شاش قويۋعا بايلانىستى سالت- داستۇرلەر

استانا. KAZINFORM - مادەنيەت جانە ۇلتتىق سالت-ءداستۇر كۇنىنە وراي Kazinform اگەنتتىگى نازارلارىڭىزعا ۇلتىمىزدىڭ تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىنگى عۇمىرىنداعى ماڭىزدى سالت-داستۇرلەرىن ۇسىنادى.

ايدار قويۋ

ەرتەدە پەرزەنت كورمەي زارىعىپ ءجۇرىپ، ۇلدى بولسا، ونىڭ توبەسىنە ءبىر شوق شاش قويىپ، وعان مارجان-مونشاق ارالاستىرىپ ءورىپ قوياتىن سالت بولعان. بۇدان تىس، كەيبىر حان ۇرپاقتارى مەن باي-ماناپتاردا جاقسى كورگەن ۇلدارىنىڭ توبەلەرىنە كىشكەنە شاش قويىپ، ونى «ايدار» دەپ اتاعان. «ايدارلى ۇلىڭ، تۇلىمدى قىزىڭ بار ما» دەگەن ءتامسىل، انە، سودان قالعان.

بۇل ءداستۇردىڭ دە وزىندىك ءمانى بار. ويتكەنى ايداردى بالالارعا «وسى بالام ەل-جۇرتتىڭ قولداپ-قورعاۋىنا، ءۇمىت-تىلەگىنە يە بولسا ەكەن» دەپ قويادى.

تۇلىم قويۋ

زارىعىپ ءجۇرىپ كورگەن نەمەسە ءبىر توپ ۇلدىڭ ىشىندەگى جالعىز قىز بولسا، ونىڭ ەكى شەكەسىنە ەكى شوق شاش قويىپ، ونى ءورىپ، ءتۇرلى مونشاق-مارجان تاعىپ، ولاردى باسقا بالالاردان ەرەكشەلەپ قويعان. بۇل سالت «تۇلىم قويۋ» دەپ اتالعان. قىز بالالارعا تۇلىم قويعاندا، انالارى شاعىن قۋانىش سالتىن وتكىزىپ، قۋانىشىن كوپپەن بولىسكەن. تۇلىم قويۋدىڭ دا وزىندىك مان-ماعىناسى بار. وزگە بالالارعا قاراعاندا تۇلىمدى قىزدارعا ەل-جۇرت ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىكپەن قارايدى. ولارعا بار جاقسى تىلەكتەرىن تىلەپ وتىرادى.

جەتىمگە جەلكە شاش قويۋ

ەرتەدە اتا-انالارىنان جاستاي ايىرىلىپ جەتىم قالعان، جاناشىر تۋىس-تۋعانى جوق بالالاردىڭ جەلكەسىنە ءبىر شوق شاش قوياتىن سالت بولعان. بۇلاي ىستەۋ «وسى بالا تۇلدىر جەتىم. مۇنى كىم-كىمنىڭ دە قۇقىق-مۇددەسىن قورعاۋ جاۋاپكەرشىلىگى بار» دەگەنى. بۇل «جەتىمنىڭ جەلكە شاشى» دەپ اتالىپ، ونى كورگەن ادامدار جەتىم ەكەنىن ءبىلىپ، وعان اياۋشىلىق پەن قاراپ، سىرتتاي قامقورلىق كورسەتىپ، ءتىپتى بالاعىپ باعىپ الىپ وتىرعان. جەتىمدەرگە جەلكە شاش قويۋ، قازىرگى زامانداعى سياقتى انالار مەن بالالاردىڭ قۇقىق-مۇددەسىن قورعايتىن زاڭ-ەرەجەلەر مەن مەكەمە ورىندارى جوق زاماندا قوعامدا بەلسەندى ءرول اتقارعان. ول ادامداردىڭ جاناشىر جاقىنى جوق ۇرپاقتار الدىندا بورىشتىلىق جانە جاۋاپكەرشىلىك سەزىمدەرىن وياتىپ، ولاردى وزىمشىلدىكتەن، قايىرىمسىزدىقتان، راقىمسىزدىقتان بويلارىن اۋلاق ۇستاپ، ىزگى نيەتتى، قايىرىمدى، مەيىرىمدى بولۋعا باۋلىعان.

تاناباۋ تاعۋ

ۇل بالا العاش رەت اكەسىنە، قىز بالا شەشەسىنە ىلەسىپ، ءتۇرلى جۇمىستارىنا قولعابىس تيگىزىپ جۇرگەنىن ءبىرىنشى رەت كورگەندە تۋىس-تۋعان، دوس-جاران، كورشى-قولاڭدارى: «بالالارىڭ جىگىت بولىپتى، بوي جەتىپتى، قاجەتكە جاراپتى»، - دەپ جابىلا قۇتتىقتاپ، بالاعا تۇيمە- تانا، بىلەزىك، سولكەباي تاعىپ جىبەرەدى. كەيدە ونى كوپتىڭ اتىنان بىرەۋ بارىپ تاعىپ قايتادى. مىنە، بۇل «تاناباۋ تاعۋ» دەپ اتالادى. سالت بويىنشا، بالاسىنا «تانا باۋ» تاعىلعان اتا-انا بۇل جاعدايدى مىندەتتى تۇردە اتاپ وتەدى. تاناباۋ شايىنا بارعان كىسىلەر بالانىڭ اتا-اناسىنا «بالاڭنىڭ تاناباۋى» دەپ ءارتۇرلى باعالى تارتۋلار مەن قوي-قوزى، تاي-تايىنشا بەرىپ، يگى تىلەكتەرىن ايتادى. بۇل ءداستۇر ادامدار اراسىنداعى دوستىق سۇيىسپەنشىلىك پەن بەرەكە-بىرلىكتى نىعايتىپ، ادامداردى كۇيىنىش-سۇيىنىشتە بىرگە بولۋعا شاقىرادى.

تۇلىم-شاش الۋ

بالالى-شاعالى، نەمەرە-شوبەرەلى بولىپ، ارتىنا جاقسى ۇرپاق قالدىرۋدى ادامدىق پارىز، ازاماتتىق مىندەت دەپ بىلگەن حالقىمىز كوپ پەرزەنتتى بولۋدى ەرەكشە قۋانىش ساناپ، ەركەلەتكەن قىزدارىنا «تۇلىم»، ۇلدارىنا «ايدار» قويعان. ولار بەسكە كەلگەندە جاقىن-جۋىقتى شاقىرىپ «تۇلىم-شاش (ايدار) الۋ» جورالعىسىن جاساپ وتىرعان.

وندا: تۇلىمىن نەمەسە ايدارىن الاتىن بالانىڭ شاشىن توردە وتىرعان اقساقالدان باستاپ كەلگەن جۇرت از-ازدان قىرقىپ شىعادى. سونداي-اق، بالعا ءوز شاما-شارقىلارىنا قاراي سىيلىق اتاپ (بەرىپ) «وتباسىڭنان ايدارلى ۇل، تۇلىمدى قىز ۇزىلمەسىن» دەپ ىقىلاس-باتالارىن ايتادى. سوڭىندا شالا قىرقىلعان ايدار نەمەسە تۇلىمدى يناباتتى كىسىلەردىڭ بىرىنە ۇستارامەن الدىرتىپ تاستايدى دا، داستارقان باسىندا باس قوسىپ، كوڭىل كوتەرەدى. «تۇلىم-شاش الۋدىڭ» دا وزىندىك مان-ماعىناسى بار. ول ادامداردىڭ ۇرپاققا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرىپ، بولاشاقتا ونەگەلى جانۇيا بولۋلارىنا باستاما بەرەدى

ماتەريال ايىپ ءنۇسىپوقاس ۇلىنىڭ «تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىن» اتتى كىنابىنا نەگىزدەلىپ دايىندالدى.

اۆتور ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى