شايباي ايمانوۆتىڭ سۇلتانماحمۇتقا ارناۋى
استانا. قازاقپارات - «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ كونە پاراقتارىن اقتارىپ وتىرىپ، شايباي ايمانوۆتىڭ سۇلتانماحمۇت(شايباي ايمانوۆ - ك س ر و حالىق ءارتىسى، كينورەجيسسەر شاكەن ايمانوۆتىڭ نەمەرەاعاسى. شايباي ايمانوۆ باياناۋىل اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن - رەد.) تورايعىروۆقا ارناعان ولەڭىن تاۋىپ الدىم. توتە جازۋمەن تۇسىرىلگەن ولەڭ 1915 -جىلى جۋرنالدىڭ 11-سانىندا جاريالانىپتى.
جاپىراقتار ءھام ولاردىڭ كوركى
(س. ت- عا ارنايمىن)
«گۇلدەنىپ بىتكەن جاپىراق،
بۇتاقتار دا سالبىراپ.
ۋاقىتى ەدى جەتىلگەن،
كوز تارتارلىق بالبىراپ
لەبىنەن دە از جىلدىڭ،
ۇيالىپ بۇققان قالتىراپ.
وزىنە بۇرعان ويىڭدى،
ماۋجىراتىپ بويىڭدى.
ياپىرىم-اۋ بۇل نە عاجاپ -
دەپ بۇرار ەڭ موينىڭدى.
ماۋجىراتىپ بويدى العان،
انىنە تورعاي ۇيىدى.
ءوسىپ ءبارى جەتكەندەي،
كوڭىلدى شات ەتكەندەي.
شوپتەر دە تۇر بالبىراپ،
كورسەڭ قايعى كەتكەندەي.
ءيىسى دە بار اڭقىعان،
سارپىنعان جۇرەك تەپكەندەي.
جۇماقتى كىرىپ كورگەندەي،
سايران ەتىپ جۇرگەندەي.
باسقانى جۇرەك ۇمىتىپ،
داۋرەندى سوندا سۇرگەندەي.
جاپىراقتار دا سىبدىرلاپ،
قاراپ تۇر ساعان تونگەندەي.
قۇشاقتاسىپ ايقاسقان،
جاپىراق باسىپ جايناسقان.
سالاسىنان اعاشتىڭ،
شىمىرلاپ بۇلاق قايناسقان.
ءار جاپىراق استىنان،
قۇرتتار دا قونىس سايلاسقان.
كوڭىلدىڭ توسىپ انىنە،
ءماز بوپ جاپىراق سانىنە.
تۇر ەدىم جانىم بالبىراپ،
جىلى جەل ءتيىپ تانىمە.
كوزىمە ءتۇستى «قۇر جاپىراق»،
ويلادىم، «مۇنىڭ ءمانى نە؟!»
كوگەرىپ كوركى اشىلماي،
سارعايعان ءتۇسى باسىلماي.
تۇرعاندا جالعىز سورلىنى،
كوك جاپىراق تۇر جاسىرماي.
ۇزىلگەلى ءوزى تۇرسا دا،
وزگەگە تۇر باس ۇرماي.
وزگەلەرى بۇرالىپ،
بىرىنە ءبىرى ورالىپ.
جاپىراقتان كۇمبەز
جاساپ تۇر،
باس-اياعى قۇرالىپ.
ارالاسپاي بۇلارعا،
«سارى جاپىراق» تۇر بۇرالىپ.
قىناپقا تۇرماس سالعانداي،
ەسى- دەرتىن العانداي.
كوگەرەت دەيتىن ءۇمىت جوق،
قۇرت ءتۇسىپ قاتىپ قالعانداي.
دىرىلدەپ جەرگە قاراپ تۇر،
جالعاننان كوزى تالعانداي...»
«...سۇلتانماحمۇت مەنەن ءبىر-اق جاس ۇلكەن ەدى. ءبىراق ءبىز ونى ءبارىمىز دە اعا تۇتاتىنبىز. ونىڭ ولەر الدىندا ايتقان وسيەت ەسەپتى اقىلى دا، بىزگە بورىش ەتىپ قالدىرعان تىلەكتەرى دە مەنىڭ كوكىرەگىمدە ساقتاۋلى. ەگەر ۋاقىتىم بولسا، سۇلتانماحمۇت جونىندە وزىمشە ارنايى وچەرك جازام با دەگەن ويىم دا بار. مۇنىڭ ءوزى مارقۇم سۇلتانماحمۇت ءۇشىن دە، ونى ءسۇيىپ وقيتىن كوپشىلىك ءۇشىن دە پايدالى بولار دەپ ويلايمىن»، دەپ جازادى شايباي ايمانوۆ.
ⅩⅩ عاسىردىڭ باسى - قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمدى وياتىپ، مادەني قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتقان كەزەڭى. بۇل ۋاقىتتا ادەبيەت تەك شىعارماشىلىق قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە حالىقتىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنا قىزمەت ەتكەن ماڭىزدى قۇرال بولعانى ءمالىم. وسى داۋىردە جارىق كورگەن ءاربىر تۋىندىنىڭ وزىندىك ورنى بار. سولاردىڭ ءبىرى - شايباي ايمانوۆتىڭ سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆقا ارناپ جازعان وسى «جاپىراقتار ءھام ولاردىڭ كوركى» اتتى ولەڭى. ولەڭ تابيعات سۇلۋلىعىن سۋرەتتەي وتىرىپ، ادام ءومىرى مەن تاعدىرىنا قاتىستى تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويلاردى جەتكىزەدى.
ولەڭنىڭ العاشقى جولدارى وقىرماندى تابيعات سۇلۋلىعىمەن باۋرايدى. جاپىراقتاردىڭ گۇلدەنگەن كورىنىسى، ولاردىڭ جاز ورتاسىندا اسەم بولىپ كورىنۋى اقىننىڭ تابيعاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن كورسەتەدى. ءبىراق بۇل كورىنىس تەك سۇلۋلىقتى سيپاتتاۋمەن شەكتەلمەيدى. اقىن تابيعات ارقىلى تەرەڭ سيمۆوليكا جاساپ، ءومىردىڭ وتكىنشىلىگىن، ادام تاعدىرىنىڭ قيلى كەزەڭدەرىن سۋرەتتەيدى.
ولەڭنىڭ سۇلتانماحمۇتقا ارنالۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ - قازاق ادەبيەتىندە شىندىق پەن ادىلدىكتىڭ جارشىسى. ونىڭ شىعارمالارى تابيعات پەن ادام بولمىسىنىڭ ۇيلەسىمىن تەرەڭ زەرتتەگەن. شايباي ايمانوۆ وسى ولەڭى ارقىلى سۇلتانماحمۇتتىڭ دۇنيەتانىمىنا ءۇن قوسىپ، تابيعات پەن ادامنىڭ رۋحاني بايلانىسىن ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى.
شايباي ايمانوۆ جاپىراقتاردىڭ ومىرلىك تسيكلىن ادام ومىرىمەن سالىستىرادى. كوگەرگەن جاپىراقتار جاستىق شاقتىڭ كوركى مەن ءۇمىتىن بەينەلەسە، سارعايعان جاپىراقتار ءومىردىڭ وتكىنشىلىگى مەن جالعىزدىقتى سيپاتتايدى. ولەڭدە تابيعاتتىڭ ءار بولشەگى سيمۆوليكالىق مانگە يە:
«كوگەرىپ كوركى اشىلماي،
سارعايعان ءتۇسى باسىلماي،
تۇرعاندا جالعىز سورلىنى،
كوك جاپىراق تۇر جاسىرماي».
بۇل جولداردا سارعايعان جاپىراقتىڭ جالعىزدىعى تاعدىردىڭ اۋىرتپالىعىن، ءومىردىڭ قيىندىقتارىن بەينەلەيدى. اقىن تابيعاتتاعى ءاربىر ەلەمەنتتى ادام ءومىرىنىڭ كەزەڭدەرى رەتىندە كورىپ، وقىرمانعا تەرەڭ فيلوسوفيالىق وي سالادى.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ شىعارمالارى تابيعات ليريكاسىنىڭ تەرەڭدىگىمەن جانە فيلوسوفيالىق استارىمەن ەرەكشەلەنەدى. ونىڭ «شىعامىن ءتىرى بولسام ادام بولىپ» نەمەسە ء«بىر ادامعا» سەكىلدى ولەڭدەرىندەگى يدەيالار شايباي ايمانوۆ ولەڭىندەگى وي استارىمەن ۇندەسەدى. شايبايدىڭ بۇل شىعارماسى سۇلتانماحمۇتتىڭ تابيعات پەن ومىرگە دەگەن كوزقاراسىن جاڭا قىرىنان تانىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان دا بۇل ولەڭ - ۇلتتىق ادەبي مۇرامىزداعى قۇندى شىعارمالاردىڭ ءبىرى. جۋرنال قازاق قوعامىنداعى ادەبي جانە مادەني قوزعالىستاردىڭ باستى الاڭى بولعاندىقتان، مۇنداي ولەڭدەردىڭ جاريالانۋى حالىقتىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىن وياتۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى.
شايباي ايمانوۆ تابيعاتتى سۋرەتتەۋدە نازىك ءارى ءدال وبرازدار جاسايدى. جاپىراقتاردىڭ قوزعالىسى، ماۋسىمدىق وزگەرىستەرى، اعاشتار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس - بارلىعى ادامنىڭ جان دۇنيەسىنە اسەر ەتىپ، تابيعاتپەن تەرەڭ بايلانىسۋعا يتەرمەلەيدى:
«ماۋجىراتىپ بويدى العان
انىنە تورعاي ۇيىدى».
تابيعاتتىڭ دىبىستارى مەن بەينەلەرى ادامنىڭ رۋحاني تىنىشتىعى مەن ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەۋگە باعىتتايدى. سۇلتانماحمۇتقا ارنالۋى ارقىلى ولەڭنىڭ ەستەتيكالىق قۇندىلىعى مەن فيلوسوفيالىق تەرەڭدىگى ودان ءارى ارتا تۇسەدى.
قورىتا ايتقاندا، شايباي ايمانوۆتىڭ «جاپىراقتار ءھام ولاردىڭ كوركى» ولەڭى - قازاق ادەبيەتىنىڭ تابيعات ليريكاسىنداعى ەرەكشە تۋىندى. ونىڭ سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆقا ارنالۋى ەكى تۇلعانىڭ رۋحاني جاقىندىعىن كورسەتىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلتتىق فيلوسوفياسىنداعى ماڭىزدى بىرلىك پەن ساباقتاستىقتى ايقىندايدى. بۇل ولەڭ ارقىلى شايباي ايمانوۆ تابيعاتتىڭ ادام ومىرىمەن تەرەڭ ۇيلەسىمىن كورسەتە وتىرىپ، وقىرمانعا تابيعاتقا، ومىرگە جانە ۇلتتىق مادەنيەتكە جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراۋدى ۇسىنادى.
ابزال رىمبەك،
پاۆلودار وبلىستىق بۇقار جىراۋ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرى
Egemen Qazaqstan
