دونالد ترامپ- ا ق ش- تىڭ 47-پرەزيدەنتى: ورتالىق ازياعا قاتىستى ساياساتى قانداي بولادى
دونالد ترامپ تاعى دا ا ق ش پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. بۇل امەريكادا عانا ەمەس، بۇكىل الەمدە ۇلكەن وزگەرىس بولاتىنىن بىلدىرەدى.
ءوزىنىڭ بولجاپ بولماس شالت ارەكەتىمەن، ەلىندە ۇستىنەن ءىس قوزعالعان شۋلى وقيعاسىمەن تانىمال كاسىپكەر ءارى ميللياردەردىڭ بيلىككە كەلۋىنەن ورتالىق ازيا ەلدەرى نە كۇتۋى كەرەك؟
Kazinform-نىڭ ا ق ش- تاعى مەنشىكتى ءتىلشىسى بۇل سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كوردى.
«Atlantic Council» ەۋرازيالىق ورتالىعىنىڭ شتاتتان تىس عىلىمي قىزمەتكەرى مارك تەمنيتسكي ترامپ اكىمشىلىگىنىڭ ورتالىق ازياعا قاتىستى ۇستانىمىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن «رەسپۋبليكالىقتاردىڭ» جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا تەرەڭ ءۇڭىلۋ كەرەك دەپ سانايدى.
ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىك مەرزىمى كەزىندە ترامپ بايدەن اكىمشىلىگىنە قاراعاندا ورتالىق ازيامەن وزگەشە قارىم-قاتىناستا بولعان.
دجوردج ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ورتالىق ازيا بويىنشا باعدارلاماسىنا ساي، «ترامپ اكىمشىلىگى ورتالىق ازياعا جاڭا ساياسي قادام جاساۋدا سىلبىرلىق تانىتقان».
مىسالى، ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىندە جانە ا ق ش- تىڭ حالىقارالىق دامۋ اگەنتتىگىندە ورتالىق ازيا جانە ازيانىڭ وزگە دە وڭىرلەرىنە قاتىستى بىرنەشە جوعارى جانە ورتا ساياسي لاۋازىمدار بيۋدجەتتىڭ قىسقارتىلۋىنا بايلانىستى بوس قالعان. سول سەبەپتى ا ق ش- تىڭ بۇرىنعى مەملەكەتتىك حاتشىسى رەكس تيللەرسون ورتالىق ازياداعى ارىپتەستەرىمەن كەزدەسپەگەن، بۇل ءوز كەزەگىندە امەريكانىڭ ءبىزدىڭ وڭىرمەن ىقپالداستىعىنا كەرى اسەر ەتكەن.
ترامپ اكىمشىلىگى 2020 - جىلدىڭ اقپانىندا عانا ءوزىنىڭ ورتالىق ازياعا قاتىستى «وڭىرلىك ىقپالداستىقتى ارتتىرۋعا، ادام قۇقىقتارى مەن رەفورمالاردى دامىتۋعا، ا ق ش تاراپىنان دامۋعا كومەك كورسەتۋ تۇرعىسىنان ينۆەستيتسيامەن قامتاماسىز ەتۋدە جاردەمدەسۋگە نەگىزدەلگەن» ستراتەگياسىن جاريالادى.
بۇل ترامپ اكىمشىلىگىنىڭ ورتالىق ازياداعى قىزمەتىنە قاتىستى باسىم باعىتتارىن انىقتاپ العانىن ءبىلدىردى، الايدا بۇنىڭ قايشىلىقتى تۇسى دا جوق ەمەس-ءتى. اتاپ ايتقاندا، ورتالىق ازيامەن قارىم-قاتىناسقا قاتىستى ستراتەگيا 2020 -جىلدىڭ قاراشاسىندا وتەتىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا بىرنەشە اي قالعاندا عانا جاريالاندى. بۇل كەزدە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ وڭىرلىك ساياسات نۇسقالارىن دايارلاۋعا ۋاقىتى وتە از ەدى.
جوسپار سىنعا دا ۇشىرادى. «Voice of America» مالىمەتىنشە، ورتالىق ازياعا قاتىستى جاڭا ستراتەگيانىڭ ونىڭ الدىڭعى نۇسقالارىنان اسا ءبىر ايىرماشىلىعى بولماعان. بىلايشا ايتقاندا، ول امەريكانىڭ بۋش جانە وباما كەزىندەگى ورتالىق ازياعا قاتىناسىنا ۇقساس بولعان.
حالىقارالىق بەيبىتشىلىك جونىندەگى كارنەگي قورىنىڭ مۇشەسى پول سترونسكيدىڭ اتاپ وتكەنىندەي، ترامپتىڭ ورتالىق ازياعا قاتىستى جوسپارىنىڭ ەڭ ءبىر پايدالى تۇسى «وڭىرگە ەشبىر زيانىنىڭ تيمەۋى» بولدى.
شىلدە ايىندا ميلۋوكيدە وتكەن رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق سەزد كەزىندە رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق كوميتەت ءوزىنىڭ 2024 -جىلعى ا ق ش پرەزيدەنتىنىڭ سايلاۋىنا ارنالعان پارتيالىق تۇعىرناماسىن جاريالادى. قۇجاتتا امەريكانىڭ ءوزىنىڭ وداقتاستارىمەن جانە ارىپتەستەرىمەن قارىم-قاتىناسىن نىعايتۋ كەرەكتىگى جايلى ايتىلماعان. رەسەي تىپتەن اتالماعان، سونداي-اق قۇجاتتا قىتاي ىقپالىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن ا ق ش وزگە ەلدەرمەن قالاي ىقپالداسۋى كەرەك دەگەن ماسەلە قاراستىرىلماعان.
الايدا، ەنەرگەتيكا، ەكونوميكالىق ءوسىم جانە قاۋىپسىزدىك بويىنشا حالىقارالىق سالىقتىق جانە ينۆەستيتسيالىق ورتالىقتىڭ حالىقارالىق باعدارلامالار جەتەكشىسى ءارى باس ساراپشىسى ۋەسلي الەكساندەر حيلدىڭ ايتۋىنشا، جاڭا اكىمشىلىك قىتايعا «قىرعيداي» تيمەك.
ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە، قىتايدى تەجەۋ بويىنشا ونەركاسىپتىك، ساۋدا جانە تاريفتىك ساياساتقا قاتىستى كوپتەگەن ورتاق ستراتەگيالار بار. بۇل ءوز كەزەگىندە ورتالىق ازياعا ىقپالىن تيگىزبەي قويمايدى.
- ا ق ش قىتايدان ساۋدا-ساتتىقتا، نىساندار جانە ينفراقۇرىلىم سالۋدا وزا المايتىن شىعار. الايدا امەريكالىقتار ءبىلىم بەرۋ، جەرگىلىكتى ەكونوميكالىق باستامالاردى قولداۋ، ىسكەرلىك قارىم-قاتىناس ورناتۋ جانە ءتۇرلى قىزمەتتەردى جۇزەگە اسىرۋشىلاردى ىزدەۋ سالاسىندا ايتارلىقتاي باسىمدىققا يە،- دەيدى ۋەسلي الەكساندەر حيلل.
ۆاشينگتونداعى «The New Lines Institute for Strategy and Policy» - دىڭ ەۋرازيالىق قاۋىپسىزدىك جانە وركەندەۋ ءبولىمى جوعارى ديرەكتورى كامران بۋحاريدىڭ پىكىرىنشە، ورتالىق ازيا ا ق ش- تىڭ كەز كەلگەن جاڭا اكىمشىلىگى ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزدى ءوڭىر سانالاتىن بولادى.
ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، وباما اكىمشىلىگى باستاماشىلىق ەتكەن «س5+1» تۇعىرناماسىن ترامپ اكىمشىلىگى ءىلىپ اكەتىپ، ودان كەيىن ول بايدەن اكىمشىلىگى تۇسىندا، 2023 -جىلدىڭ قىركۇيەگىندە وتكەن ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسى كەزىندە، مەملەكەت باسشىلارى دەڭگەيىندە جالعاسىن تاپقان. ءبىراق بۇل دا جەتكىلىكسىز.
كامران بۋحاريدىڭ ايتۋىنشا، ا ق ش ورتالىق ازيادا ءىس- قيمىلىن ارتتىرۋى كەرەك، سەبەبى بۇل ايماق - الەمدەگى ا ق ش ىقپالى ەڭ تومەن بولعان، الدىڭعى پرەزيدەنتتەر اكىمشىلىگى جەتكىلىكتى ءمان بەرمەگەن جالعىز ءوڭىر.
مارگارەت تەتچەر اتىنداعى «Heritage Foundation» بوستاندىق ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى توماس ءدەنستىڭ ايتۋىنشا، الدىڭعى ەكى اكىمشىلىكتىڭ دە ورتالىق ازياعا قاتىستى ساياساتىندا ايىرماشىلىقتان كورى ۇقساستىق كوپ بولعان، ءبىراق وزەگى ءبىر – ا ق ش- تىڭ وڭىرگە نەعۇرلىم كوبىرەك ارالاسۋى.
ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، ەكى ساياسي پارتيا دا قازاقستانعا «تۇراقتى قالىپتى ساۋدا قارىم- قاتىناسى» مارتەبەسىن (PNTR) بەرۋ كەرەك دەگەن پىكىردە.
«Caspian Policy Center» قاۋىپسىزدىك جانە ساياسات بويىنشا باعدارلامالار جەتەكشىسى، ەلشى ريچارد حوگلەند بيلىككە قانداي پارتيا كەلسە دە، ا ق ش- تىڭ سىرتقى ساياساتىنا، سونىڭ ىشىندە ورتالىق ازياعا دا قاتىستى ءداستۇرلى ۇستانىمى وزگەرمەيدى دەپ سانايدى.
ەلشى جاڭا پرەزيدەنت مىندەتتى تۇردە ورتالىق ازياعا مەملەكەتتىك ساپارمەن بارۋى قاجەت، سونداي-اق مينيسترلەر كابينەتى دەڭگەيىندە تۇراقتى ساپارلار ۇيىمداستىرىپ، ودان بولەك وڭىردەگى جوعارعى باسشىلاردى اق ۇيگە رەسمي كەزدەسۋلەرگە شاقىرۋى كەرەك دەپ اتاپ ءوتتى.
ريچارد حوگلەند ا ق ش پرەزيدەنتى ەشقاشان ورتالىق ازياعا بارماعانىن اتاپ ءوتتى. تەك 1993 -جىلى بيلل كلينتون تۇسىنداعى ا ق ش- تىڭ 45- ۆيتسە- پرەزيدەنتى البەرت گور قازاقستانعا ساپارلاعان.
تاعى ءبىر بولجام بويىنشا، ترامپتىڭ جاڭا اكىمشىلىگى مۇلدە كۇتپەگەن ءجۇرىس جاساۋى مۇمكىن. ترامپتىڭ سىرتقى ساياساتى، ادەتتە، دەر ۋاقىتىندا جاسالاتىن كەلىسىمدەرگە قول جەتكىزۋگە نەگىزدەلگەن بەتپە-بەت كەلىسسوزدەرگە سۇيەنەدى. ول ا ق ش- قا لەزدە ءارى كوزگە كورىنەتىندەي پايدا بەرمەيتىن مىندەتتەمەلەردى جۇكتەيتىن ۇزاقمەرزىمدى اليانستاردان قاشقاقتايدى. اتاپ ايتقاندا، ترامپ رەسەيدە ۆلاديمير پۋتين، ماجارستاندا ۆيكتور وربان، تۇركيادا رەدجەپ تايپ ەردوعان سەكىلدى بيلىكتى مىقتاپ ۇستاعان باسشىلارمەن جۇمىس ىستەگەندى ءجون كورەدى.
وسى تۇرعىدان العاندا، ترامپ رەسەيمەن بەيبىت كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ ارقىلى ۋكرايناداعى شيەلەنىستى توقتاتۋعا تالپىنىپ كورەدى دەگەن جورامال بار. ول رەسەيمەن قارىم-قاتىناستى رەتتەپ الىپ، قىتاي جانە يرانمەن تەكەتىرەسكە دەن قويماق.
ا ق ش پەن رەسەي اراسىنداعى شيەلەنىس ازايسا، ورتالىق ازيا ەلدەرى دە ۇيلەسىمدى ساياسات ۇستانۋعا مۇمكىندىك الادى. الايدا، امەريكانىڭ بەيجىڭ مەن تەگەرانعا دەگەن قىسىمى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ وسى وڭىرلەردەگى مۇددەسىنە اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى.
اۆتور
ەربول جانات
