شاڭحاي وندىعى: استانا سامميتىنىڭ قانداي ەرەكشەلىگى بولادى
استانا. KAZINFORM - بۇگىن استانادا شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ سامميتى باستالادى. بيىل قازاقستان ۇيىمعا ءتوراعا بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى. ش ى ۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني- گۋمانيتارلىق باعىتتاعى ورتاق وزەكتى ماسەلەلەردى تالقىلايدى. سونىمەن قاتار، بيىل ش ى ۇ اياسىندا ەكولوگيا جىلى دەپ جاريالاندى. الداعى سامميتتە نە كۇتىلۋدە، وعان قانداي كوشباسشىلار كەلەدى، بۇل ءىس-شارادا قازاقستاننىڭ ءتوراعا رەتىندەگى ءرولى قانداي؟ تولىعىراق Kazinform اناليتيكالىق ءتىلشىسىنىڭ ماتەريالىنان وقىڭىز.
جەر جاھاننىڭ جارتىسى كىرەتىن ۇيىم
شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى 2001 -جىلى قۇرىلدى (1996 -جىلى «شاڭحاي بەستىگى» قۇرىلدى، ونىڭ ورنىن ش ى ۇ باستى - رەد. ). وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇيىم بىرتىندەپ كوپسالالى جانە كوپفۋنكتسيونالدى بولدى. مۇشە مەملەكەتتەر ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق اسپەكتىلەرىنە بىردەي باسىمدىق بەرەدى.
بۇگىندە ش ى ۇ ايماعىندا جەر شارى حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى تۇرادى، اۋماعى جەر بەتىنىڭ تورتتەن ءبىر بولىگىن الىپ جاتىر جانە جيىنتىق ءج ءى ءو 23 تريلليون دوللاردان اسادى. بۇعان قوسا، قاتىسۋشىلاردىڭ قۇرامى ۇنەمى كەڭەيىپ وتىرادى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، اسىرەسە قازىر حالىقارالىق جاعداي شيەلەنىسىپ تۇرعان شاقتا الەمدىك قوعامداستىقتىڭ ۇيىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ءوسىپ كەلەدى.
بۇگىندە ش ى ۇ-عا رەسمي تۇردە 9 ەل مۇشە، ولار: قازاقستان، ءۇندىستان، يران، قىتاي، قىرعىزستان، پاكىستان، رەسەي، تاجىكستان، وزبەكستان. الايدا، بيىل ۇيىمنىڭ ەلوردادا وتەتىن سامميتىندە بەلارۋس ش ى ۇ-نىڭ تولىققاندى مۇشەسى بولادى. وسىلايشا، مۇشە مەملەكەتتەردىڭ سانى ونعا جەتەدى.
ش ى ۇ مۇشە مەملەكەتتەر اراسىندا كەڭ اۋقىمدى سالالار بويىنشا (وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك، وزەكتى قاۋىپ-قاتەرلەرگە قارسى كۇرەس، ەكونوميكالىق دامۋ، تاتۋ كورشىلىك پەن ءوزارا سەنىم قاتىناسى) ءارتۇرلى ىنتىماقتاستىق ورناتىلعان.
استاناداعى سامميتكە بايقاۋشى ەلدەردىڭ كوشباسشىلارى دا قاتىسادى.
شاراعا ش ى ۇ-عا قاتىسۋشى ەلدەردىڭ - قازاقستان، ازەربايجان، يران، ءۇندىستان، قاتار، قىتاي، قىرعىزستان، ب ا ءا، پاكىستان، رەسەي، تاجىكستان، تۇركيا، وزبەكستان جانە تۇرىكمەنستاننىڭ كوشباسشىلارى قاتىسادى دەپ كۇتىلۋدە. سونىمەن قاتار، ش ى ۇ باقىلاۋشى مەملەكەتتەرى رەتىندە بەلارۋس جانە موڭعوليا باسشىلارى شاقىرىلدى، - دەپ مالىمدەدى س ءى م رەسمي وكىلى ايبەك سمادياروۆ Kazіnform تىلشىسىنە.
سونداي-اق، س ءى م وكىلىنىڭ ايتۋىنشا، سامميتكە ب ۇ ۇ، ش ى ۇ، ش ى ۇ ر ا ت س (تەررورعا قارسى وڭىرلىك قۇرىلىمى)، ت م د، ە ى ۇ، ا و س ش ك، ۇ ق ش ۇ، ا ق ي ۇ جانە ە ە ك ديالوگ بويىنشا حالىقارالىق سەرىكتەس ۇيىمدارىنىڭ ءبىرىنشى باسشىلارى كەلەدى.
ايتا كەتەيىك، بىلتىر ش ى ۇ-عا بىردەن بەس مەملەكەت، سونىڭ ىشىندە باحرەين، كۋۆەيت، مالديۆ ارالدارى، ميانما جانە بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى ديالوگ سەرىكتەستەرى رەتىندە قوسىلدى.
قازاقستاننىڭ ش ى ۇ-عا ءتوراعالىعى
قازاقستاننىڭ شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنداعى ءتوراعالىعى 2023 -جىلعى شىلدەدە باستالدى جانە وسى سامميتتە اياقتالادى. ش ى ۇ-عا ءتوراعالىق ەتۋ لاۋازىمىن قابىلداۋ كەزىندە قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ەلىمىزدىڭ ۇيىمداعى باسىمدىقتارىن ۇسىندى. ول قازاقستان ءوزىنىڭ ءتوراعالىعى بارىسىندا «ادىلەتتى الەم مەن كەلىسىمدى جاقتايتىن دۇنيەجۇزىلىك بىرلىك تۋرالى» باستاما كوتەرەتىنىن، بۇل قۇجاتتا سەنىم شارالارىن نىعايتۋ، تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ قاعيداتتارىنىڭ نەگىزى قالاناتىنىن اتاپ ءوتتى. ال باستى مىندەت - شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى گەوساياسي قايشىلىققا جول بەرمەۋ.
قازاقستان ستراتەگيالىق زەرتتەۋ ينستيتۋنىڭ ساراپشىلارى استانا ءتوراعا رەتىندە تاجىريبەگە باعدارلانعان ءتاسىلدى قولدانعانىن اتاپ ءوتتى. نەگىزىنەن جۇمىس ءوزارا ءتيىمدى ساۋدا- ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا باعىتتالدى.
قازاقستاننىڭ 2024 -جىلدى ش ى ۇ ەكولوگيا جىلى دەپ جاريالاۋ تۋرالى باستاماسىن ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەر ءبىراۋىزدان قولدادى. 2023 -جىلدىڭ قازانىندا ش ى ۇ ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ كەڭەسى ءتيىستى ءىس-شارالار جوسپارىن ازىرلەپ، بەكىتتى.
جاقىندا ش ى ۇ باس حاتشىسى جان مين قازاقستاننىڭ ۇيىمعا ءتوراعالىق ەتۋىن جوعارى باعالادى. رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، 2023 -جىلدىڭ شىلدەسىنەن باستاپ ش ى ۇ ءتوراعالىعى قازاقستانعا كوشكەن كەزدەن بەرى 100 دەن استام ءتۇرلى ءىس-شارا مەن كەزدەسۋ، سونىڭ ىشىندە ەنەرگەتيكالىق، سيفرلىق جانە تۋريستىك فورۋمدار وتكىزىلدى. ىنتىماقتاستىقتىڭ ءتۇرلى سالاسىندا 30 دان استام قۇجات ازىرلەندى.
«ەكپىندى ەكونوميكا، سارابدال ساياسات» قاعيداتىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، قازاقستان ش ى ۇ ينۆەستيتسيالىق قورىن جانە ەكونوميكالىق پرەفەرەنتسيالار بازاسىن قۇرۋ جونىندە ءىرى باستامالار كوتەردى.
3-4 شىلدەدەگى سامميتتىڭ كۇن ءتارتىبى
بيىل مامىردا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ ش ى ۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىمەن كەزدەستى. سول كەزدە مەملەكەت باسشىسى قاتىسۋشى ەلدەرگە قازاقستاندىق باستامالاردى قولداعانى جانە بىرلەسكەن جۇمىسى ءۇشىن العىس ءبىلدىردى. سونداي-اق، توقايەۆ ش ى ۇ ەلدەرىنىڭ كيەلى ورىندارى جوباسىنىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى.
سونداي-اق، پرەزيدەنت الداعى ش ى ۇ استانا سامميتى «كوپجاقتى ديالوگتى نىعايتۋ-ورنىقتى بەيبىتشىلىك پەن دامۋعا ۇمتىلۋ» ۇرانىمەن وتەتىنىن اتاپ ءوتتى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ استاناداعى ش ى ۇ سامميتىن كەيىنگى بىرنەشە جىل ىشىندەگى جوعارى دەڭگەيدە وتەتىن اسا ماڭىزدى حالىقارالىق فورۋمداردىڭ ءبىرى دەپ سيپاتتادى.
«سامميتكە دۇنيەجۇزى حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى تۇراتىن مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى، سونداي-اق ىقپالدى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ جەتەكشىلەرى، سونىڭ ىشىندە ب ۇ ۇ باس حاتشىسى قاتىسادى. مۇنداي اۋقىمدى شارانىڭ وتكىزىلۋى ەلىمىزدىڭ جاھاندىق ارەناداعى بەدەلىنىڭ زور ەكەنىن كورسەتەدى. ەلىمىز بيىل ش ى ۇ-دان باسقا تاعى بەس حالىقارالىق قۇرىلىمعا ءتوراعالىق ەتىپ وتىر. بۇل - قازاق ديپلوماتياسىنىڭ تاريحىندا بۇرىن- سوڭدى بولماعان جەتىستىك»، - دەگەن ەدى مەملەكەت باسشىسى وتكەن اپتادا ب ا ق سالاسى قىزمەتكەرلەرىن قۇتتىقتاۋ راسىمىندە.
سامميتتە تەرروريزمگە، سەپاراتيزمگە جانە ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەس جونىندەگى ىنتىماقتاستىق باعدارلاماسى قابىلدانادى. بۇدان باسقا، ش ى ۇ-نىڭ ەسىرتكىگە قارسى ستراتەگياسىن تالقىلاۋ جوسپارلانىپ وتىر.
سامميتتىڭ باستى مازمۇندىق لەيتموتيۆى ش ى ۇ اياسىندا قازاقستان ۇسىنعان «ادىلەتتى الەم مەن كەلىسىمدى جاقتايتىن دۇنيەجۇزىلىك بىرلىك تۋرالى» باستاماسى بولماق. ول سەنىم شارالارىن نىعايتۋعا، الەمنىڭ بارلىق ەلىنىڭ تۇراقتى دامۋىن قولداۋعا باعىتتالعان. بۇل باستاما ش ى ۇ ەلدەرىنىڭ جاھاندىق جانە وڭىرلىك قاۋىپسىزدىكتى دامىتۋ جونىندەگى شىنايى نيەتتەرى مەن شەشىمىن كورسەتەدى، - دەپ ءتۇسىندىردى قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ق س ز ي ازيا زەرتتەۋلەرى ءبولىمىنىڭ باس ساراپشىسى ءاليا مۇسابەكوۆا.
بۇعان دەيىن شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى جاڭ مين 3-4-شىلدەدە ش ى ۇ سامميتىندە قاراۋعا شىعارىلاتىن ماسەلەلەر مەن قۇجاتتاردىڭ ءتىزىمىن جاريا ەتتى. ونىڭ ىشىندە ول ش ى ۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ استانا دەكلاراتسياسى، ش ى ۇ-نىڭ «ادىلەتتى الەم مەن كەلىسىمدى جاقتايتىن دۇنيەجۇزىلىك بىرلىك تۋرالى» باستاماسى، ش ى ۇ سەرىكتەستەرىمەن ديالوگ بويىنشا ءوزارا ءىس-قيمىلدى دامىتۋ جونىندەگى جول كارتاسى، سونداي-اق ءبىرقاتار باسقا قۇجاتتى اتاپ ءوتتى.
ال قىتايدىڭ شينحۋا اقپارات اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇحباتىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ سامميتتىڭ قورىتىندى شەشىمدەرىندە «شاڭحاي رۋحىنىڭ» ىرگەلى قاعيداتتارى - ءوزارا سەنىم، دوستىق، ءوزارا تيىمدىلىك جانە ءبىر-ءبىرىنىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرۋ تولىق قامتىلاتىنىن ايتتى.
«ءتوراعالىعىمىزدىڭ شارىقتاۋ شەگى استاناداعى سامميت بولادى، وعان ءبىز باسا كوڭىل بولەمىز. ءبىز ش ى ۇ-نى ودان ءارى جەتىلدىرۋ سالاسىندا ستراتەگيالىق ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلدانادى دەپ كۇتەمىز. ورتا مەرزىمدى كەلەشەككە ارنالعان ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ نەگىزگى باعىتتارى ايقىندالىپ، اعىمداعى سىن-قاتەرلەر مەن قاۋىپتەرگە بارابار جانە ۋاقتىلى دەن قويۋ ءۇشىن باستامالار ازىرلەنەتىن بولادى»، - دەدى ق ر پرەزيدەنتى.
ش ى ۇ جانە ب ۇ ۇ ىنتىماقتاستىعى
استانا سامميتىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى الداعى شاراعا الەمدەگى ەڭ ءىرى ءارى ىقپالدى ۇيىمنىڭ باسشىسى - ب ۇ ۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريش قاتىسادى.
العاش رەت مۇشە مەملەكەتتەردىڭ، ديالوگ بويىنشا باقىلاۋشىلار مەن سەرىكتەستەردىڭ، سونداي- اق ب ۇ ۇ باس حاتشىسىنىڭ قاتىسۋىمەن «ش ى ۇ+» فورماتىندا كەزدەسۋ وتەدى، - دەگەن ەدى قازاقستان ديپلوماتيالىق ۆەدومستۆوسىنىڭ باسشىسى مۇرات نۇرتىلەۋ ش ى ۇ ەلدەرى س ءى م باسشىلارى كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا.
20 جىل ىشىندە ش ى ۇ مەن ب ۇ ۇ شىن مانىندە سەرىكتەس ۇيىمدارعا اينالدى. ش ى ۇ-نىڭ ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسى جانىنداعى باقىلاۋشى مارتەبەسى بار، 2010 -جىلى ب ۇ ۇ مەن ش ى ۇ حاتشىلىقتارى اراسىندا ىنتىماقتاستىق تۋرالى بىرلەسكەن دەكلاراتسياعا قول قويىلدى.
ق س ز ي ساراپشىسىنىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن 2023 -جىلعى 1-قىركۇيەكتە ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 77-شى سەسسياسىنىڭ پلەنارلىق وتىرىسى بارىسىندا «بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى مەن شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق» قارارى قابىلداندى.
ب ۇ ۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتتەريشتىڭ بيىل ش ى ۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ كەڭەسىنە قاتىسۋى زاڭدى. سونداي-اق، بۇل فاكت ساراپشىلاردىڭ الداعى استانا سامميتى الەمدىك ماڭىزى بار ەلەۋلى وقيعا بولادى دەگەن پىكىرىن تاعى ءبىر دالەلدەيدى. ش ى ۇ الاڭىندا ميلليونداعان ادامنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى جاھاندىق سيپاتتاعى ماسەلەلەر كوتەرىلەتىن بولادى، - دەپ ءتۇسىندىردى ق س ز ي ازيالىق زەرتتەۋلەر ءبولىمىنىڭ باس ساراپشىسى.
ش ى ۇ-نىڭ جاڭا مۇشەسى
بەلارۋس ش ى ۇ اياسىنداعى ءتۇرلى شارالارعا 2010 -جىلدان بەرى قاتىسىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. باستاپقىدا ول ديالوگ بويىنشا سەرىكتەس بولدى، سودان كەيىن باقىلاۋشى مارتەبەسىن الدى. ۇيىمعا تولىق مۇشە رەتىندە قوسىلۋ لوگيكالىق نەگىزدەلگەن قادام بولىپ وتىر. بەلارۋس ساۋدا- ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا جانە ش ى ۇ-نىڭ ورتاق كولىك كەڭىستىگىن دامىتۋعا مۇددەلى.
بەلارۋس بۇعان دەيىن دە ش ى ۇ-مەن سەرىكتەستىك قارىم-قاتىناستا بولدى جانە ەل پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكو ۇيىمنىڭ الدىڭعى جەتى سامميتىنە قاتىستى، سوندىقتان بۇل رەسمي قابىلداۋ ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتۋى ەكىتالاي، - دەپ اتاپ ءوتتى ساراپشى ءاليا مۇسابەكوۆا.
كەيبىر ساراپشىلار ش ى ۇ نەگىزىنەن ازيا ەلدەرىنىڭ داۋىسى باسىم ۇيىم دەپ سانايدى، ءبىراق ءىس جۇزىندە ولاي ەمەس. بۇگىندە ش ى ۇ-مەن سەرىكتەستىككە ساۋد ارابياسىنان باستاپ ماكەدونيا مەن سەربياعا دەيىنگى ءارتۇرلى ەلدەر قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. ۇيىم ديالوگ ءۇشىن ىڭعايلى پلاتفورما بولىپ سانالادى جانە ءوزىنىڭ تۇراقتىلىعى، حالىقارالىق قۇقىق قاعيداتتارىنا ادالدىعى، جاسامپازدىعى تۇرعىسىنان وزگە قاتىسۋشىلارعا قىزىق بولىپ وتىر.
