەز-قۇلىق بەلگىلەرىنىڭ ازايۋى بايقالدى. ءبىراق ومەگا-3 قوسپالارىن قولدانۋ، ءجيى بالىقپەن بىردەي پايدا اكەلەتىنى ايتىلاتىن، وسىعان ۇقساس ناتيجەلەردى كورسەتكەن جوق.
اۋتيزم سپەكترى بۇزىلىسى - ادامداردىڭ الەمدى قابىلداۋ جانە ونىمەن ءوزارا ارەكەتتەسۋ ەرەكشەلىكتەرىن قامتيتىن نەيرو-دامۋ جاعدايى. ول الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناس پەن ءوزارا ارەكەتتەسۋ ماسەلەلەرىمەن، سونداي-اق شەكتەۋلى نەمەسە قايتالاناتىن مىنەز-قۇلىقتارمەن سيپاتتالادى. اۋتيزم سيمپتومدارى ءار ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن، كەيبىر ادامدارعا كۇندەلىكتى ومىردە ەلەۋلى قولداۋ قاجەت بولسا، باسقالارى ءوز بەتىمەن ءومىر ءسۇرىپ، كەيبىر سالالاردا، مىسالى، لوگيكادا نەمەسە ەگجەي- تەگجەيگە نازار اۋدارۋدا، ەرەكشە جەتىستىكتەرگە جەتە الادى.
اۋتيزمنىڭ سەبەپتەرى كۇردەلى جانە تولىق زەرتتەلمەگەن. گەنەتيكالىق جانە ەكولوگيالىق فاكتورلار ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنى بەلگىلى. ال گەنەتيكا كوپ جاعدايدا اسەر ەتسە دە، زەرتتەۋشىلەر كوبىنەسە پرەناتالدىق جانە ەرتە بالالىق شاقتاعى قورشاعان ورتا فاكتورلارىن زەرتتەيدى، ولاردىڭ نەيرو- دامۋ ناتيجەلەرىنە اسەرىن تۇسىنۋگە تىرىسادى. بۇل فاكتورلاردىڭ ىشىندە انانىڭ جۇكتىلىك كەزىندە تۇتىنعان تاماعىنىڭ ىقپالى ىقتيمال وزگەرمەلى فاكتور رەتىندە قاراستىرىلادى.
بالىق ومەگا-3 ماي قىشقىلدارى، اسىرەسە DHA، مي كلەتكالارىنىڭ مەمبرانالارىندا ماڭىزدى كومپونەنت بولىپ تابىلاتىن باي كوزى بولىپ سانالادى. بۇرىنعى زەرتتەۋلەر بالىقتى جۇكتىلىك كەزىندە تۇتىنۋ بالانىڭ كوگنيتيۆتى دامۋىن قولدايتىنىن جانە دامۋ ماسەلەلەرىنىڭ ىقتيمالدىعىن تومەندەتەتىنىن كورسەتتى. ءبىراق بالىقتاعى لاستانۋشى زاتتار، مىسالى، مەتيلمەركۋري تۋرالى الاڭداۋشىلىق جانە بالىق تۇتىنۋدىڭ اۋتيزمگە اسەرىن دالەلدەيتىن ناقتى دەرەكتەردىڭ بولماۋى ونىڭ پايداسى مەن قاۋىپتەرىنە قاتىستى بەلگىسىزدىكتى كۇشەيتتى.
«بالىق - ماي قىشقىلدارىنىڭ ماڭىزدى كوزى، ولار ميدىڭ دامۋى ءۇشىن قاجەت. كوپتەگەن زەرتتەۋلەر بالىقتى جۇكتىلىك كەزىندە تۇتىنۋ مەن بالانىڭ IQ دەڭگەيى سياقتى باسقا ناتيجەلەر اراسىنداعى بايلانىستى زەرتتەسە دە، تەك بىرنەشە زەرتتەۋ اۋتيزممەن جانە وعان بايلانىستى مىنەز- قۇلىق بەلگىلەرىمەن بايلانىستى بالىق تۇتىنۋدى نەمەسە ونىڭ جەتكىلىكسىزدىگىن زەرتتەدى»، - دەيدى زەرتتەۋ اۆتورى، ا. دج. درەكسەل اتىنداعى اۋتيزم ينستيتۋتىنىڭ دوتسەنتى كريستەن لايالل.
زەرتتەۋشىلەر ا ق ش-تا بالالاردىڭ ەرتە جاستاعى قورشاعان ورتا فاكتورلارىنىڭ دەنساۋلىققا اسەرىن زەرتتەيتىن «بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنا قورشاعان ورتا اسەرى» (ECHO) باعدارلاماسىنىڭ دەرەكتەرىن قولداندى. زەرتتەۋدە 1999-2019 -جىلدار ارالىعىندا دۇنيەگە كەلگەن 32 كوگورتتاعى بالالاردىڭ دەرەكتەرى تالداندى، جالپى تاڭداما مولشەرى بالىق تۇتىنۋ ءۇشىن 4000-عا جۋىق، ال قوسپالاردى قولدانۋ ءۇشىن 4500-دەن استام ادامدى قامتىدى. انالار جۇكتىلىك كەزىندە بالىق تۇتىنۋ تۋرالى اقپاراتتى تاعامدى تۇتىنۋ جيىلىگى بويىنشا ساۋالناما ارقىلى بەردى. بالىق تۇتىنۋ ءتورت دەڭگەيگە ءبولىندى: ايىنا ءبىر رەت نەمەسە ودان از، ايىنا ءبىر رەتتەن ءجيى، ءبىراق اپتا سايىن ەمەس، اپتاسىنا ءبىر رەت جانە اپتاسىنا ەكى نەمەسە ودان دا كوپ پورتسيا. سونداي-اق ومەگا-3 قوسپالارىنىڭ قولدانىلۋى تۋرالى اقپارات بەرىلدى، ءبىراق دوزالاۋ تۋرالى تولىق مالىمەت بولمادى.
اۋتيزم دياگنوزدارى اتا-انالار بەرگەن جانە دارىگەرلەر قويعان دياگنوزدارعا نەگىزدەلدى. اۋتيزمگە بايلانىستى بەلگىلەر الەۋمەتتىك رەاكتسيا شكالاسى بويىنشا ولشەندى، بۇل اۋتيزممەن بايلانىستى الەۋمەتتىك جانە كوممۋنيكاتيۆتىك بەلگىلەردى باعالايتىن ستاندارتتالعان قۇرال.
زەرتتەۋ ناتيجەلەرى انانىڭ بالىق تۇتىنۋى مەن اۋتيزم دياگنوزىنىڭ تومەندەۋى اراسىندا تۇراقتى بايلانىس تاپتى. جۇكتىلىك كەزىندە بالىق تۇتىنۋدىڭ كەز كەلگەن ءتۇرى اۋتيزم قاۋپىن بالىق تۇتىنباعاندارعا قاراعاندا شامامەن 20 پايىزعا تومەندەتەتىنى انىقتالدى. قىزىعى، بۇل بايلانىس بالىق تۇتىنۋدىڭ جوعارى دەڭگەيلەرىمەن كۇشەيمەدى؛ بارلىق تۇتىنۋ دەڭگەيلەرى بىردەي تومەندەۋ تاۋەكەلىن كورسەتتى. بۇل بايلانىس اسىرەسە قىزداردا ايقىن بولدى، ءبىراق ۇلدار ءۇشىن دە پوتەنتسيالدى پايدا بايقالدى. اۋتيزمگە قاتىستى بەلگىلەر تۇرعىسىنان بالىق تۇتىنعان انالاردىڭ بالالارى الەۋمەتتىك رەاكتسيا شكالاسى بويىنشا ازداپ تومەن بالل كورسەتتى، بۇل اۋتيزمگە ءتان بەلگىلەردىڭ ازايۋىن كورسەتەدى. الايدا، بۇل تومەندەۋ شامالى بولدى: شكالا بويىنشا شامامەن ەكى ۇپاي.
«ءبىزدىڭ ناتيجەلەرىمىز جۇكتىلىك كەزىندە 1-2 پورتسيا بالىق تۇتىنۋدى، اسىرەسە تومەن رتۋتالىق بالىقتى تۇتىنۋدى ۇسىناتىن اعىمداعى تاماقتانۋ نۇسقاۋلارىمەن سايكەس كەلەدى»، - دەدى لايالل PsyPost-قا. «ناتيجەلەرىمىز كورسەتكەندەي، اپتاسىنا كەمىندە ءبىر رەت بالىق جەگەندەر اۋتيزمى بار بالانى دۇنيەگە اكەلۋ ىقتيمالدىعىنىڭ تومەندىگىن كورسەتتى، ءبىراق اۋتيزمگە كوپتەگەن فاكتورلاردىڭ اسەر ەتەتىنىن ەستە ۇستاعان ءجون».
قوسپالارمەن ومەگا-3 قابىلداۋ اۋتيزم دياگنوزىنىڭ نەمەسە اۋتيزمگە ءتان بەلگىلەردىڭ تومەندەۋىمەن بايلانىستى بولمادى. شىن مانىندە، ومەگا-3 قوسپالارىن قولدانعان انالاردىڭ بالالارىندا اۋتيزمگە ءتان بەلگىلەردىڭ از عانا ستاتيستيكالىق ماڭىزدى ارتۋى بايقالدى. بۇل كۇتپەگەن ناتيجە بولىپ، قوسىمشا زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەدى. «بالىق تۇتىنۋ مەن ومەگا-3 قوسپالارىن تۇتىنۋ اراسىنداعى بايلانىس ءبىز ءۇشىن تاڭقالارلىق بولدى»، - دەدى لايالل. «مۇمكىن، ومەگا-3 ماي قىشقىلدارىنىڭ بيولوگيالىق قولجەتىمدىلىگى بالىقتا باسقا بولۋى مۇمكىن نەمەسە بالىقتاعى باسقا دا قورەكتىك زاتتار پايدا اكەلۋى مۇمكىن».
زەرتتەۋشىلەر انانىڭ جاسى، ءبىلىمى، ءناسىلى مەن تەمەكى شەگۋ ستاتۋسىن، سونداي- اق بالانىڭ جىنىسى مەن تۋىلعان جىلىن باقىلاۋعا الدى. ءبىراق زەرتتەۋدە ەسكەرەتىن كەيبىر شەكتەۋلەر بار. زەرتتەۋشىلەر بالىق تۇتىنۋ جانە اۋتيزم دياگنوزدارى تۋرالى دەرەكتەردى رەسپوندەنتتەردىڭ وزدەرىنەن العاندىقتان، ولشەمدە قاتەلىكتەر بولۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، زەرتتەۋ بالىقتىڭ تۇرلەرى نەمەسە مەتيلرتۋت سياقتى لاستانۋشى زاتتاردىڭ ىقپالىن ەسكەرگەن جوق، ولاردىڭ اسەرى ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. دەرەكتەردە جۇكتىلىك كەزىندە بالىق تۇتىنۋ كەزەڭدەرى نەمەسە ومەگا-3 قوسپالارىنىڭ دوزاسى تۋرالى تولىق اقپارات بولمادى.
كەلەسى زەرتتەۋلەر وسى فاكتورلاردى، سونىڭ ىشىندە تۇتىنعان بالىق تۇرلەرىن، بالىقتاعى باسقا قورەكتىك زاتتاردىڭ ءرولىن جانە لاستانۋشى زاتتاردىڭ ىقتيمال اسەرىن جان-جاقتى زەرتتەۋى ءتيىس. ومەگا-3 ماي قىشقىلدارىنىڭ قان دەڭگەيى سياقتى بيوماركەرلەردى قامتيتىن زەرتتەۋلەر ناقتى دەرەكتەر بەرە الادى. زەرتتەۋشىلەر سونداي-اق بالىق تۇتىنۋدىڭ پايداسى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدەن كەيىن توقتاي ما نەمەسە ءۇشىنشى تريمەسترگە بايلانىستى وزگەرۋى مۇمكىن بە دەگەن سۇراقتى زەرتتەۋ قاجەتتىلىگىن اتاپ ءوتتى.
«ءبىز قورشاعان ورتا فاكتورلارىنىڭ جۇيكە جۇيەسىنىڭ دامۋىنا قالاي اسەر ەتەتىنىن جاقسى تۇسىنگىمىز كەلەدى جانە جۇكتىلىك كەزىندە ايەلدەرگە ديەتا بويىنشا شەشىمدەر قابىلداۋعا بارىنشا اقپارات بەرگىمىز كەلەدى»، - دەدى لايالل.
زەرتتەۋ «جۇكتىلىك كەزىندە انانىڭ بالىق تۇتىنۋىمەن جانە ومەگا-3 قوسپالارىن قولدانۋمەن بايلانىستى اۋتيزم ناتيجەلەرى: كوگورتتىق كونسورتسيۋم دەرەكتەرىن تالداۋ» اتتى ماقالاسىندا كريستەن لايالل، مەتت ۋەستلەيك، راشەل دج. مۋسسي، كەننەدي گاچيگي، ەميلي س. باررەتت جانە باسقا دا عالىمدارمەن جۇرگىزىلدى.
